411) سوره انبیاء (21) آیه 104 یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ
بسم الله الرحمن الرحیم
411) سوره انبیاء (21) آیه 104
یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلینَ
ترجمه
روزی که آسمان را می‌پیچیم همچون پیچیدن طوماری از نوشته‌ها، همان گونه که ابتدای آفرینش را آغاز کردیم، دوباره بازمی‌گردانیمش؛ وعده‌ای است بر ما؛ که بی‌تردید ما انجام‌دهنده آنیم.
نکات ترجمه‌ای و نحوی
«نَطْوِی» «طَیِّ»
هر دو از ماده «طوی» است. اصل این ماده دلالت بر اینکه «چیزی را در درون چیز دیگر مندرج کردن به نحوی که این دو همدیگر را در هم گیرند (معجم المقاییس اللغة، ج3، ص429) و لذا شاید معادل مناسب آن، «پیچیدن» یا «درهم‌پیچیدن» باشد. برخی توضیح داده‌اند که اصل این ماده دلالت دارد به یک نحوه جمع شدن، در مقابل پخش و باز شدن؛ یعنی چیزی که اقتضای باز و پخش شدن را دارد، جمع شود؛ چنانکه می‌گویند «نیت» همواره در «باطن» «منطوی» است؛ و یا به اقدام ماری که خود را جمع و حلقه می‌کند «تطوّی» می‌گویند (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج7، ص149)
البته کلمه «طیّ» را در مورد «گذر عمر» نیز به کار می‌برند و می‌گویند «طَوَى اللّهُ عُمرَهُ» و بر همین اساس، برخی در مورد آیه محل بحث و نیز آیه «وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ» (زمر/67) گفته‌اند دو احتمال مطرح است؛ یکی همان احتمال اول که به معنای درهم‌پیچیده شدن آسمان و جمع شدن بساط آن باشد؛ و دیگری به معنای اینکه «هلاک شدن» و به پایان رسیدن عمر آن باشد (مفردات ألفاظ القرآن، ص534)
در مورد کلمه «طُوىً» که در دو جای قرآن در وصف وادی مقدسی که حضرت موسی ع در آنجا به توفیق سخن گفتن با خداوند نائل شد (بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوىً؛ طه/12؛ نازعات/16)، دو احتمال مطرح شده است. یکی اینکه این اساسا اسم خاص (نام یک منطقه) باشد؛ دوم اینکه اشاره به حالتی باشد که او را برگزیده‌اند، گویی که راه طولانی‌ای را درنوردیده (مسیر زیر پای او درهم‌پیچیده) که اگر می‌خواست با تلاش خود آن را بپیماید بسیار برایش طولانی می‌بود. (مفردات ألفاظ القرآن، ص534) هرچند برخی با اینکه این نام یک وادی باشد مخالفت کرده‌اند و گفته‌اند که همانند کلمه «مقدس» که قبل از آن آمده، دلالت بر وجهه معنوی آن وادی می‌کند و مقصود راه روحانی و معنوی‌ای است که از تعلقات دنیوی مادی برتر است و در مسیر مکاشفات لاهوتی قرار دارد و آنچه اقتضای نشر و بسط در رسالت را دارد، همگی در این مسیر جمع و درهم‌پیچیده شده است؛ و به این معنای مصدر است (شبیه به کلمه «هُدی» که مصدر از ماده «هَدَیَ« و به معنای «هدایت» است) (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج7، ص150)
این ماده جمعا همین پنج بار در قرآن کریم به کار رفته است که دوبار آن در همین آیه به صورت فعل و مصدر («نَطْوِی» و «طَیِّ») و دوبار به صورت «طُوىً» و یکبار هم به صورت اسم مفعول «مَطْوِیَّاتٌ».
«السِّجِلِّ»
ماده «سجل» دلالت دارد بر لبریزی پس از پُر شدن، که از این ماده، کلمه « السَّجْل» رایج است که به معنای دلو بزرگ است و برای پستان پر از شیر هم همین تعبیر را به کار می‌برند. (معجم المقاییس اللغة، ج3، ص136؛ مفردات ألفاظ القرآن، ص398)
برخی این معنای را این گونه توضیح داده‌اند که این ماده دلالت دارد بر جمع و انباشته شدن به منظور ریختن و نشر دادن، و به همین جهت بر دلو و پستان پر از شیر اطلاق می‌شود زیرا برای در خود جمع کردن و سپس ریختن آن به کار می‌رود.
