یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

114) سوره شعراء  (26) آیه 195 

بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبینٍ‏

ترجمه

به زبان عربی روشن [قرآن را نازل کرد]

نکات ترجمه (در کانال نگذاشتم)

«مُبین» از ریشه «بین» است. کلمه «بین» (که در زبان فارسی هم رایج است) از کلماتی است که اصطلاحا از اضداد است؛ یعنی هم به معنای «فصل» (فاصله و جدایی) به کار می‌رود و هم به معنای «وصل» (اتصال و به هم رسیدن). (مجمع‌البحرین6/ 217) و «بیان» به معنی آشکار کردن است و به کلام از این جهت بیان می‌گویند که آشکارکننده مافی‌الضمیر است (مفردات/158) و با توجه به ریشه کلمه، برخی گفته‌اند بیان به معنای آشکار کردن بعد از ابهام و اجمال است و به کلام از این جهت بیان می‌گویند که در آن انسان باید با جدا کردن کلمات و سپس اتصال برقرار کردن بین آنها مراد مبهم خود را آشکار کند. (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم1/ 367) و «بیِّنه» [= دلیل] هم از همین ریشه و به معنای چیزی است که دلالت کاملا آشکار داشته باشد (مفردات/157)

حدیث

1) از یکی از دو امام باقرع و صادق ع درباره آیه «بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ» (به زبان عربی مبین) سوال می‌شود. می‌فرمایند:

[یعنی] زبان‌ها را بیان می‌کند؛ اما زبانها نمی‌توانند آن را بیان کنند. [ظاهرا یعنی از عهده بیان هر مطلبی به هر زبانی که باشد برمی‌آید؛ اما هیچ زبانی توانایی آن را ندارد که مطالب آن را آن گونه که سزاوار است به زبان خود بیان و ترجمه کند. البته مرحو فیض کاشانی در توضیح این گفته« مبین از ابانه است یعنی اختلاف را از بین مردم دارای زبانهای مختلف برمی‌دارد» (الوافی9/ 1771)[1]]

 الکافی، ج‏2، ص632

عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنِ الْحَجَّالِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ قَالَ یُبِینُ الْأَلْسُنَ وَ لَا تُبِینُهُ الْأَلْسُنُ.

2) از امام باقر ع روایت شده است که:

خداوند متعال هیچ کتاب و وحی‌ای نفرستاد مگر اینکه [اصل آن] به عربی بود؛ که در محل شنوایی پیامبران، به زبان قوم‌شان درمی‌آمد ...

علل الشرائع، ج‏1، ص126

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ الماذرانی بِالْبَصْرَةِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو قِلَابَةَ عَبْدُ الْمَلِکِ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنَا غَانِمُ بْنُ الْحَسَنِ السَّعْدِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُسْلِمُ بْنُ خَالِدٍ الْمَکِّیُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ: مَا أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى کِتَاباً وَ لَا وَحْیاً إِلَّا بِالْعَرَبِیَّةِ فَکَانَ یَقَعُ فِی مَسَامِعِ الْأَنْبِیَاءِ ع بِأَلْسِنَةِ قَوْمِهِمْ وَ کَانَ یَقَعُ فِی مَسَامِعِ نَبِیِّنَا بِالْعَرَبِیَّةِ فَإِذَا کَلَّمَ بِهِ قَوْمَهُ کَلَّمَهُمْ بِالْعَرَبِیَّةِ فَیَقَعُ فِی مَسَامِعِهِمْ بِلِسَانِهِمْ... . [2]

تدبر

1) «بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ ...»: این آیه بخوبی نشان می‌دهد که این گونه نبوده است که قرآن صرفا یک مکاشفه شخص پیامبر ص بوده باشد که به زبان خود، از آن مکاشفه حکایت کرده باشد. بلکه این آیه صریحا می‌فرماید: آنچه که بر پیامبر نازل شده، به زبان عربی نازل شده است.

