107) سوره اخلاص (112) آیه 4 وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَد
(توحید صدوق/122)
بسم الله الرحمن الرحیم
107) سوره اخلاص (112) آیه 4
وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ
28 رمضان 1437
ترجمه
و هیچکس همانند او نیست.
نکات ترجمهای و نحوی
«کُفُوا» در اصل «کفؤ» بوده (با کلمه «مکافات» همخانواده است) که در قرائت حفص از عاصم،[1] همزه آن از باب سهولت واو خوانده میشود و در بقیه قرائات همان همزه خوانده میشود (الکامل المفصل فی القرائات الأربعة عشر/604) در هر دو صورت، به معنای مثل و مانند (تساوی دو امر) میباشد (معجم المقاییس اللغة5/ 189) و در خصوص دو امر که قدر و منزلت یکسانی دارند به کار میرود (مفردات ألفاظ القرآن/718)
«لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ» در این جمله، دو تقدم رخ داده است: «کفواً» خبر کان بوده که قبل از اسم کان (أحد) آمده، و نیز «له» متعلق به «کفواً» بوده که مقدم بر آن آمده است؛ یعنی در حالت عادی باید به این صورت میآمد: «لمیکن احدٌ کفواً له» اهل لغت این نحوه کاربرد را نمونهای از اوج فصاحت دانستهاند زیرا با این تقدم، تاکید خاصی بر «له» - که حاوی اشاره به «خدا» و محور بحث سوره است - حاصل شده است.[2] (الکشاف4/ 819) که اگر در فارسی میخواستیم این نکته را لحاظ کنیم احتمالا باید چنین ترجمهای میکردیم که خیلی رسا نیست: «و او را هیچکس همانند نیست.»[3]
حدیث
1) فتح بن یزید جرجانی روایت میکند که در مسیر کاروان امام رضا ع به سمت خراسان ایشان را زیارت میکنند و سخنانی رد و بدل میشود تا بدینجا که امام ع میفرمایند:
همانا خالق را جز آن گونه که خود توصیف کرده نمیتوان توصیف کرد؛ و چگونه میتوان کسی را توصیف کرد که حواس از درک او عاجزند، و اوهام [تصورات ذهنی] از رسیدن به او، و خطورات [قلبی] از حد زدن بر او، و دیدگان از احاطه بر او عاجزند، منزه و برتر است از آنچه وصفکنندگان توصیفش کنند؛ در عین نزدیکی، فاصله گرفت و در عین فاصله گرفتن، نزدیک شد؛ پس او در عین دوریاش نزدیک است و در عین نزدیکیاش دور؛ «چگونگی» را او چگونگی بخشید پس در موردش نمیتوان پرسید که او چگونه است! و «کجا» را او کجاییت بخشید پس در موردش نمیتوان پرسید که او کجاست! چرا که او مبدأ برای «چگونه شدن» و «کجاییت یافتن» است.
ای فتح! هر جسمی از غذا تغذیه میکند به غیر از خالق روزیبخش که او اجسام را جسمانیت بخشید و صورتها را صورت بخشید، پس او نه جسم است و نه صورتی دارد، نه تجزیهبردار است و نه متناهی است، نه زیادی میپذیرد و نه کمشدنی است، مبراست از ذات آنچه که در ذات امور جسمانی قرار داده و او لطیف و خبیر و شنوا و بینا و واحد و أحد و صمدی است که نه میزاید و نه زاده شده است و هیچکس همانند او نیست. شیئیتدهنده به اشیاء و جسمیتبخش به اجسام و صورتدهنده به صورتهاست؛ اگر آن گونه بود که مشبهه [کسانی که خدا را به مخلوقات تشبیه میکنند] میپنداشتند، خالق از مخلوق، و روزیدهنده از روزیگیرنده، و ایجادکننده از ایجادشونده، شناخته نمیشد ولی اوست ایجاد کننده، و تفاوت است بین او کسانی که او آنها را جسم و صورت و شیئیت بخشید چرا که هیچ چیزی شبیه او نیست ...
