بسم الله الرحمن الرحیم
109) صِراطَ الَّذینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ الضَّالِّینَ
سوره حمد (1) آیه 7
ترجمه
راه کسانی که بدانها نعمت دادی، که نه مورد غضب واقع شدند و نه از گمراهان‌اند.
نکات ترجمه‌ای و نحوی
«صراط» در این آیه، بدل یا صفت برای «الصراط المستقیم» در آیه قبل است؛ یعنی در مقام توضیح آن می‌باشد. (مجمع البیان1/ 106؛ الکشاف1/ 15؛ إعراب القرآن نحاس1/ 20).
«غیر» در این آیه یا وصف برای «الذین» است ویا بدل از آن؛ و «لا» هم یا زائده (برای تاکید نفی) است یا به همان معنای «غیر» (مجمع البیان1/ 107؛ الکشاف1/ 16؛ إعراب القرآن نحاس1/ 22). نتیجه مهم این است که برخلاف تلقی برخی از مترجمان سرشناس[1]، این آیه در مقام بیان سه دسته نیست و نمی‌گوید که «راه کسانی که بدانها نعمت دادی و نه راه کسانی که بر آنها غضب کردی و نه راه گمراهان» که گویی که به یک گروه نعمت داده و به دوتای دیگر نداده است؛ بلکه اگرچه به طور ضمنی از سه گروه سخن به میان آمده (هدایت‌شدگان حقیقی، مورد غضب واقع‌شدگان، و گمراهان)، اما آیه فقط ناظر به بیان صراط مستقیم و گروهی که اهل این صراط‌ند می‌باشد؛ که این صراط، صراط کسانی است که بدانها نعمت دادی و در عین حال مورد غضب و گمراهی هم قرار نگرفتند. ثمره بحث در این است که، برخلاف ترجمه‌های مذکور، نعمت دادن در مقابل غضب کردن و گمراهی نیست؛ بلکه همه نعمت گرفته‌اند، منتهی برخی نعمت گرفته ولی مورد غضب ویا گمراهی قرار گرفته‌اند؛ و برخی دیگر نعمت گرفتند و چنان در مسیر هدایت ثابت‌قدم بودند که هیچ مورد غضب و گمراهی قرار نگرفتند. روایاتی هم که «افراد مورد غضب» و «گمراهان» را یهودیان و مسیحیان معرفی میکند، باید به همین معنا گرفت، زیرا که در قرآن کریم بارها از نعمتهایی که به اهل کتاب و خصوصا یهودیان داده شده، سخن به میان آمده است (مثلا: بقره/40 و 47 و 122) یعنی به آنها هم نعمت داده شده، اما علی‌رغم آن یا مورد غضب واقع شدند ویا حداقل، گمراه شدند.
حدیث
1) از امام حسن عسگری در تفسیر این آیه روایت شده است که:
«صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» یعنی بگویید ما را به راه کسانی هدایت کن که به آنها نعمت بخشیدی که توفیق [قبول] دین تو و اطاعت از تو را پیدا کنند و آنها همانانند که خداوند در موردشان فرمود: «و کسی که از خدا و رسولش اطاعت کند همراه می‌شود با کسانی که خداوند به آنها نعمت بخشید اعم از پیامبران و صدیقان و شهداء و صالحان و اینان چه خوب رفیقانی هستند» (نساء/71) ... سپس فرمود: مقصود از اینان کسانی که به آنها نعمت ثروت و سلامتی بدنی داده شده، نیست - هرچند که همه اینها هم از نعمتهای ظاهری خداست - اما آیا نمی‌بینی که برخی از آنها [که نعمت ثروت و سلامتی دارند] از زمره کافران و فاسقان‌اند و چه معنی دارد که به شما بگویند که دعا کنید که به سوی صراط آنها راه یابید! بلکه به شما دستور داده که دعا کنید که به صراط کسانی راه یابید که به آنها نعمت ایمان به خدا و تصدیق رسول او و ولایت محمد و خاندان طاهرینش و اصحاب نیکوکار برگزیده‌اش داده شده است...