(یک شاهد مهم بر اینکه الفاظ قرآن هم از جانب خداوند می‌باشد، این است که از همان ابتدای نبوت، خود پیامبر ص و نیز دیگران، بین «قرآن» و «احادیث قدسی» تفاوت می‌گذاشته‌اند و مهمترین وجه این تفاوت هم در این بوده که در قرآن، خود الفاظ هم تعیین شده از جانب خدا بوده، و اگر کسی معانی قرآنی را بدون الفاظ قرآن و صرفا به صورت «نقل به مضمون» بیان کند، کسی آن سخن را قرآن نمی‌داند؛ اما در حدیث قدسی، الفاظ از جانب شخص پیامبر ص بوده و لذا اگر کسی مضمون حدیث قدسی را نقل کند (همانند سایر احادیث نبوی) همچنان حدیث محسوب می‌شود.)

2) «بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ ...» می‌دانیم که خواندن سوره حمد، ونیز خواندن یک سوره (به عنوان قرآن) در نمازهای واجب، واجب است. این آیه (در کنار آیات و احادیث دیگر) یکی از ادله‌ای است که فقها برای اثبات وجوب عربی خواندن نماز بدان تمسک می‌کنند؛ زیرا این آیه بوضوح، زبان قرآن را عربی می‌داند و همان‌گونه که اگر ترجمه شعر حافظ به زبان‌های دیگر (و حتی ترجمه آن به نثر ساده فارسی) را کسی «شعر حافظ» به حساب نمی‌آورد، ترجمه قرآن هم قرآن محسوب نمی‌شود و اگر کسی نماز را به زبان فارسی بخواند، نماز بدون قرآن (حمد و سوره) خوانده است.[3]

3) چرا نفرمود: « بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ» و فرمود «بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبینٍ‏»؟ (توجه شود که «مبین» وصف برای «لسان» است)[4]

اگرچه اغلب مفسران، وصف «مبین» را در حد یک تاکید بر «خالی از ابهام بودن» قرآن دانسته‌اند[5]، اما شاید بتوان آن را توضیحی درباره زبان خاص قرآن دانست؛ بدین بیان که زبان قرآن، هم «عربی» است و هم «مبین»، یعنی علاوه بر عربی بودن، همه زبان‌ها را پوشش می‌دهد و هر مفهومی در هر زبانی را می‌تواند آشکار کند؛ اما هیچ زبانی این ظرفیت را ندارد که بتواند تمام معانی قرآن را آشکار کند (حدیث1). شاهد بر این مدعا هم  احادیثی است که بیان می‌کند حتی برای پیامبران دیگر هم وحی با همین زبان می‌آمده و بعد به زبان قوم آنها تبدیل می‌شده است[6] (حدیث2).‌

توضیح بیشتر مطلب فوق، که در کانال نیامد

قرآن درجایی می‌فرماید «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ بِلِسانِ قَوْمِهِ» (رسولی نفرستادیم مگر به زبان قوم خود؛ ابراهیم/4) و در موارد متعددی مخاطب رسالت پیامبر اکرم ص را همه جهانیان (و نه فقط قوم عرب) معرفی کرده است: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ کَافَّةً لِلنَّاس» (سبأ/28).[7]‏

چه‌بسا این آیه می‌خواهد بفرماید زبان قرآن، عربی هست، اما نه عربی ساده‌ای که فقط مال قوم عرب باشد و در عرض زبانهای دیگر قرار بگیرد (که در هر زبانی برخی مفاهیم هست که زبان دیگر از آشکار کردن آن عاجز است و این عجز در زبان عربی عادی هم وجود دارد)؛ بلکه زبان قرآن، هم «عربی» است و هم «مبین»، یعنی علاوه بر عربی بودن، همه زبان‌ها را پوشش می‌دهد و هر مفهومی در هر زبانی را می‌تواند آشکار کند؛ اما هیچ زبانی این ظرفیت را ندارد که بتواند تمام معانی قرآن را آشکار کند (حدیث1).