از همین ماده کلمه «سِجِّیلُ» در قرآن کریم آمده که به معنای مخلوطی از سنگ و گل است؛ برخی احتمال داده‌اند که اصل این کلمه از فارسی آمده باشد (معربِ «سنگ-گِل» باشد)؛ و آنگاه به همین مناسبت به سنگی که روی آن مطالب را می‌نوشته‌اند «السِّجِلّ» گفته شده و بتدریج بر هر چیزی که رویش کتابت می‌کردند این تعبیر به کار رفته باشد (مفردات ألفاظ القرآن، ص398)
اما برخی صریحا با معرب بودن این کلمه مخالفت کرده، «سِجِّیل» را صیغه مبالغه (وزن فِعّیل، همانند صدّیق) از ماده «سجل» دانسته‌اند که دلالت می‌کند بر چیزی که اجزایش جمع شده و برای پرتاب کردن مناسب است (مانند گِل پخته‌ای که کاملا سفت شده است) و موید این را آن دانسته‌اند که در یک مورد،[1] این کلمه با تعبیر «منضود» (سِجِّیلٍ مَنْضُودٍ؛ هود/82) توصیف شده که تاکید است بر اینکه اجزایش کاملا به هم منضم گردیده و محکم شده است؛ و ظاهرا «سجیل» نوع خاصی از سنگها می‌باشد. بر همین اساس، «سِجِلّ» هم صیغه مبالغه (وزن فِعِلّ، مانند فلزّ) است که دلالت بر مبالغه و شدت دارد و به معنای کتاب و چیزی که روی آن نوشته می‌شود، [نه متن و محتوای کتاب] و در آن احوال و حوادث مختلف جمع و ضبط می‌گردد، می‌باشد. (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج5، ص59)
به هر حال و بر اساس هردو توضیح فوق از کلمه «سِجِلّ»، معنای «نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ» آن است که بساط آسمان را جمع می‌کنیم همانند کتابی که برای حفظ و ضبط نوشته‌ها همه را در خود جمع کرده است.
به تعبیر دیگر، همان طور که کتاب [به معنای کاغذها و جلد آن] مطالبی که در حالت عادی بسط یافته و پخش شده بود را در خود جمع می‌کند؛ ما هم آسمان را که در حالت عادی بسط و گسترش داشت، جمع می‌کنیم و درهم‌می‌پیچیم. (همان، ج7، ص149)
در قرآن کریم، از ماده «سجل»، صرفا یکبار کلمه «سِجِلّ»، و سه بار کلمه «سِجّیل» به کار رفته است.
حدیث
1) از امام باقر ع روایت شده است:
همانا در هوا فرشته‌ای هست که به او «اسماعیل» می‌گویند که زیردستش سه هزار فرشته است و هر یک زیردستشان صدهزار نفر، که اعمال بندگان را برمی‌شمرند؛ هنگامی که سر سال می‌شود، خداوند فرشته‌ای را به جانب آنها مبعوث می‌کند که به او «سِجِلّ» گفته می‌شود پس آن را از همه آنها یکجا جمع می‌کند [نُسج می‌دهد] و این همان سخن خداوند تبارک و تعالی است که: «روزی که آسمان را می‌پیچیم همچون پیچیدن طوماری از نوشته‌ها»
الزهد، ص54
النَّضْرُ بْنُ سُوَیْدٍ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ مُوسَى عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ:
إِنَّ فِی الْهَوَاءِ مَلَکاً یُقَالُ لَهُ إِسْمَاعِیلُ عَلَى ثَلَاثِ مِائَةِ أَلْفِ مَلَکٍ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَلَى مِائَةِ أَلْفٍ یُحْصُونَ أَعْمَالَ الْعِبَادِ فَإِذَا کَانَ رَأْسُ السَّنَةِ بَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمْ مَلَکاً یُقَالُ لَهُ السِّجِلُّ فَانْتَسَجَ ذَلِکَ مِنْهُمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُب.[2]
2) از پیامبر اکرم ص روایت شده است که پیامبر اکرم ص خطبه‌ای خواند و فرمود: ای مردم! شما به سوی خداوند پابرهنه و عریان محشور خواهید شد، سپس این آیه را خواندند: «همان گونه که ابتدای آفرینش را آغاز کردیم، دوباره بازمی‌گردانیمش؛ وعده‌ای است بر ما؛ که بی‌تردید ما انجام‌دهنده آنیم.»
عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار، ص467؛ شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام، ج2، ص263
وَ مِنْ صَحِیحِ الْبُخَارِیِّ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَى «وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ» الْآیَةَ بِالْإِسْنَادِ الْمُقَدَّمِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْوَلِیدِ قَالَ حَدَّثَنَا شُعْبَةُ قَالَ أَخْبَرَنَا الْمُغِیرَةُ بْنُ النُّعْمَانِ قَالَ سَمِعْتُ سَعِیدَ بْنَ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ:
خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ ص فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ مَحْشُورُونَ إِلَى اللَّهِ حُفَاةً عُرَاةً غُرْلًا ثُمَّ قَرَأَ «کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ.[3]
همچنین از امیرالمومنین ع در وصف حشر مردمان آمده است:
پس به آن [= زمین] برگشتند همان گونه که پابرهنه و عریان آن را ترک کردند و از آنجا با اعمالشان به جانب حیات دائمی و سرای باقی کوچ کردند، همان گونه که خداوند سبحان و متعال فرمود: «همان گونه که ابتدای آفرینش را آغاز کردیم، دوباره بازمی‌گردانیمش؛ وعده‌ای است بر ما؛ که بی‌تردید ما انجام‌دهنده آنیم.»
نهج‌البلاغه، خطبه111؛ تحف العقول، النص، ص182-183
فَجَاءُوهَا کَمَا فَارَقُوهَا حُفَاةً عُرَاةً قَدْ ظَعَنُوا عَنْهَا بِأَعْمَالِهِمْ إِلَى الْحَیَاةِ الدَّائِمَةِ وَ الدَّارِ الْبَاقِیَةِ کَمَا قَالَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ.
3) کُلیب می‌گوید: خدمت امام صادق ع بودیم که ایشان خود سخن را آغاز کرد و فرمود:
هنگامی که روز قیامت شود خداوند همه بندگان را در یک عرصه واحدی جمع می‌کند و مطلب از این قرار است که به آسمان دنیا وحی می‌شود که با هرآنکه در توست، هبوط کن؛ پس اهل آسمان دنیا به تعداد دوبرابر آنچه از جن و انس و فرشته در زمین هست، هبوط می‌کنند؛ سپس اهل آسمان دوم به اندازه دو برابر کل اینها هبوط می‌کنند و همین طور ادامه می‌یابد تا اینکه اهل هفت آسمان هبوط می‌کنند؛ پس جن و انس در هقت پرده از فرشتگان واقع می‌شوند سپس منادی ندا می‌دهد: اى گروه جنّیان و انسیان، اگر مىتوانید از کرانههاى آسمانها و زمین به بیرون رخنه کنید، پس رخنه کنید» (الرحمن/33) پس می‌نگرند و می‌یابند که با هفت حلقه از فرشتگان احاطه شده‌اند.