التوحید (للصدوق)، ص61
حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ الْبَرْمَکِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ بُرْدَةَ قَالَ حَدَّثَنِی الْعَبَّاسُ بْنُ عَمْرٍو الْفُقَیْمِیُّ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنِ الْفَتْحِ بْنِ یَزِیدَ الْجُرْجَانِیِّ قَالَ:
لَقِیتُهُ ع عَلَى الطَّرِیقِ عِنْدَ مُنْصَرَفِی مِنْ مَکَّةَ إِلَى خُرَاسَانَ وَ هُوَ سَائِرٌ إِلَى الْعِرَاقِ ... ثم قال...[4]
وَ إِنَّ الْخَالِقَ لَا یُوصَفُ إِلَّا بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ وَ أَنَّى یُوصَفُ الَّذِی تَعْجِزُ الْحَوَاسُّ أَنْ تُدْرِکَهُ وَ الْأَوْهَامُ أَنْ تَنَالَهُ وَ الْخَطَرَاتُ أَنْ تَحُدَّهُ وَ الْأَبْصَارُ عَنِ الْإِحَاطَةِ بِهِ جَلَّ عَمَّا وَصَفَهُ الْوَاصِفُونَ وَ تَعَالَى عَمَّا یَنْعَتُهُ النَّاعِتُونَ نَأَى فِی قُرْبِهِ وَ قَرُبَ فِی نَأْیِهِ فَهُوَ فِی بُعْدِهِ قَرِیبٌ وَ فِی قُرْبِهِ بَعِیدٌ کَیَّفَ الْکَیْفَ فَلَا یُقَالُ لَهُ کَیْفَ وَ أَیَّنَ الْأَیْنَ فَلَا یُقَالُ لَهُ أَیْنَ إِذْ هُوَ مُبْدِعُ الْکَیْفُوفِیَّةِ وَ الْأَیْنُونِیَّةِ یَا فَتْحُ کُلُّ جِسْمٍ مُغَذًّى بِغِذَاءٍ إِلَّا الْخَالِقَ الرَّزَّاقَ فَإِنَّهُ جَسَّمَ الْأَجْسَامَ وَ هُوَ لَیْسَ بِجِسْمٍ وَ لَا صُورَةٍ لَمْ یَتَجَزَّأْ وَ لَمْ یَتَنَاهَ وَ لَمْ یَتَزَایَدْ وَ لَمْ یَتَنَاقَصْ مُبَرَّأٌ مِنْ ذَاتِ مَا رَکَّبَ فِی ذَاتِ مَنْ جَسَّمَهُ - وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ. لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ مُنْشِئُ الْأَشْیَاءِ وَ مُجَسِّمُ الْأَجْسَامِ وَ مُصَوِّرُ الصُّوَرِ؛ لَوْ کَانَ کَمَا یَقُولُ الْمُشَبِّهَةُ لَمْ یُعْرَفِ الْخَالِقُ مِنَ الْمَخْلُوقِ وَ لَا الرَّازِقُ مِنَ الْمَرْزُوقِ وَ لَا الْمُنْشِئُ مِنَ الْمُنْشَأِ لَکِنَّهُ الْمُنْشِئُ فَرق بَیْنَ مَنْ جَسَّمَهُ وَ صَوَّرَهُ وَ شَیَّئَهُ وَ بَیْنَهُ إِذْ کَانَ لَا یُشْبِهُهُ شَی ..