معانی الأخبار، ص36
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ الْأَسْتَرْآبَادِیُّ الْمُفَسِّرُ قَالَ حَدَّثَنِی یُوسُفُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَیَّارٍ عَنْ أَبَوَیْهِمَا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ :
صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ أَیْ قُولُوا اهْدِنَا صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ بِالتَّوْفِیقِ لِدِینِکَ وَ طَاعَتِکَ وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً» ...[2] قَالَ ثُمَّ قَالَ لَیْسَ هَؤُلَاءِ الْمُنْعَمَ عَلَیْهِمْ بِالْمَالِ وَ صِحَّةِ الْبَدَنِ وَ إِنْ کَانَ کُلُّ هَذَا نِعْمَةً مِنَ اللَّهِ ظَاهِرَةً أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ هَؤُلَاءِ قَدْ یَکُونُونَ کُفَّاراً أَوْ فُسَّاقاً فَمَا نُدِبْتُمْ إِلَى أَنْ تَدْعُوْا بِأَنْ تُرْشَدُوا إِلَى صِرَاطِهِمْ وَ إِنَّمَا أُمِرْتُمْ بِالدُّعَاءِ بِأَنْ تُرْشَدُوا إِلَى صِرَاطِ الَّذِینَ أُنْعِمَ عَلَیْهِمْ بِالْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ تَصْدِیقِ رَسُولِهِ وَ بِالْوَلَایَةِ لِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ أَصْحَابِهِ الْخَیِّرِینَ الْمُنْتَجَبِینَ...
2) از امیرالمومنین ع روایت شده است که خداوند عز و جل به بندگانش دستور داده که از او راه کسانی را طلب کنند که بر آنان نعمت [ویژه] بخشیده شده است؛ و آنان همان انبیاء و صدیقان و شهداء و صالحان‌اند (نساء/71) و به او پناه ببرند از راه کسانی که مورد غضب واقع شده‌اند که همان یهودیان‌اند که خداوند در موردشان فرمود: «بگو آیا به تو خبر بدهم به جایگاهی که نزد خدا از این هم بدتر است؟ کسی که خدا او را لعنت کرد و او را مورد غضب قرار داد» (مائده/60) و نیز به او پناه ببرند از راه گمراهان، که همان کسانی‌اند که خداوند متعال درباره‌شان فرمود: «بگو ای اهل کتاب! در دینتان بناحق غلو نکنید و از هوی و هوس قومی پیروی نکنید که قبلا گمراه شدند و بسیاری را گمراه کردند و از راه راست به گمراهی کشیده شدند» (مائده/77) که همان مسیحیان‌اند.
سپس امیرالمومنین ع فرمود: و هرکس به خدا کفر بورزد، کسی است که مورد غضب واقع شده و از راه خداوند عز و جل گمراه گردیده است.
و امام رضا ع نیز همین را فرمود و اضافه کرد که:
و کسی که در مورد امیرالمومنین ع نیز از حد عبودیت تجاوز کند [یعنی او را، نه عبد، بلکه خدا بداند] او هم کسی است که مورد غضب واقع شده و گمراه است.
التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری ع، ص50
قَالَ الْإِمَامُ ع: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع: أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَادَهُ أَنْ یَسْأَلُوهُ طَرِیقَ الْمُنْعَمِ عَلَیْهِمْ، وَ هُمُ: النَّبِیُّونَ وَ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَدَاءُ وَ الصَّالِحُونَ وَ أَنْ یَسْتَعِیذُوا [بِهِ] مِنْ طَرِیقِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ هُمُ الْیَهُودُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِیهِمْ:
«قُلْ هَلْ أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللَّهِ- مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِبَ عَلَیْهِ» وَ أَنْ یَسْتَعِیذُوا بِهِ مِنْ طَرِیقِ الضَّالِّینَ، وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِیهِمْ: «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ- وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ- وَ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ» وَ هُمُ النَّصَارَى.
ثُمَّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع: کُلُّ مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ فَهُوَ مَغْضُوبٌ عَلَیْهِ، وَ ضَالٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.