بحار الأنوار، ج7، ص80
رَوَى مَسْعَدَةُ بْنُ صَدَقَةَ عَنْ کُلَیْبٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَأَنْشَأَ یُحَدِّثُنَا فَقَالَ:
إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ الْعِبَادَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ یُوحِی إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْیَا أَنِ اهْبِطِی بِمَنْ فِیکِ فَیَهْبِطُ أَهْلُ السَّمَاءِ الدُّنْیَا بِمِثْلَیْ مَنْ فِی الْأَرْضِ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الْمَلَائِکَةِ ثُمَّ یَهْبِطُ أَهْلُ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ بِمِثْلِ الْجَمِیعِ مَرَّتَیْنِ فَلَا یَزَالُونَ کَذَلِکَ حَتَّى یَهْبِطَ أَهْلُ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ فَیَصِیرُ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ فِی سَبْعِ سُرَادِقَاتٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ ثُمَّ یُنَادِی مُنَادٍ یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ الْآیَةَ فَیَنْظُرُونَ فَإِذَا قَدْ أَحَاطَ بِهِمْ سَبْعَ أَطْوَاقٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ.[4]
تدبر
1) «یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ»
مراد از این آیه (روزی که آسمان را می‌پیچیم همچون پیچیدن طوماری از نوشته‌ها،) چیست؟
الف. همان گونه که وقتی مطالبی درون طوماری نوشته شود با جمع شدن آن طومار، آن نوشته‌ها از چشم دیگران مخفی و غایب می‌گردد ولی این به معنای آن نیست که نوشته‌ها در نزد خود طومار هم حاضر نباشد؛ بساط آسمانها در ید قدرت الهی جمع می‌شود و از عالم ظاهر به عالم غیب فرستاده می‌شود اما برای خود عالم غیب و نزد خداوند، اینها همچنان آشکارند؛ و در واقع، این به معنای بازگشت همه موجودات به «خزائن غیب» (حجر/21) است (المیزان، ج14، ص328)
ب. سجل نام فرشته‌ای است[5] که اعمال همه بندگان را جمع می‌کند (حدیث1؛ و نیز نظر ابی‌عمر و سدی و عطا؛ به نقل از مجمع‌البیان، ج7، ص106) و درهم‌پیچیدن آسمانها به کار این فرشته که نامه اعمال همه بندگان را جمع می‌کند تشبیه شده است.
ج. اینکه از تعبیر «طی: درهم‌پیچیدن» - نه، معدوم شدن - و «کتاب» - نه، موجود - (پیچیدن کتاب، نه معدوم کردن موجود) استفاده کرد، نشان می‌دهد که علی‌رغم برچیده شدن بساط آسمان، اما هنوز یک نحوه وجود ضعیف و رقیقی برای آسمان باقی است و این گونه نیست که کاملا عدم شده باشد؛ شبیه وجود کتبی، که مرتبه بسیار ضعیفی از وجود واقعی را دارد. (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج5، ص59)
د. ...[6]
2) «کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعیدُهُ»
مقصود از این عبارت (همان گونه که ابتدای آفرینش را آغاز کردیم، دوباره بازمی‌گردانیمش) چیست؟
الف. همان گونه که انسانها را پابرهنه [کنایه از اینکه هیچ ابزار و سیله‌ای همراهش نیست] و عریان از شکم مادر خارج کردیم، همین گونه هم در قیامت زنده می‌شوند (حدیث2؛ و نیز مجمع‌البیان، ج7، ص106)
ب. همان گونه که آفرینش نخست را انجام دادیم، به همان سهولت دوباره این عالم را برمی‌گردانیم. (المیزان، ج14، ص329؛ و نظر حسن و زجاج، به نقل از مجمع‌البیان، ج7، ص106)
ج. همان گونه که در ابتدا هیچ چیزی نبود و همه هلاک بودند، دوباره همه را هلاک می‌کنیم (نظر ابن‌عباس، مجمع‌البیان، ج7، ص106)
د. روال و سیر پدید آوردن دوباره موجودات را به همان ترتیبی انجام می‌دهیم که روال پدید آوردنِ نخستین آنها را انجام دادیم.
ه. ...
3) «یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلینَ»
این «وعده‌ای که برعهده خداست» چیست؟
و چرا بر وعده قطعی بودنش اصرار شده است؟
الف. اینکه «بساط آسمان، برچیده شود»؛
و علت اصرار این است که انسان فناپذیر بودن همه چیز را جدی بگیرد.
نکته تخصصی انسان‌شناسی
انسان دلش می‌خواهد جاودانه باشد و البته انسان نهایتا جاودانه خواهد بود؛ اما انسان غالبا دلش می‌خواهد که هیچگاه نمیرد و همین طور به زندگی خود تا بی‌نهایت ادامه دهد؛ و ظاهرا همین امر بوده که موجب شد یکی از دو ترفند اصلی شیطان برای فریب حضرت آدم (برای خوردن از درخت ممنوعه)، وعده «جاودانگی» باشد. (طه/120). اما یک واقعیت را باید جدی بگیرد که در مرحله‌ای بساط همه چیز جمع می‌شود و اگر انسان جاودانگی‌ای می‌خواهد که هیچ مرگ و انتقالی در مسیرش نباشد، زهی خیال باطل.