2) شخصی خدمت امام صادق ع رسید و گفت از محبان شما هستم. امام ع پرسید از کدام دسته از محبان ما. شخصی گفت مگر آنها چند دستهاند. حضرت آنها را سه دسته دانست: کسانی که فقط آشکارا ایشان را دوست دارند و کسانی که فقط در باطن، ایشان را دوست دارند و کسانی که در ظاهر و باطن ایشان را دوست دارند؛ شروع به بیان اوصاف هریک کردند و اولین وصف برترین گروه را این دانستند که علم و ایمانشان به توحید را محکم کردهاند. یکی از اصحاب تقاضا میکند که حضرت این ایمان را توضیح دهند، امام میفرمایند ایمان را نمیشناسید مگر اینکه ابتدا آن را که به او قرار است ایمان بیاورید را بشناسید و سپس شروع به معرفی توحید میکنند: [5]
هر که پندارد خدا را با توهم قلبی [= صورت ساختهی ذهن] میشناسد، او مشرک است؛
و هر که پندارد که خدا را با «اسم» و بدون «معنی» میشناسد، به بى اساس بودن سخن خود اعتراف کرده است؛ زیرا که «اسم» امری حادث [= قبلا نبوده و الان موجود شده] است؛
و هر که پندارد اسم و معنى را با هم مىپرستد، همانا براى خدا شریکى قرار داده است؛
و هر که پندارد معنى را با توصیف [= توضیح ذهنی] و نه با ادراک [درک شهودی] مىپرستد، حواله بر امر غایب کرده است [= دنبال خدایی رفته که حضور ندارد]؛
و هر که پندارد صفت و موصوف را [با هم] مىپرستد، یکتاپرستى را ابطال نموده است؛ زیرا که صفت غیر از موصوف است؛
و هر که پندارد موصوف را به صفت اضافه مىکند [یعنی با وصف ذهنی خدا را میشناسد، بعد برای این وصف، یک کسی که صاحب این وصف باشد، در نظر میگیرد] همانا بزرگ را کوچک شمرده است؛
و [هیچیک از اینها] خداوند را آن گونه که سزاوارش بود، نشناختند.
عرض شد: پس راه یکتاپرستى چگونه است؟
فرمود: راه بحث باز است و امکان خروج [از این مساله دشوار] فراهم:
شناختِ خودِ [شخص] شاهد و حاضر، قبل از [شناخت] وصف اوست؛ و شناختِ [ذهنیِ شخص] غایب است که بر [پی بردن به وجودِ] خود او مقدم است [یعنی: درک مستقیم کسی که در محضرش قرار داریم، مقدم بر شناخت او بر اساس تصویر ذهنی است؛ اما چیزی را که از ما غایب است ابتدا از راه توصیفات ذهنی به او علم پیدا میکنیم و از این راه به وجودش پی میبریم؛ و خدا هم همهجا شاهد و حاضر است؛ لذا نیاز نیست ابتدا از راه توصیف ذهنی، او را بشناسیم، که اگر توصیفات ما همه نارسا بود، شناخت معتبری رخ نداده باشد؛ بلکه چون حاضر است، حقیقت او را با تمام وجودت درک میکنی]
عرض شد: چگونه خودِ آن کسی که شاهد و حاضر است [= خدا] را پیش از صفتش [= پیش از اینکه قبلا تصور ذهنیای از آن برای ما حاصل شده باشد] بشناسیم؟
فرمود: او را مىشناسى و به شناخت[ی که از] او [داری] هم علم داری و خودت را نیز در پرتو او مىشناسى و این گونه نیست که خودت توسّط خود و از جانب خود بشناسى، و نیز مىدانى که همانا هر چه در او [= نفس خودت] است از براى او و به واسطه اوست؛ همان گونه که [برادرانش] به یوسف گفتند: «آیا واقعا تو خود یوسفى؟ گفت: آرى، من یوسفم و این برادر من است». [یوسف/90] پس یوسف را به خود او شناختند، نه اینکه با غیر او [= به وسیله کس دیگرى] او را بشناسند، و نه اینکه با توهم قلبی [بر اساس یک صورت ذهنی خودساخته] به او پی ببرند.