وَ قَالَ الرِّضَا ع کَذَلِکَ، وَ زَادَ فِیهِ، فَقَالَ:
وَ مَنْ تَجَاوَزَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع الْعُبُودِیَّةَ- فَهُوَ مِنَ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ مِنَ الضَّالِّینَ.
3) از رسول خدا ص روایت شده است که درباره « اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» فرمودند: آن دین خداست که جبرئیل بر محمد ص نازل کرده است [و درباره] «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ» فرمودند منظور شیعیان [پیروان واقعی] علی ع است که با ولایت علی بن ابی‌طالب بر آنها نعمت دادی و بر آنها غضب نکردی و گمراه نشدند.
تفسیر فرات الکوفی، ص52
قَالَ حَدَّثَنَا فُرَاتُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْکُوفِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی عُبَیْدُ بْنُ کَثِیرٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مَرْوَانَ قَالَ حَدَّثَنَا عُبَیْدُ بْنُ یَحْیَى بْنِ مِهْرَانَ الْعَطَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ دِینَ اللَّهِ الَّذِی نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ ع عَلَى مُحَمَّدٍ ص صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ قَالَ شِیعَةِ عَلِیٍّ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع لَمْ تَغْضَبْ عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یَضِلُّوا. [3]
تدبر
1) «صِراطَ الَّذینَ ...» در آیه قبل از خدا خواستیم «صراط مستقیم» را به ما نشان دهد. وقتی کسی از ما راهی را می‌پرسد دو گونه جواب می‌دهیم: گاه آدرس مسیر را گام به گام به او توضیح می‌دهیم و گاه دست او را در دست کسی می‌گذاریم که می‌خواهد همان مسیر را برود. چرا خداوند به جای اینکه راه اول را برود (مثلا بگوید صراط مستقیم راهی است که با نماز و راستگویی و ... حاصل می‌شود) راه دوم را رفت و این راه را با یک عده اشخاص معرفی کرد؟
ظاهرا بدین جهت که: از طرفی راه خدا بسیار دشواریاب است (چون ما انسانهای محدود می‌خواهیم به مقصد بی‌نهایت برسیم، بقره/46)؛ و از طرف دیگر دشمنی قسم‌خورده در مسیر «صراط مستقیم» کمین کرده است (اعراف/16) تا ما را به بیراهه بکشاند؛ و خداوند دانای مهربان می‌خواهد به ما بفهماند که:
طی این مرحله بی‌همرهی خضر مکن
ظلمات است بترس از خطر گمراهی
در واقع، طبق آیه 7 سوره حمد، تفسیری که برخی از آیه 6 کرده‌اند (که گفته‌اند مقصود از «صراط مستقیم»، قرآن کریم است) کاملا تفسیر به رأی است؛ و این آیه می‌خواهد بگوید که کسی که می‌خواهد صراط مستقیم را بپیماید، نمی‌تواند با شعار «حَسبُنا کتاب الله» (قرآن برای ما کافی است) راه بیفتد، و حتما باید «کسانی که مورد نعمت ویژه خدا قرار گرفته و گناه نمی‌کنند که مورد غضب واقع شوند، و اشتباه نمی‌کنند که به بیراهه بیفتند» را بشناسد.
شاید بدین جهت است که پیامبر اکرم ص این اندازه بر ضرورت تمسک توامان به قرآن و اهل‌بیت خود اصرار می‌ورزید (حدیث ثقلین) و شاید به همین جهت است که هم پیامبر اکرم ص (و درنتیجه برخی از صحابه ایشان)، و هم خود اهل‌بیت اصرار فراوانی داشته‌اند که امامان را به عنوان «صراط مستقیم» معرفی کنند (مثلا جلسه دیروز، حدیث4) و جالب است که در تاریخ این عنوان (که ما صراط مستقیم هستیم) از جانب هیچکس دیگری ادعا نشده است.