شاهد بر این مدعا هم اینکه حتی برای پیامبران دیگر هم وحی با همین زبان می‌آمده و بعد به زبان قوم آنها تبدیل می‌شده است[8] (حدیث2)‌ و شاید به همین جهت است که قرآن، که عین نسخه اصلی وحی است، معجزه شده؛ اما سایر کتب آسمانی چون به زبان دیگری تبدیل شده‌اند، (همانند ترجمه‌های قرآن) وجه اعجازگونه خود را از دست داده‌اند.

شاهد دیگری بر این مدعا این است که با اینکه همگان فصاحت و بلاغت قرآن را بسیار بالاتر از نهج‌البلاغه می‌دانند، اما افراد عرب‌زبانی که خواسته‌اند به فصاحت و بلاغت برسند (مانند جاحظ، ادیب و سخنور معروف عرب)، به حفظ خطبه‌های نهج‌البلاغه روآورده‌اند زیرا فهم همه آنها این بوده که خطبه‌های نهج‌البلاغه نهایتا قابلیت تقلید را دارد اما قرآن قابلیت تقلید ندارد و جنسش متفاوت است.

شاید بتوان این را هم شاهدی دیگر بر این مدعا دانست که حفظ قرآن برای اهل هر زبانی که حتی اصلا عربی بلد نیستند، نسبتا آسان است؛ در حالی که همان افراد اگر بخواهند یک متن فصیح عربی دیگر (مثلا نهج‌البلاغه) را حفظ کنند، مادام که معانی آن را به زبان خود نفهمند، برایشان تقریبا ناممکن است.

و شاید به همین جهت است که زبان همه بهشتیان، به طور یکسان زبان عربی معرفی شده است. (یعنی گویی این عربی مبین، زبان فطرت آدمی است)

اگر این نکته درست باشد، آنگاه معلوم می‌شود دلیلی که ابوحنیفه برای خواندن نماز به غیرعربی (مثلا فارسی) ارائه کرده، نیز بی‌وجه است. دلیل وی این است که هر پیامبری به لسان قوم خود بوده و چون دین اسلام برای همه اقوام است، پس، زبان پیامبر همه زبانها بوده [و زبان عربی موضوعیتی ندارد و اهل هر زبانی، اگر قرآن را به زبان خود بخوانند، «قرآن» خوانده‌اند.] (به نقل از: الخلاف1/ 344). علمای شیعه و علمای سایر فرقه‌های اهل سنت، در رد ادعای او، به کلمه «لسان عربی» در همین آیه استناد کرده‌اند؛ اما اشکال وی را حل نکرده‌اند؛ اما طبق بیان فوق، اگر به تعبیر «لسان عربی مبین» استناد می‌کردند، اشکال وی هم پاسخ می‌یافت؛ زیرا این زبان، چون مبین است، پس همه زبانهای دیگر را پوشش می‌دهد. به تعبیر دیگر، زبان قرآن، عربی‌ای که لسان قوم پیامبر ص است، نیست (که اشکال ابوحنیفه وارد باشد) بلکه زبان قرآن، «عربی مبین»ی است که زبانی جهانی و برای همگان می‌باشد.

البته مطالب فوق، در حد یک فرضیه است که نیازمند بررسی‌های بیشتر و مشاهده شواهد موافق و مخالف است.

---

[1] . عبارت فیض کاشانی چنین است: «یبین الألسن من الإبانة یعنی یرفع الاختلاف من بین أصحاب الألسن المختلفة من الناس‏.»