آیا سخن خداوند را ملاحظه نکردهاى که مىفرماید: «شما را نرسد که درخت آن را برویانید» [نمل/60] مىفرماید: شما حقّ ندارید از پیش خود امامى [انتخاب و] نصب نمایید و او را به هواى نفس و خواست خود بر حقّ بخوانید... [6]
[ظاهرا جملات اخیر که امام وارد بحث ضرورت تعیین امام از جانب خدا میشوند، از این باب است که نشان دهند که ببینید: کسی که مقام امامت دارد میتواند این گونه توحید را شرح دهد و دچار چالش نشود]
تحف العقول، ص329-326
برای مشاهده متن عربی حدیث، ر.ک: http://lib.eshia.ir/15139/1/326
تدبر
1) «وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ»: این سوره بیان اصل و نسب خدا بود (جلسه 103 حدیث1) و در معرفی خدا، اذعان به اینکه او هیچ کفو و شبیهی ندارد، گام نهایی است: هم به این معنا که اولین گام نیست؛ و هم به این معنا که نهایت فهم ممکن از خداست.
اولین گام نیست، زیرا اگر معرفی خدا را از انکار هرگونه شباهت او شروع کنیم، چون ذهن ما روال شناختنش را با شباهتها شروع میکند، از هرگونه خداشناسی و ارتباط با خدا ناامید میشود؛
و نهایت فهم ماست؛ زیرا خداوند حقیقت مطلق است که هیچ شبیه و نظیری ندارد (حدیث1) که ذهن با تشبیه به او، کار شناخت او را تمام شده بداند؛ بلکه حرکت به سمت حقیقت مطلق، پایانیناپذیر است.
2) «وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ»: اگر خداوند هیچ شباهتی با هیچ چیز ندارد، پس چگونه او را میشناسیم؟ این مهمترین و دشوارترین سوال فلسفی است که امام صادق ع باب بیانی بسیار دقیق در حدیث 2 پاسخ دادهاند:
مادام که در افق ذهن، در جستجوی خدا هستیم باید بدانیم که «خدا فوق هر توصیفی است» (اللَّهُ أَکْبَرُ مِنْ أَنْ یُوصَف، جلسه 70، حدیث3؛ و تدبرهای 2-4) اما چون خدا حاضر است - چنانکه در آیه قبل (تدبر1) گذشت: نسبت او و جهان، نسبت دو امر بیرون از هم که از هم غایب باشند، نیست - این حقیقت حاضر را ابتدا مستقیما مییابیم، و سپس به تصویرسازی از او اقدام میکنیم. پس اگرچه همواره تصویرسازیهای ما به گرد او نمیرسد، اما این بدان معنا نیست که او را نمیشناسیم: او را میشناسیم، و از این شناخت خود از او آگاهیم و حتی خود را در پرتوی او میشناسیم (حدیث2)؛ چرا که او صمد است و هر کمالی (از جمله همه شناختها) از او ریشه میگیرد.
3) «وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ»: خداوند به هیچ چیز شبیه نیست؛ از جمله اینکه: شبیه انسان نیست؛ و این مطلبی است که اگرچه در برخی ادیان تحریف شده ویاتلقیهای عوامانه از اسلام، شیوع دارد (تاحدی که برخی از «فلاسفه دین» غربی گمان میکنند که «خدای ادیان ابراهیمی، خدای انسانوار (personal) است»)، اما در این آیه صریحا هرگونه تصور انسانوار از خداوند نفی شده و چنانکه قبلا اشاره شد امامان ما بشدت هشدار دادهاند که در خداشناسی مواظب باشیم خدا را در حد تصورات خود پایین نیاوریم: «چهبسا مورچه کوچک هم توهم میکند که خداوند دو شاخک دارد» (جلسه71، حدیث1)