2) «... الَّذینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ الضَّالِّینَ»:
این آیه بر عصمت «الَّذینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» هم از «گناه» و هم از «اشتباه» دلالت دارد:
مقدمه1. در نکات ترجمه توضیح داده شد که «غیر...» و «لا...»، صفت و یا بدل برای «الذین..» هستند؛ یعنی در عین حال که ظاهرا اشاره به دو گروه دیگر است، اما در مقام توضیح اوصاف «الذین انعمت علیهم» هستند. یعنی آیه می‌فرماید صراط کسانی را برو، که بدانها نعمت دادیم و آنها از نعمت در مسیر هدایت استفاده کردند و نه مورد غضب خدا واقع شدند، و نه به بیراهه افتادند.
مقدمه 2. کلمه «گمراه» هم شامل کسانی می‌شود که عامدانه در مقابل راه الهی راه دیگری را در پیش می‌گیرند و به خاطر گناه عامدانه‌شان مورد غضب خدا واقع می‌شوند؛ و هم شامل کسی که عامدا گناه نکرده، اما چون راه را بلد نیست، به بیراهه کشیده شده است. از آنجا که در این آیه «گمراهان» را جداگانه در مقابل «مغضوب علیهم» قرار داد؛ پس علی‌القاعده معنی خاص آن مد نظر است. پس، با دو تعبیر «مغضوب علیهم» و «گمراهان» وقتی با هم بیایند قطعا، علاوه بر کسانی که عمدا گناه می‌کنند، کسانی را هم که تعمد ندارد، اما به خاطر اشتباهاتشان به بیراهه کشیده می‌شوند، شامل می‌شود؛ و در این آیه، «الذین انعمت علیهم»ی مورد نظر است که در زمره هیچ یک از این دو گروه قرار نگیرند.
نتیجه: «الذین انعمت علیهم» نه گناه می‌کنند (که جزء مغضوب علیهم شوند) و نه حتی اشتباه می‌کنند (که به نحوی جزء گمراهان قرار گیرند).
3) «صِراطَ الَّذینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ»: وقتی «صراط مستقیم» (آیه قبل) را با تعبیر «صراط الذین» توضیح می‌دهند، معنایش این است که اگر کسی می‌خواهد راه مستقیم الی الله را پیدا کند حتما باید «کسان خاصی» را پیدا کند که این راه را رفته‌اند و چنانکه در تدبر 1 بیان شد، این افراد باید معصوم از گناه و اشتباه باشند.
حالا ما اینها را یافتیم، چگونه می‌توان همراه اینها شد؟ پاسخش را در آیه 71 سوره نساء داده است (احادیث1 و2):
همراهی اینها - پس از اینکه آنها را شناختیم - تنها با اطاعت از خدا و رسول حاصل می‌شود: «و کسی که از خدا و رسولش اطاعت کند همراه می‌شود با کسانی که خداوند به آنها نعمت بخشید اعم از پیامبران و صدیقان و شهداء و صالحان؛ و اینان چه خوب رفیقانی هستند» (نساء/71) یعنی صرف شناخت اینها برای هدایت شدن کافی نیست، بلکه شناخت آنها برای این است که بتوانیم به نحو درست از خدا و رسول تبعیت کنیم، که در این صورت ما هم همراه و جزء اصحاب این صراط خواهیم شد (حدیث4)
4) «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ الضَّالِّینَ»: در برخی احادیث مصادیق یهود و نصاری به عنوان مصداق آشکار «دو گروه مورد غضب و گمراه» معرفی شده‌اند. اما همان طور که با دقت در حدیث 2 نیز معلوم می‌شود، این به عنوان «مصداق آشکار» است نه «تنها مصداق»؛ چرا که اولا اینکه آن دو گروه مصداق این آیه هستند، بر اساس آیات قرآنی‌ای است که تعبیر «غضب» و «ضلّ» در آن در مورد اینها استفاده شده، و می‌دانیم که این تعبیر در مورد دیگران (حتی برخی از مسلمانان، مثلا منافقان) هم به کار رفته است؛ و ثانیا در همان حدیث 2، بلافاصله، امام ع موارد دیگری را هم به آنها ملحق می کند.