ب. اینکه «بساط عالم بعد از برچیده شدن، دوباره همانند ابتدای عالم برقرار شود»؛
و علت اصرار بر آن، این است که انسانها زندگی نهایی و دوباره خود و آخرت را جدی بگیرند و مرگ را پایان کار نشمرند.
ج. ...
[1] . البته مرحوم مصطفوی در اینجا به اشتباه در پایان آیه74 سوره حجر «وَ أَمْطَرْنا عَلَیْهِمْ حِجارَةً مِنْ سِجِّیل» کلمه «منضود» را نوشته است و در واقع، دو مورد از سه مورد استعمال قرآنی این واژه (مورد سوم: تَرْمیهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ؛ فیل/4) را دارای وصف منضود دانسته است که احتمالا سهوالقلمی بوده است. ناشر برای رفع این مشکل عبارت را به صورت «علیها» آورده که دقیقا عبارت آیه 81 سوره هود می‌شود ولی مسلما منظور مرحوم مصطفوی این نبوده است زیرا اولا تکرار بی‌معناست و ثانیا ایشان با گذاشتن شماره (15/74) دقیقا به آیه 74 سوره هود (سوره15) اشاره می‌کند.
[2] . همچنین در تفسیر القمی، ج2، ص77 آمده است:
و أما قوله: یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ قال السجل اسم الملک الذی یطوی الکتب و معنى یطویها أی یفنیها فتتحول دخانا و الأرض نیرانا
[3] . ثُمَّ قَالَ أَلَا وَ إِنَّ أَوَّلَ الْخَلَائِقِ یُکْسَى یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِبْرَاهِیمُ أَلَا وَ إِنَّهُ یُجَاءُ بِرِجَالٍ مِنْ أُمَّتِی فَیُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ فَأَقُولُ کَمَا قَالَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ- وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ فَیُقَالُ إِنَّ هَؤُلَاءِ لَمْ یَزَالُوا مُرْتَدِّینَ عَلَى أَعْقَابِهِمْ مُنْذُ فَارَقْتَهُمْ
[4] . حدیث2 در جلسه178 هم به این آیه مرتبط می‌باشد
خطبه186 نهج البلاغة، مضامینی دارد که می‌تواند شرحی بر مضمون اصلی آیه قلمداد شود:
هُوَ الْمُفْنِی لَهَا بَعْدَ وُجُودِهَا حَتَّى یَصِیرَ مَوْجُودُهَا کَمَفْقُودِهَا وَ لَیْسَ فَنَاءُ الدُّنْیَا بَعْدَ ابْتِدَاعِهَا بِأَعْجَبَ مِنْ إِنْشَائِهَا وَ اخْتِرَاعِهَا وَ کَیْفَ وَ لَوِ اجْتَمَعَ جَمِیعُ حَیَوَانِهَا مِنْ طَیْرِهَا وَ بَهَائِمِهَا وَ مَا کَانَ مِنْ مُرَاحِهَا وَ سَائِمِهَا وَ أَصْنَافِ أَسْنَاخِهَا وَ أَجْنَاسِهَا وَ مُتَبَلِّدَةِ أُمَمِهَا وَ أَکْیَاسِهَا عَلَى إِحْدَاثِ بَعُوضَةٍ مَا قَدَرَتْ عَلَى إِحْدَاثِهَا وَ لَا عَرَفَتْ کَیْفَ السَّبِیلُ إِلَى إِیجَادِهَا وَ لَتَحَیَّرَتْ عُقُولُهَا فِی عِلْمِ ذَلِکَ وَ تَاهَتْ وَ عَجَزَتْ قُوَاهَا وَ تَنَاهَتْ وَ رَجَعَتْ خَاسِئَةً حَسِیرَةً عَارِفَةً بِأَنَّهَا مَقْهُورَةٌ مُقِرَّةٌ بِالْعَجْزِ عَنْ إِنْشَائِهَا مُذْعِنَةٌ بِالضَّعْفِ عَنْ إِفْنَائِهَا وَ أَنَّهُ سُبْحَانَهُ یَعُودُ بَعْدَ فَنَاءِ الدُّنْیَا وَحْدَهُ لَا شَیْءَ مَعَهُ کَمَا کَانَ قَبْلَ ابْتِدَائِهَا کَذَلِکَ یَکُونُ بَعْدَ فَنَائِهَا بِلَا وَقْتٍ وَ لَا مَکَانٍ وَ لَا حِینٍ وَ لَا زَمَانٍ عُدِمَتْ عِنْدَ ذَلِکَ الْآجَالُ وَ الْأَوْقَاتُ وَ زَالَتِ السِّنُونَ وَ السَّاعَاتُ فَلَا شَیْءَ إِلَّا الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ الَّذِی إِلَیْهِ مَصِیرُ جَمِیعِ الْأُمُورِ بِلَا قُدْرَةٍ مِنْهَا کَانَ ابْتِدَاءُ خَلْقِهَا وَ بِغَیْرِ امْتِنَاعٍ مِنْهَا کَانَ فَنَاؤُهَا وَ لَوْ قَدَرَتْ عَلَى الِامْتِنَاعِ لَدَامَ بَقَاؤُهَا لَمْ یَتَکَأَّدْهُ صُنْعُ شَیْءٍ مِنْهَا إِذْ صَنَعَهُ وَ لَمْ یَؤُدْهُ مِنْهَا خَلْقُ مَا خَلَقَهُ وَ بَرَأَهُ وَ لَمْ یُکَوِّنْهَا لِتَشْدِیدِ سُلْطَانٍ وَ لَا لِخَوْفٍ مِنْ زَوَالٍ وَ نُقْصَانٍ وَ لَا لِلِاسْتِعَانَةِ بِهَا عَلَى نِدٍّ مُکَاثِرٍ وَ لَا لِلِاحْتِرَازِ بِهَا مِنْ ضِدٍّ مُثَاوِرٍ وَ لَا لِلِازْدِیَادِ بِهَا فِی مُلْکِهِ وَ لَا لِمُکَاثَرَةِ شَرِیکٍ فِی شِرْکِهِ وَ لَا لِوَحْشَةٍ کَانَتْ مِنْهُ فَأَرَادَ أَنْ یَسْتَأْنِسَ إِلَیْهَا ثُمَّ هُوَ یُفْنِیهَا بَعْدَ تَکْوِینِهَا لَا لِسَأَمٍ دَخَلَ عَلَیْهِ فِی تَصْرِیفِهَا وَ تَدْبِیرِهَا وَ لَا لِرَاحَةٍ وَاصِلَةٍ إِلَیْهِ وَ لَا لِثِقَلِ شَیْءٍ مِنْهَا عَلَیْهِ لَمْ یُمِلَّهُ طُولُ بَقَائِهَا فَیَدْعُوَهُ إِلَى سُرْعَةِ إِفْنَائِهَا لَکِنَّهُ سُبْحَانَهُ دَبَّرَهَا بِلُطْفِهِ وَ أَمْسَکَهَا بِأَمْرِهِ وَ أَتْقَنَهَا بِقُدْرَتِهِ ثُمَّ یُعِیدُهَا بَعْدَ الْفَنَاءِ مِنْ غَیْرِ حَاجَةٍ مِنْهُ إِلَیْهَا وَ لَا اسْتِعَانَةٍ بِشَیْءٍ مِنْهَا عَلَیْهَا.
[5] . از ابن‌عباس روایت شده «سجل» نام کاتبی بوده که نامه‌های پیامبر را می‌نوشته است (مجمع‌البیان، ج7، ص106)
[6] . این نکته را چون مشکوک بودم در متن نگذاشتم:
حرکت کهکشانها همگی به صورت پیچشی است. شاید این آیه به نحوی به این نکته اشاره دارد و در عرصه قیامت این پیچش با سریع شدن خود همه چیز را در خود فروبرد (شبیه آنچه در مورد سیاهچاله‌ها گفته می‌شود)