4) «وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ»: دانستن اینکه خداوند به هیچ چیز شبیه نیست، رکن مهمی در دینداری انسانهاست: انسان همواره بر اساس میزان قوت و قابلیتی که برای امور است، بدانها تکیه و اعتماد میکند، و هر تصویری از هر چیزی، همواره محدودیتهایی را همراه دارد، که این محدودیتها مانع اعتماد مطلق آدمی میشود؛ اما در برابر خداوند هیچ مانعی برای هیچ کاری وجود ندارد. حتی شبهاتی مانند اینکه «آیا خدا میتواند کره زمین را در تخممرغی قرار دهد بدون اینکه زمین کوچک ویا تخم مرغ بزرگ شود؟!» نیز صرفا به خاطر اینکه خود سوال هرگونه جوابی را به تناقضگویی میکشاند، انجامش ناممکن شده، نه از زاویه تواناییهای خدا؛ لذا در همین سوال هم اگر بتوان مانع درونی سوال را رفع، و پارادوکسیکال بودن آن را به هر صورتی حذف کرد، میتوان گفت: بله میتواند. چنانکه امام صادق ع در پاسخ یک نفر چنین پاسخ داد: بله، میتواند همان گونه که همه کوهها و ستارگان را در چشم تو قرار داده بدون اینکه آنها کوچک یا این بزرگ شود!» (توحید صدوق/122)
5) جمعبندی سوره توحید
این سوره، معرفیای از خدا ارائه داد و در این معرفی، ابتدا دو نکته ایجابی گفته شد و بلافاصله همین دو نکته ایجابی از منظری سلبی مطرح شد تا به ما یاد دهد که در خداشناسی نه تعطیل (انکار امکان شناخت خدا) رواست و نه تشبیه (اینکه خدا را شیه سایر موجودات بدانیم) مجاز است:
خداوند أحد است، «یک»ی است که دومی برایش فرض ندارد؛ پس احدی کفو و شبیه او نیست.
خداوند صمد است، مافوقی است که همه چیز به او برمیگردد و جایی از او خالی نیست؛ پس نسبتش با جهان نسبت ولادت (نسبت دو امر بیرون از هم) نیست.
[1] . و نیز در قرائت ابنشنبوذی که اصطلاحا یکی از قرائات شاذه و خارج از قرائات عشری است که معروفترند.
[2] و (که یکی کلمه «أحد» و ناظر به افرادی است که میخواهد شباهت آنها با خدا نفی شود؛ و دومی کلمه «کفو» و ناظر به وضعیتی است که از آن جهت آن افراد میخواهند با خدا مقایسه شوند)
[3] . ترجمه ابوالفتوح رازی (قرن6) و ترجمه تفسیر نسفی (قرن6) نیز ترجمه «بیان السعاده» بر اساس این مدل ترجمه کردهاند. ترجمه فولادوند «او را هیچ همتایی نباشد» به این نزدیک است اما دقیقا مبتدا و خبرش با آیه تطابق ندارد و همچنین است ترجمه مکارم، که هیچکس را هیچگاه ترجمه کرده است: «و براى او هیچگاه شبیه و مانندى نبوده است».
[4] . فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ مَنِ اتَّقَى اللَّهَ یُتَّقَى وَ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ یُطَاعُ فَتَلَطَّفْتُ فِی الْوُصُولِ إِلَیْهِ فَوَصَلْتُ فَسَلَّمْتُ فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ یَا فَتْحُ مَنْ أَرْضَى الْخَالِقَ لَمْ یُبَالِ بِسَخَطِ الْمَخْلُوقِ وَ مَنْ أَسْخَطَ الْخَالِقَ فَقَمِنٌ أَنْ یُسَلَّطَ عَلَیْهِ سَخَطُ الْمَخْلُوقِ