مطلب زیر را در کانال نگذاشتم
5) پیامبر اکرم ص بارها و بارها امام علی ع و اهل‌بیت را «صراط مستقیم» نامیدند و با توجه به نکته تدبر 1 همین برای اثبات اینکه اسلام را باید تنها از اهل بیت دریافت کرد و در نتیجه تنها جانشینان شایسته پیامبر ص اهل بیت هستند، کافی بوده است و ظاهرا خود پیامبر در بحث خلافت هم بر این حدیث تاکید کرده‌اند. از آنجا که اصل این حدیث قریب به متواتر بوده و نمی‌توانستند آن را انکار کنند، در دوره بنی‌امیه و بعد از آن، ترفندی به کار می‌برند که این حدیث را تحت‌الشعاع قرار دهند و آن اینکه این حدیث را با حفظ اینکه در مقام بیان درباره خلافت خود پیامبر است باقی می‌گذارند اما القا می‌کنند که پیامبر قبل از اینکه علی را صراط مستقیم معرفی کند دو خلیفه اول را به نحوی به عنوان کسانی که شایستگی خلافت دارند مطرح کرده است و سعی می‌کنند این گونه نقل قول از پیامبر اکرم ص را به خود حضرت علی ع و یا افراد مهمی مانند حذیفه (شخصی که از نظر خود اهل سنت درباره جانشینی پیامبر ص اسراری از پیامبر ص شنیده بود که افشا نکرد!) نسبت دهند تا جای هرگونه تردیدی رفع شود.
غافل از اینکه مقایسه تعبیر «صراط مستقیم» (که تعبیری کاملا قرآنی است و قرآن در سوره حمد که هر روز توسط مسلمانان خوانده می‌شود افراد اهل این صراط را تنها راه قابل پیروی معرفی کرده) با تعابیری که در در وصف خلفای دیگر ساخته شده، بخوبی ساختگی بودن آن جملات قبلی را معلوم می‌شود. البته بوده‌اند معدود افرادی در اهل سنت که اصل حدیث را که سخنی درباره دیگران ندارد و فقط درباره امیرالمومنین است را نگه داشته‌اند و به جای تعبیر «الصراط المستقیم» تعبیر «المحجه البیضاء» (= راه روشن) را در همین حدیث نقل کرده‌اند و حدیثشان در پاک‌سازی‌هایی که انجام شده، تا امروز جان سالم بدر برده است. در اینجا ابتدا حدیثی که تنها اسم امام علی ع در آن برده شده را می‌آوریم و سپس به برخی از مصادق دستکاری شده آن اشاره می‌کنیم. (با تعبیر دستکاری شده ِ مذکور، بالغ بر پنجاه مورد در کتب اهل سنت یافت شد)
حَدَّثَنَا سُلَیْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ، ثَنَا عَبْدُ اللهِ بْنُ وُهَیْبٍ الْغَزِّیُّ، ثَنَا ابْنُ أَبِی السَّرِیِّ، ثَنَا عَبْدُ الرَّزَّاقِ، ثَنَا النُّعْمَانُ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ الْجَنَدِیُّ، عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ، عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ، عَنْ زَیْدِ بْنِ یُثَیْعٍ، عَنْ حُذَیْفَةَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «إِنْ تَسْتَخْلِفُوا عَلِیًّا، وَمَا أَرَاکُمْ فَاعِلِینَ، تَجِدُوهُ هَادِیًا مَهْدِیًّا، یَحْمِلُکُمْ عَلَى الْمَحَجَّةِ الْبَیْضَاءِ»
رسول خدا فرمود اگر علی را خلیفه کنید ، که نمی‌بینم که چنین کنید، او را هدایت‌کننده‌ی هدایت شده می‌یابید که شما را بر راهی روشن حرکت می‌دهد.