همچنین شریف لاهیجی در تفسیر این حدیث گفته است: «یعنى قرآن به لسان عربی است که بیان می‌کند زبانها را باین معنى که قرآن بیان میکند احکام و قصص را که نازل گشته بودند بزبان‏ها غیر زبان عربى و بیان نمی‌کند آن قرآن را هر زبانى که باشد بلکه مبین آن زبان جماعتى‏اند که جبرئیل بدولتخانه آنها نازل میشد.» تفسیر شریف لاهیجی، ج‏3، ص396

[2] . چند حدیث دیگر که به آیه ارتباط پیدا می‌کند:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ- إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَذْهَبَ عَنْکُمْ بِالْإِسْلَامِ نَخْوَةَ الْجَاهِلِیَّةِ وَ تَفَاخُرَهَا بِآبَائِهَا- إِنَّ الْعَرَبِیَّةَ لَیْسَتْ بِأَبٍ وَ وَالِدَةٍ- وَ إِنَّمَا هُوَ لِسَانٌ نَاطِقٌ، فَمَنْ تَکَلَّمَ بِهِ فَهُوَ عَرَبِیٌّ، أَلَا إِنَّکُمْ مِنْ آدَمَ وَ آدَمُ مِنْ تُرَابٍ وَ أَکْرَمُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُم‏ (تفسیر القمی، ج‏2، ص322)

رسول خدا ص در فتح مکه فرمود: ای مردم! بدرستی که خداوند با اسلام غرور و نخوت جاهلی و تفاخر به پدران را از باطل کرد؛ همانا «عربیت» نه پدر است و نه مادر؛ بلکه فقط یک زبان گویاست؛ که کسی به این زبان تکلم کند، «عربی» است؛ بدانید که همه شما از آدم هستید؛ و آدم از خاک است؛ [پس جایی برای فخرفروشی به خاطر اصل و نسب نمی‌ماند] و گرامی‌ترین شما نزد پروردگار، کریم‌ترین شماست.

حَنَانٌ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْمِنْبَرَ یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَذْهَبَ عَنْکُمْ نَخْوَةَ الْجَاهِلِیَّةِ وَ تَفَاخُرَهَا بِآبَائِهَا أَلَا إِنَّکُمْ مِنْ آدَمَ ع وَ آدَمُ مِنْ طِینٍ أَلَا إِنَّ خَیْرَ عِبَادِ اللَّهِ عَبْدٌ اتَّقَاهُ إِنَّ الْعَرَبِیَّةَ لَیْسَتْ بِأَبٍ وَالِدٍ وَ لَکِنَّهَا لِسَانٌ نَاطِقٌ فَمَنْ قَصُرَ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ یُبْلِغْهُ حَسَبُهُ أَلَا إِنَّ کُلَّ دَمٍ کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ أَوْ إِحْنَةٍ وَ الْإِحْنَةُ الشَّحْنَاءُ فَهِیَ تَحْتَ قَدَمِی هَذِهِ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ. (الکافی، ج‏8، ص246)

حَدَّثَنَا الْحَاکِمُ أَبُو الْحَسَنِ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ النَّیْسَابُورِیُّ الْفَقِیهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو سَعِیدٍ قَالَ حَدَّثَنَا عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْهَاشِمِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَمْرٍو الضَّرِیرُ قَالَ حَدَّثَنَا عَبَّادُ بْنُ عَبَّادٍ الْمُهَلَّبِیُّ عَنْ مُوسَى بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ التَّمِیمِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ ص ...

فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْصَحَکَ وَ مَا رَأَیْنَا الَّذِی هُوَ أَفْصَحُ مِنْکَ فَقَالَ وَ مَا یَمْنَعُنِی مِنْ ذَلِکَ وَ بِلِسَانِی نَزَلَ الْقُرْآنُ بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ- وَ حَدَّثَنَا الْحَاکِمُ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو عَلِیٍّ الرِّیَاحِیُّ عَنْ أَبِی عَمْرٍو الضَّرِیرِ بِهَذَا الْحَدِیثِ. (معانی الأخبار، ص320)

[3] . در میان مکاتب مختلف شیعه و سنی غیر از ابوحنیفه (رئیس مکتب حنفی) همگی نماز به زبان فارسی را نماز نمی‌دانند و یکی از ادله همه مکاتب دیگر در نقد نظر ابوحنیفه هم همین آیه است.

[4] . الجدول فی إعراب القرآن19/ 123

[5] . اغلب مفسران درباره کلمه مبین توضیحی نداده‌اند و حداکثر اینکه گفته‌اند به معنای «واضح‌المعنی» می‌باشد (تفسیر صافی4/ 51) یا «مبین للمقاصد تمام البیان» (المیزان15/ 320) یا « مبین للناس ما بهم إلیه الحاجة فی دینهم» (مجمع‌البیان7/32) یا «یبیّن لهم بلغته» (بحرالعلوم2/ 562) و حداکثر این است که گفته‌اند « «مبین» بیان کننده حق و باطل مى‏باشد یعنى هم زبان فصیح و روشن و هم روشنگر حقائق است، گویى بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ راجع به الفاظ و «مبین» راجع به معانى است.» (تفسیر أحسن الحدیث، ج‏7، ص410) و شاید کاملترین بیان در ضقوق مختلف این بیان باشد: « و المراد بالمبین الفصیح الظّاهر الکلمات و الحروف، أو الظّاهر المعانی و الواضح المقاصد، أو المبیّن للمقاصد، أو المبیّن للالسن فانّه کما فی الخبر یبیّن الألسن و لا تبیّنه الألسن فانّ لغة العرب لسعتها و سعة التّصرّف فی هیآت کلماتها تبیّن جمیع اللّغات بمحض التّصرّف فی هیآت کلماتها و لیست تلک السّعة فی سائر اللّغات فلا یبیّن سائر اللّغات بدون التّقییدات لکلماتها لغة العرب فانّ الضّرب بتصریفاته فی هیآته یدلّ على عدّة معان متخالفة لا یمکن تبیینها بسائر اللّغات الّا بضمّ قیوداته عدیدة فانّ الضّرب یفید معناه المصدرىّ و هیئة ضرب یفید المعنى المصدرىّ مع زمانه و نسبته و فاعله و ذکورة فاعله و وحدته و هکذا سائر متصرّفاته و لیس سائر اللّغات کذلک فهو یبیّن الألسن بهیآت کلماته و لا تبیّنه الألسن الّا بضمائم و قیودات لکلماتها» (تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج‏3، ص: 163)

در میان اهل لغت هم اغلب به تعابیر مختصری مانند «واضح الدلاله» بسنده کرده‌اند و فقط ابن‌منظور است که گزینه‌های متعددی را [ظاهرا از زجاج] نقل کرده است: «قال الزجاج: بانَ الشی‏ءُ و أَبانَ بمعنى واحد. و یقال: بانَ الشی‏ءُ و أَبَنتُه، فمعنى مُبین أَنه مُبینٌ خیرَه و برَکَته، أَو مُبین الحقَّ من الباطل و الحلالَ من الحرام، و مُبینٌ أَن نُبُوَّةَ سیدنا رسول الله، صلى الله علیه و [آله و] سلم، حقٌّ، و مُبین قِصَصَ الأَنبیاء» (لسان العرب13/ 68)

اما مطلبی که در اینکه «فقط بخواهد بگوید قرآن خالی از ابهام است» تردید ایجاد می‌کند، این است که اتفاقا به اذعان همه مفسران قرآن حاوی مطالبی است که فهم آن برای اغلب افراد دشوار است و حتی بعضا چنان رمزگونه است که هنوز اغلب مفسران راهی به فهم آن پیدا نکرده‌اند و آن همان حروف مقطعه است.

[6] . ویا اینکه زبان بهشتیان زبان عربی معرفی شده است.

[7] . و نیز: وَ أَرْسَلْناکَ لِلنَّاسِ رَسُولا (نساء/79) ؛ وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمین‏ (انبیاء/107)

[8] . ویا اینکه زبان بهشتیان زبان عربی معرفی شده است.