[5] . دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ ع لَهُ مِمَّنِ الرَّجُلُ فَقَالَ مِنْ مُحِبِّیکُمْ وَ مَوَالِیکُمْ فَقَالَ لَهُ جَعْفَرٌ ع لَا یُحِبُّ اللَّهَ عَبْدٌ حَتَّى یَتَوَلَّاهُ وَ لَا یَتَوَلَّاهُ حَتَّى یُوجِبَ لَهُ الْجَنَّةَ ثُمَّ قَالَ لَهُ مِنْ أَیِّ مُحِبِّینَا أَنْتَ فَسَکَتَ الرَّجُلُ فَقَالَ لَهُ سَدِیرٌ وَ کَمْ مُحِبُّوکُمْ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ عَلَى ثَلَاثِ طَبَقَاتٍ طَبَقَةٌ أَحَبُّونَا فِی الْعَلَانِیَةِ وَ لَمْ یُحِبُّونَا فِی السِّرِّ وَ طَبَقَةٌ یُحِبُّونَا فِی السِّرِّ وَ لَمْ یُحِبُّونَا فِی الْعَلَانِیَةِ وَ طَبَقَةٌ یُحِبُّونَا فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ هُمُ النَّمَطُ الْأَعْلَى شَرِبُوا مِنَ الْعَذْبِ الْفُرَاتِ وَ عَلِمُوا تَأْوِیلَ الْکِتَابِ وَ فَصْلَ الْخِطَابِ وَ سَبَبَ الْأَسْبَابِ فَهُمُ النَّمَطُ الْأَعْلَى الْفَقْرُ وَ الْفَاقَةُ وَ أَنْوَاعُ الْبَلَاءِ أَسْرَعُ إِلَیْهِمْ مِنْ رَکْضِ الْخَیْلِ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا وَ فُتِنُوا فَمِنْ بَیْنِ مَجْرُوحٍ وَ مَذْبُوحٍ مُتَفَرِّقِینَ فِی کُلِّ بِلَادٍ قَاصِیَةٍ بِهِمْ یَشْفِی اللَّهُ السَّقِیمَ وَ یُغْنِی الْعَدِیمَ وَ بِهِمْ تُنْصَرُونَ وَ بِهِمْ تُمْطَرُونَ وَ بِهِمْ تُرْزَقُونَ وَ هُمُ الْأَقَلُّونَ عَدَداً الْأَعْظَمُونَ عِنْدَ اللَّهِ قَدْراً وَ خَطَراً وَ الطَّبَقَةُ الثَّانِیَةُ النَّمَطُ الْأَسْفَلُ أَحَبُّونَا فِی الْعَلَانِیَةِ وَ سَارُوا بِسِیرَةِ الْمُلُوکِ فَأَلْسِنَتُهُمْ مَعَنَا وَ سُیُوفُهُمْ عَلَیْنَا وَ الطَّبَقَةُ الثَّالِثَةُ النَّمَطُ الْأَوْسَطُ أَحَبُّونَا فِی السِّرِّ وَ لَمْ یُحِبُّونَا فِی الْعَلَانِیَةِ وَ لَعَمْرِی لَئِنْ کَانُوا أَحَبُّونَا فِی السِّرِّ دُونَ الْعَلَانِیَةِ فَهُمُ الصَّوَّامُونَ بِالنَّهَارِ الْقَوَّامُونَ بِاللَّیْلِ تَرَى أَثَرَ الرَّهْبَانِیَّةِ فِی وُجُوهِهِمْ أَهْلُ سِلْمٍ وَ انْقِیَادٍ قَالَ الرَّجُلُ فَأَنَا مِنْ مُحِبِّیکُمْ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ قَالَ جَعْفَرٌ ع إِنَّ لِمُحِبِّینَا فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ علَامَاتٍ یُعْرَفُونَ بِهَا قَالَ الرَّجُلُ وَ مَا تِلْکَ الْعَلَامَاتُ قَالَ ع تِلْکَ خِلَالٌ أَوَّلُهَا أَنَّهُمْ عَرَفُوا التَّوْحِیدَ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ وَ أَحْکَمُوا عِلْمَ تَوْحِیدِهِ وَ الْإِیمَانُ بَعْدَ ذَلِکَ بِمَا هُوَ وَ مَا صِفَتُهُ ثُمَّ عَلِمُوا حُدُودَ الْإِیمَانِ وَ حَقَائِقَهُ وَ شُرُوطَهُ وَ تَأْوِیلَهُ قَالَ سَدِیرٌ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا سَمِعْتُکَ تَصِفُ الْإِیمَانَ بِهَذِهِ الصِّفَةِ قَالَ نَعَمْ یَا سَدِیرُ لَیْسَ لِلسَّائِلِ أَنْ یَسْأَلَ عَنِ الْإِیمَانِ مَا هُوَ حَتَّى یَعْلَمَ الْإِیمَانَ بِمَنْ قَالَ سَدِیرٌ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تُفَسِّرَ مَا قُلْتَ