حلیة الأولیاء وطبقات الأصفیاء (ابونعیم الإصبهانی) ج1 ص64 (وی این حدیث را با چهار سند دیگر هم نقل کرده که بویژه رجال سند فوق از کسانی‌اند که حتی علمای وهابی نیز آنها را معتبر می‌دانند چنانکه در نرم‌افزار «جوامع‌الکلم» محصول وزارت اوقاف عربستان، که رجال حدیث را هم بررسی میکند، حکم به صحیح بودن این حدیث کرده است)
و نمونه‌ای از این حدیث که با تعبیر «صراط مستقیم» درباره امیرالمومنین ع است ولی قبلش توضیحاتی درباره دو خلیفه قبلی آمده را حاکم نیشابوری آورده است: (حاکم نیشابوری مبنایش را گردآوری احادیث بر مبنای صحیح بخاری و مسلم قرار داده است)
(4629)- حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ صَالِحِ بْنِ هَانِئٍ، ثنا أَحْمَدُ بْنُ سَلَمَةَ، وَمُحَمَّدُ بْنُ شَاذَانَ قَالا: ثنا إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، وَمُحَمَّدُ بْنُ رَافِعٍ، قَالا: ثنا عَبْدُ الرَّزَّاقِ، أَنَا النُّعْمَانُ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ، عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ، عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ، عَنْ زَیْدِ بْنِ یُثَیْعٍ، عَنْ حُذَیْفَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ: " إِنْ وَلَّیْتُمُوهَا أَبَا بَکْرٍ فَزَاهِدٌ فِی الدُّنْیَا، رَاغِبٌ فِی الآخِرَةِ، وَفِی جِسْمِهِ ضَعْفٌ، وَإِنْ وَلَّیْتُمُوهَا عُمَرُ فَقِوِیُّ أَمِینٌ، لا یَخَافُ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لائِمٍ، وَإِنْ وَلَّیْتُمُوهَا عَلِیًّا فَهَادٍ مُهْتَدٍ، یُقِیمُکُمْ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ ".
هَذَا حَدِیثٌ صَحِیحٌ عَلَى شَرْطِ الشَّیْخَیْنِ، وَلَمْ یُخَرِّجَاهُ
المستدرک على الصحیحین ج3 ص153
برخی اولا کلمه «صراط» را به «الطریق» تغییر داده‌اند که در ذهن مفهوم قرآنی صراط مستقیم حاضر نشود و بعد از آوردنش شرح مفصلی می‌دهند که منظورِ پیامبر درباره حضرت علی ع، بلافصله بعد از خودش نبوده، بلکه منظور بعد از عثمان بوده است! مثلا:
حَدَّثَنَا حَاتِمٌ، ح یَحْیَى، ح الْحِمَّانِیُّ، ح شَرِیکٌ، عَنْ أَبِی الْیَقْظَانِ، عَنْ أَبِی وَائِلٍ، عَنْ حُذَیْفَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: قَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ، أَلَا تَسْتَخْلِفُ عَلَیْنَا، فَقَالَ: «إِنِ اسْتَخْلَفْتُ عَلَیْکُمْ خَلِیفَةً مِنْ بَعْدِی ثُمَّ عَصَیْتُمْ خَلِیفَتِی نَزَلَ الْعَذَابُ» ، ثُمَّ قَالَ: «إِنْ تُوَلُّوا هَذَا الْأَمْرَ أَبَا بَکْرٍ تَجِدُوهُ قَوِیًّا فِی أَمْرِ اللَّهِ ضَعِیفًا فِی بَدَنِهِ، وَإِنْ تُوَلُّوهَا عُمَرَ تَجِدُوهُ قَوِیًّا فِی أَمْرِ اللَّهِ قَوِیًّا فِی بَدَنِهِ، وَإِنْ تُوَلُّوا عَلِیًّا وَلَنْ تَفْعَلُوا تَجِدُوهُ هَادِیًا مَهْدِیًّا یَسْلُکُ بِکُمُ الطَّرِیقَ الْمُسْتَقِیمَ»
بحر الفوائد المشهور بمعانی الأخبار ج1 ص279
و جالب اینجاست که با این افزوده، عده‌ای از قول حضرت علی ع هم نقل کرده‌اند که دیگر جای شک و شبهه‌ای باقی نماند، از جمله احمد بن حنبل (رئیس فرقه حنبلی) در مسند خود (که جزء کتب اصلی حدیثی اهل سنت است) آورده است:
859 - حَدَّثَنَا أَسْوَدُ بْنُ عَامِرٍ، حَدَّثَنِی عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ أَبِی جَعْفَرٍ یَعْنِی الْفَرَّاءَ، عَنْ إِسْرَائِیلَ، عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ، عَنْ زَیْدِ بْنِ یُثَیْعٍ، عَنْ عَلِیٍّ، قَالَ: قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ، مَنْ نُؤَمِّرُ بَعْدَکَ؟ قَالَ: «إِنْ تُؤَمِّرُوا أَبَا بَکْرٍ، تَجِدُوهُ أَمِینًا، زَاهِدًا فِی الدُّنْیَا، رَاغِبًا فِی الْآخِرَةِ، وَإِنْ تُؤَمِّرُوا عُمَرَ تَجِدُوهُ قَوِیًّا أَمِینًا، لَا یَخَافُ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ، وَإِنْ تُؤَمِّرُوا عَلِیًّا، وَلَا أُرَاکُمْ فَاعِلِینَ، تَجِدُوهُ هَادِیًا مَهْدِیًّا، یَأْخُذُ بِکُمُ الطَّرِیقَ الْمُسْتَقِیمَ»
مسند الإمام أحمد بن حنبل ج2 ص214
و همین طور حاکم نیشابوری در جای دیگری از مستدرک خود:
4434 - حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ، ثنا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ عَفَّانَ، وَأَخْبَرَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْجَوْهَرِیُّ، ثنا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ خُزَیْمَةَ، ثنا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ عَفَّانَ الْعَامِرِیُّ، ثنا زَیْدُ بْنُ الْحُبَابِ، ثنا فُضَیْلُ بْنُ مَرْزُوقٍ الرُّوَاسِیُّ، ثنا أَبُو إِسْحَاقَ، عَنْ زَیْدِ بْنِ یُثَیْعٍ، عَنْ عَلِیٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «إِنْ تُوَلُّوا أَبَا بَکْرٍ تَجِدُوهُ زَاهِدًا فِی الدُّنْیَا، رَاغِبًا فِی الْآخِرَةِ، وَإِنْ تُوَلُّوا عُمَرَ تَجِدُوهُ قَوِیًّا أَمِینًا، لَا تَأْخُذُهُ فِی اللَّهِ تَعَالَى لَوْمَةُ لَائِمٍ، وَإِنْ تُوَلُّوا عَلِیًّا تَجِدُوهُ هَادِیًا مَهْدِیًّا یَسْلُکُ بِکُمُ الطَّرِیقَ» هَذَا حَدِیثٌ صَحِیحُ الْإِسْنَادِ، وَلَمْ یُخَرِّجَاهُ " وَشَاهِدَهُ حَدِیثُ حُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ
المستدرک على الصحیحین ج3 ص73
چنانکه اشاره شد نقل‌های بسیار متعددی از این تعبیر در کتب اهل سنت آمده است که اینها فقط از باب نمونه اشاره شد
[1] . مثلا مجتبوی، مکارم شیرازی، قرائتی، آیتی، الهی قمشه‌ای، حلبی، خواجوی، زین‌العابدین راهنما، جلال‌الدین فارسی که تعبیر «راه اینان و نه راه آنان» را در ترجمه مد نظر قرار داده‌اند. فرمایشات علامه طباطبایی در المیزان هم هرچند صراحتی ندارد اما ظاهر آن چنین تلقی‌ای را القا میکند (المیزان1/ 29) به نحوی که در ترجمه المیزان همین گونه ترجمه شده (ترجمه المیزان1/ 44)، هرچند که ترجمه مستقلی که بر اساس المیزان انجام شده، به این نکته دقت کرده و از این اشتباه اجتناب نموده است. در میان مترجمان، فولادوند، مشکینی، مصطفوی (تفسیر روشن)، انصاریان، انصاری، رضایی، فیض‌الاسلام، گرمارودی، به این نکته توجه داشته و ترجمه مناسبی ارائه نموده‌اند.
[2] . وَ حُکِیَ هَذَا بِعَیْنِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع
[3] . حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِهِ الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ قَالَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع وَ مَعْرِفَتُهُ- وَ الدَّلِیلُ عَلَى أَنَّهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ. قَوْلُهُ وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ وَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع فِی أُمِّ الْکِتَاب
تفسیر القمی، ج1، ص: 29