[6] . قَالَ الصَّادِقُ ع مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یَعْرِفُ اللَّهَ بِتَوَهُّمِ الْقُلُوبِ فَهُوَ مُشْرِکٌ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یَعْرِفُ اللَّهَ بِالاسْمِ دُونَ الْمَعْنَى فَقَدْ أَقَرَّ بِالطَّعْنِ لِأَنَّ الِاسْمَ مُحْدَثٌ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یَعْبُدُ الِاسْمَ وَ الْمَعْنَى فَقَدْ جَعَلَ مَعَ اللَّهِ شَرِیکاً وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یَعْبُدُ الْمَعْنَى بِالصِّفَةِ لَا بِالْإِدْرَاکِ فَقَدْ أَحَالَ عَلَى غَائِبٍ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یَعْبُدُ الصِّفَةَ وَ الْمَوْصُوفَ فَقَدْ أَبْطَلَ التَّوْحِیدَ لِأَنَّ الصِّفَةَ غَیْرُ الْمَوْصُوفِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُضِیفُ الْمَوْصُوفَ إِلَى الصِّفَةِ فَقَدْ صَغَّرَ بِالْکَبِیرِ وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ!
قِیلَ لَهُ فَکَیْفَ سَبِیلُ التَّوْحِیدِ قَالَ ع بَابُ الْبَحْثِ مُمْکِنٌ وَ طَلَبُ الْمَخْرَجِ مَوْجُودٌ إِنَّ مَعْرِفَةَ عَیْنِ الشَّاهِدِ قَبْلَ صِفَتِهِ وَ مَعْرِفَةَ صِفَةِ الْغَائِبِ قَبْلَ عَیْنِهِ قِیلَ وَ کَیْفَ نَعْرِفُ عَیْنَ الشَّاهِدِ قَبْلَ صِفَتِهِ قَالَ ع تَعْرِفُهُ وَ تَعْلَمُ عِلْمَهُ وَ تَعْرِفُ نَفْسَکَ بِهِ وَ لَا تَعْرِفُ نَفْسَکَ بِنَفْسِکَ مِنْ نَفْسِکَ وَ تَعْلَمُ أَنَّ مَا فِیهِ لَهُ وَ بِهِ کَمَا قَالُوا لِیُوسُفَ إِنَّکَ لَأَنْتَ یُوسُفُ قالَ أَنَا یُوسُفُ وَ هذا أَخِی فَعَرَفُوهُ بِهِ وَ لَمْ یَعْرِفُوهُ بِغَیْرِهِ وَ لَا أَثْبَتُوهُ مِنْ أَنْفُسِهِمْ بِتَوَهُّمِ الْقُلُوبِ أَ مَا تَرَى اللَّهَ یَقُولُ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها یَقُولُ لَیْسَ لَکُمْ أَنْ تَنْصِبُوا إِمَاماً- مِنْ قِبَلِ أَنْفُسِکُمْ تُسَمُّونَهُ مُحِقّاً بِهَوَى أَنْفُسِکُمْ وَ إِرَادَتِکُمْ ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ ع ثَلَاثَةٌ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ مَنْ أَنْبَتَ شَجَرَةً لَمْ یُنْبِتْهُ اللَّهُ یَعْنِی مَنْ نَصَبَ إِمَاماً لَمْ یَنْصِبْهُ اللَّهُ أَوْ جَحَدَ مَنْ نَصَبَهُ اللَّهُ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لِهَذَیْنِ سَهْماً فِی الْإِسْلَامِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ.