یک آیه در روز

 بسم الله الرحمن الرحیم

866) سوره هود (11) آیه 79

قالُوا لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا فی‏ بَناتِکَ مِنْ حَقٍّ وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ ما نُریدُ

28 ربیع‌الثانی 1440

ترجمه

گفتند قطعاً دانسته‌ای که ما را در مورد دخترانت حقی نباشد؛ و بی‌گمان تو خوب می‌دانی که چه می‌خواهیم!

اختلاف قرائت

 

نکات ادبی

حَقٍّ

اصل ماده «حقق» را[1] برخی محکم کردن چیزی و صحتِ آن (معجم المقاییس اللغة، ج‏2، ص15)، و برخی مطابقت و موافقت (چنانکه به محور و پاشنه درب که درب با تکیه بر آن و بر مدار آن حرکت می‌کند «مطابقة رجل الباب فی حقّه» می‌گویند) (مفردات ألفاظ القرآن، ص246) و برخی ثبوتی که همراه با مطابقت با واقع باشد، (التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج‏2، ص306) دانسته‌اند. (إِنَّهُ لَحَقٌّ؛ یونس/53 و ذاریات/23)

«حق» نقطه مقابل «باطل»[2] است و در قرآن کریم هم مکرر این تقابل مشاهده می‌شود مثلا «لِیُحِقَّ الْحَقَّ وَ یُبْطِلَ الْباطِلَ» (انفال/8) و البته بین حق و ضلالت هم در قرآن تقابلی یافت می‌شود «فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ» (یونس/32) و توضیح داده‌اند که این تقابل از آن جهت است که باطل چیزی است که ثبوتی ندارد؛ و ضلالت هم آن چیزی است که از جایگاه و مسیر اصلی خود خارج و منحرف شده باشد (التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج‏2، ص307)

برخی توضیح داده‌اند که «حق»‌ بر چهار وجه اطلاق می‌گردد:

یکم: به کسی که چیزی را ایجاد می‌کند به سبب آنچه حکمت اقتضا دارد: « فَذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمُ‏ الْحَقُ‏ فَما ذا بَعْدَ الْحَقِ‏ إِلَّا الضَّلالُ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ‏» (یونس/32).

دوم: به آنچه ایجاد شده، از این جهت که به اقتضای حکمت بوده است: «ما خَلَقَ اللَّهُ ذلِکَ إِلَّا بِالْحَقِ‏» (یونس/5) ، «وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ أَ حَقٌ‏ هُوَ قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ‏ لَحَقٌ‏» (یونس/53)، «و لَیَکْتُمُونَ‏ الْحَقَ‏» (بقرة/146) ، و «الْحَقُ‏ مِنْ رَبِّکَ» (بقرة/147)

سوم: به اعتقاد به چیزی که آن چیز واقعا مطابق با آن اعتقاد باشد: «فَهَدَى اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ» (بقره/213)

چهارم: به کار و سخنی که به حسب آ«چه واجب و لازم بوده و نیز به قدر واجب و در وقتی که لازم بوده واقع شده، چنانکه می‌گوییم «فعلک حقٌ و قولک حقٌ»: «کَذلِکَ‏ حَقَّتْ‏ کَلِمَةُ رَبِّکَ» ([یونس/33) ، «و حَقَ‏ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ» (سجده/13) (مفردات ألفاظ القرآن، ص246)

چنانکه اساساً تعبیر «حق» ‌به عنوان هر آن چیزی که واجب و لازم بوده نیز به کار رفته است: «وَ کانَ‏ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ‏» (روم/47) ، «کَذلِکَ‏ حَقًّا عَلَیْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ‏» (یونس/103) (مفردات ألفاظ القرآن، ص247)

و به نظر می‌رسد مورد دیگری هم باید به فهرست فوق اضافه کنیم؛ و آن جایی است که «حق» به عنوان یک امر حقوقی و اعتباری به کار می‌رود که جامعه ویا شریعت چیزی را «حق» کسی می‌داند ولی آن حق این گونه نیست که متن واقع باشد، بلکه در مقام عمل قابل سلب شدن است، و بدین جهت آن را اعتباری گویند، مانند: «و لْیُمْلِلِ الَّذی عَلَیْهِ الْحَقُّ ... فَإِنْ کانَ الَّذی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفیهاً أَوْ ضَعیفاً» (بقره/282) یا «آتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ» (اسراء/26 و روم/38) یا «کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِه‏» (انعام/141) یا «وَ فی‏ أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ» (ذاریات/19)

وقتی کلمه «حقّ» در صیغه افعل التفضیل قرار می‌گیرد، گاه واقعا به همان معنای مقایسه‌ای می‌باشد، یعنی دیگری هم حقی دارد ویا در آن حق شراکت دارد؛ اما حق این بیشتر از آن است [شاید بتوان این آیه را مثال زد: «وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ» (بقره/247)] ؛ اما گاه به معنای اثبات حق برای یکی و نفی آن از دیگری است، چنانکه وقتی می‌گوییم «زیدٌ أحقّ بماله من غیره» یعنی فقط او در مال خود ذی‌حق است نه غیر او [شاید مثال خوبش این آیه باشد: «إِذْ جَعَلَ الَّذینَ کَفَرُوا فی‏ قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکینَتَهُ عَلى‏ رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوى‏ وَ کانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها» (فتح/26) ویا آیه «أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْه‏» (توبه/13)] (المصباح المنیر، ج‏2، ص144)

فعل «حقَّ» که مضارع آن به صورت «یَحِقّ» و «یَحُقُّ» می‌آید [که البته در قرائت حفص از عاصم در تمام موارد «یَحِقّ» آمده است] به معنای واجب شدن می‌باشد چنانکه «یَحِقُ‏ علیک أن تفعل کذا» به معنای این است که «لازم و واجب است که چنان کنی» [مانند: «حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ» (یونس/96) «مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلالَة» (نحل/36)] (المصباح المنیر، ج‏2، ص143)

و در همین معنا کلمه «حقیق» به عنوان صفت مشبهه در معنای مفعولی (واجب شده) ساخته‌ شده است: «حَقیقٌ عَلى‏ أَنْ لا أَقُولَ عَلَى اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ» (اعراف/105) (کتاب العین، ج‏3، ص6) و البته در مورد این آیه، علاوه بر معنای فوق، معنای «حریصٌ علی...» هم ذکر شده است. (معجم مقاییس اللغه، ج‏2، ص18)

ماده «حق» وقتی به باب افعال برود (لِیُحِقَ‏ الْحَقَ‏، أنفال/ 8 ؛ وَ یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِماتِه‏، یونس/82) به معنای حق بودن چیزی را ثابت کردن ویا به حق بودن چیزی حکم کردن است. (مفردات ألفاظ القرآن، ص246) و برخی این را به معنای امری را یقینی کردن و یا آن را ثابت و لازم و مستقر نمودن دانسته‌اند. (المصباح المنیر، ج‏2، ص143)

«قیامت» ‌را «حاقّة» گویند (الْحَاقَّةُ؛ مَا الْحَاقَّةُ؛ وَ ما أَدْراکَ مَا الْحَاقَّةُ؛ حاقّة/1-3) از این باب که بر هر چیزی وارد و ثابت می‌شود (معجم مقاییس اللغه، ج‏2، ص17)[3] یا از این باب که به حق نازل می‌گردد (کتاب العین، ج3، ص7) و وقوعش حتمی و ثابت است و راهی برای انکارش نیست؛ (التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج‏2، ص308)[4] ویا از باب اینکه جزاء در آن محقق می‌گردد. (مفردات ألفاظ القرآن، ص247). (البته برخی با اینکه این کلمه را ذیل ماده «حقق» آورده‌اند، اما گفته‌اند وجه تسمیه‌اش از باب احاطه‌ای است که بر خلایق دارد، و البته آن را از «یَحُقُّ» دانسته‌اند نه از «یَحِقُّ» (المصباح المنیر، ج‏2، ص144)؛ که در این صورت، چه‌بسا بهتر باشد که آن را از ماده «حوق» دانست که به معنای «احاطه کردن» می‌باشد (معجم المقاییس اللغة، ج‏2، ص121)

«استحقّ» به معنای «استوجب» (آن را [بر خود] واجب شمرد)  است و «مستحَق» از این جهت به «آنچه سزاوار شده» یا کسی که سزاوار امری است، گفته می‌شود (المصباح المنیر، ج‏2، ص144) (فَإِنْ عُثِرَ عَلى‏ أَنَّهُمَا اسْتَحَقَّا إِثْماً فَآخَرانِ یَقُومانِ مَقامَهُما مِنَ الَّذینَ اسْتَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْأَوْلَیانِ؛ مائده/107)

«حقیقت» را گفته‌اند به معنای چیزی است که حق مطلب به آن برمی‌گردد (کتاب العین، ج‏3، ص6) و به تعبیر دیگر، حقیقتِ هر چیزی، نهایت آن و اصلِ آن که مشتمل بر آن است، می‌باشد، چنانکه در روایات درباره «حقیقة ایمان» و «حقیقة ...» (مثلا: لِکُلِ‏ حَقٍ‏ حَقِیقَةٌ، فَمَا حَقِیقَةُ إِیمَانِکَ؟) تعابیر فراوانی وارد شده است. (کتاب العین، ج‏3، ص8؛ المصباح المنیر، ج‏2، ص144) و البته بتدریج کلمه «حقیق« در تمامی معانی‌ای که «حق» در مورد آنها به کار می‌رود (یعنی چیزی که ثبات و وجود دارد؛ ‌اعتقادی که با حق مطابق است؛ و کار و سخنی که در جای درست خود قرار دارد) ‌به کار رفته است. (مفردات ألفاظ القرآن، ص247).

از ماده‌هایی که به این ماده نزدیک است، یکی ماده «حیق» است که در اصل به معنای «نازل شدن چیزی بر چیزی» می‌باشد و در مورد نازل شدن امور ناخوشایند به کار می‌رود و قبلا بحث آن گذشت و 10 بار در قرآن تکرار شده (جلسه 743  http://yekaye.ir/al-fater-35-43/)

و نیز ماده «حوق» است که به معنای احاطه کردن می‌باشد (کتاب العین، ج‏3، ص256؛ معجم المقاییس اللغة، ج‏2، ص121) که ظاهرا کلمه قرآنی‌ای ندارد، مگر اینکه چنانکه گذشت «حاقّة» (که 3 بار در قرآن کریم تکرار شده است) ویا فعل «حاق» (که 9 بار آمده و همه را ضمن «حیق» قرار داده‌اند) از این ماده بدانیم؛

و البته احتمال اشتقاق کبیر بین این سه ماده، کاملا وجود دارد.

با این حال، اگر تمایز دو ماده «حیق» و «حقق» را بپذیریم، و «حاقة» ‌را هم از ماده «حقق» بدانیم باید گفت که ماده «حقق» و مشتقاتش 287 بار در قرآن کریم به کار رفته است.

حدیث

1) در آیه 77 حدیثی از امام صادق ع گذشت. مطلب بدینجا رسید که زن لوط برای اطلاع مردم از حضور میهمانان لوط آتشی برافروخت. حضرت در ادامه فرمودند:

چون آن آتش را دیدند، به درب خانه لوط روی آوردند در حالی که همدیگر را هل می دادند؛ پس زن لوط بر آنان وارد شد و گفت: نزد لوط عده‌ای آمده‌اند که من تاکنون خوش‌سیماتر از آنان ندیده‌ام. پس آنان به جلوی در آمدند تا وارد خانه شوند.

لوط چون آنان را دید به سوی آنان برخاست و فرمود: «ای قوم من!» «تقوای الهی پیشه کنید و مرا در مورد میهمانانم شرمنده و سرشکسته مسازید؛ آیا از شما مرد رشیدی [رشدیافته‌ای]  نیست؟!» و نیز فرمود «اینان دخترانم؛ آنان برای شما پاکیزه‌ترند». پس آنان را به حلال دعوت کرد. اما آنان «گفتند قطعاً دانسته‌ای که ما را در مورد دخترانت حقی نباشد؛ و بی‌گمان تو خوب می‌دانی که چه می‌خواهیم!»

لوط به آنان گفت: ای کاش که برای [غلبه بر] شما قوتی داشتم یا به تکیه‌گاه محکمی پناه می‌بردم!»

جبرئیل [آهسته] گفت: اگر بداند که چه قوتی دارد؟!

پس درب خانه را شکستند و وارد خانه شدند. جبرئیل فریادی زد و گفت:‌لوط! رهایشان کن داخل شوند؛ و چون داخل شدند جبرئیل با انگشتانش به سوی آنان اشاره‌ای کرد و چشمانشان رفت و این همان سخن خداوند عز و جل است که فرمود «پس چشمانشان را محو کردیم» (قمر/37)

سپس جبرئیل وی را ندا داد: «همانا ما فرستادگان پروردگارت هستیم؛ هرگز به تو دست نخواهند یافت؛ پس خانواده‌ات را در پاره‌ای از شب حرکت بده» (هود/81) و نیز جبرئیل به او گفت: که ما برای به هلاکت رساندن آنان مبعوث شده‌ایم.

او گفت: جبرئیل! عجله کن!

گفت: «همانا وعده آنان صبح است؛ آیا صبح نزدیک نیست؟» (هود/81)

پس به او دستور داد و او خودش و خانواده‌اش سوار شدند و حرکت کردند، جز همسرش؛ پس جبرئیل آن شهر را با دو بال [قدرت] خویش از هفت زمین برکند و زیر و رو کرد تا حدی که آسمانیان فریاد حیوانات آنجا را هم شنیدند؛ پس بر آنان و کسانی که پیرامون آن شهر بودند «بارانی از سنگهای سجّیل» (هود/82) بر آنان فرود آورد.

الکافی، ج‏5، ص547-548 و ج‏8، ص329؛ تفسیر العیاشی، ج‏2، ص155؛ مجمع البیان، ج‏5، ص279

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی یَزِیدَ الْحَمَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

... فَلَمَّا رَأَوُا الدُّخَانَ أَقْبَلُوا إِلَى الْبَابِ یُهْرَعُونَ حَتَّى جَاءُوا إِلَى الْبَابِ [یُهْرَعُونَ إِلَى الْبَابِ] فَنَزَلَتْ إِلَیْهِمْ فَقَالَتْ: عِنْدَهُ قَوْمٌ مَا رَأَیْتُ قَوْماً قَطُّ أَحْسَنَ هَیْئَةً مِنْهُمْ! فَجَاءُوا إِلَى الْبَابِ لِیَدْخُلُوا [لِیَدْخُلُوهَا].

فَلَمَّا رَآهُمْ لُوطٌ قَامَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ لَهُمْ: «یَا قَوْمِ» «فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لا تُخْزُونِ فِی ضَیْفِی أَ لَیْسَ مِنْکُمْ رَجُلٌ رَشِیدٌ» وَ قَالَ «هؤُلاءِ بَناتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ» فَدَعَاهُمْ إِلَى الْحَلَالِ فَقَالَ [«فَقالُوا لَقَدْ عَلِمْتَ] ما لَنا فِی بَناتِکَ مِنْ حَقٍّ وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ ما نُرِیدُ»

فَقَالَ لَهُمْ «لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی إِلى‏ رُکْنٍ شَدِیدٍ» فَقَالَ جَبْرَئِیلُ‏ لَوْ یَعْلَمُ أَیُّ قُوَّةٍ لَهُ؟!

قَالَ فَکَاثَرُوهُ حَتَّى دَخَلُوا الْبَیْتَ. فَصَاحَ بِهِ جَبْرَئِیلُ، فَقَالَ: یَا لُوطُ دَعْهُمْ یَدْخُلُوا [یَدْخُلُونَ]. فَلَمَّا دَخَلُوا أَهْوَى جَبْرَئِیلُ ع بِإِصْبَعِهِ نَحْوَهُمْ؛ فَذَهَبَتْ أَعْیُنُهُمْ؛ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «فَطَمَسْنا عَلَى أَعْیُنَهُمْ» [فَطَمَسْنا أَعْیُنَهُمْ]. ثُمَّ نَادَاهُ [نَادَى] جَبْرَئِیلُ، فَقَالَ لَهُ: «إِنَّا رُسُلُ رَبِّکَ لَنْ یَصِلُوا إِلَیْکَ فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ». وَ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ: إِنَّا بُعِثْنَا فِی إِهْلَاکِهِمْ.

فَقَالَ یَا جِبْرِیلُ عَجِّلْ!

فَقَالَ «إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَ لَیْسَ الصُّبْحُ بِقَرِیبٍ»

[قَالَ] فَأَمَرَهُ فَیَحْمِلُ هُوَ وَ [فَتَحَمَّلَ وَ] مَنْ مَعَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ ثُمَّ اقْتَلَعَهَا - یَعْنِی الْمَدِینَةَ - جَبْرَئِیلُ بِجَنَاحَیْهِ مِنْ سَبْعَةِ [سَبْعِ] أَرَضِینَ ثُمَّ رَفَعَهَا حَتَّى سَمِعَ أَهْلُ سَمَاءِ الدُّنْیَا نُبَاحَ الْکِلَابِ وَ صُرَاخَ الدُّیُوکِ [صِیَاحَ الدِّیَکَةِ] ثُمَّ قَلَبَهَا وَ أَمْطَرَ عَلَیْهَا وَ عَلَى مَنْ حَوْلَ الْمَدِینَةِ «حِجَارَةً مِنْ سِجِّیلٍ».

 

2) در بحث از آیه قبل حدیثی از امام صادق ع گذشت (حدیث2) ایشان در ادامه آن حدیث، در توضیح این آیه فرمودند:

پس آنان به لوط گفتند «قطعاً دانسته‌ای که ما را در مورد دخترانت حقی نباشد» یعنی حاجتی نباشد و ما بدانان شهوت و رغبتی نداریم؛ «و بی‌گمان تو خوب می‌دانی که چه می‌خواهیم!» یعنی همان عمل خبیثشان، که همان رفتن سراغ جنس مذکر بود.

تحفة الإخوان، ص48 (نسخه خطی، به نقل از البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏4، ص318)

فقالوا له: «لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا فِی بَناتِکَ مِنْ حَقٍ» أی من حاجة، و لا شهوة لنا فیهن‏ «وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ ما نُرِیدُ» یعنی عملهم الخبیث، و هو إتیان الذکور.

 

3) مفضل بن عمر از شاگردان امام صادق ع است که یکبار با زندیقی به نام ابن ابی‌العوجاء بحث می‌کند و از عهده بحث با او برنمی‌آید و خدمت امام صادق ع می‌رسد و امام صادق ع در چند جلسه برای او درس توحید می‌گذارند و با استفاده از مخلوقات مختلف خداوند راههایی به خداشناسی برای وی می‌گشایند. فرازهایی از این روایت قبلا گذشت.[5] در فراز دیگری از این حدیث آمده است:

ای مفضل! بنگر در آنچه که خداوند انسان را برخلاف همه حیوانات بدان اختصاص بخشیده است، این آفریده‌ی جلیل القدر که غنایش عظیم است، منظورم شرم و حیاست؛ که اگر حیا نبود نه میهمانی پذیرایی می‌شد و نه به وعده‌ها وفا می‌شد و نه حاجات برآورده می‌گردید و نه از زشتی در چیزی از چیزها دوری می‌شد، چنانکه حتی بسیاری از اموری که بر انسان واجب گردیده، فقط از روی حیاست که انسان بدان عمل می‌نمود و از انجام هیچ فحشایی عفت نمی‌ورزید؛ آیا نمی‌بینی که بدین طریق، چگونه حق انسان از خلال جمیع این اموری که صلاح کار وی و تمامیت امرش بدان وابسته است ادا می‌گردد؟

توحید المفضل، ص79؛ بحار الأنوار، ج‏3، ص81

رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ قَالَ حَدَّثَنَا الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ عن الصادق ع قال:‏

... انْظُرْ یَا مُفَضَّلُ إِلَى مَا خُصَّ بِهِ الْإِنْسَانُ دُونَ جَمِیعِ الْحَیَوَانِ مِنْ هَذَا الْخَلْقِ الْجَلِیلِ قَدْرُهُ الْعَظِیمِ غَنَاؤُهُ أَعْنِی الْحَیَاءَ فَلَوْلَاهُ لَمْ یُقْرَ ضَیْفٌ وَ لَمْ یُوفَ بِالْعِدَاتِ وَ لَمْ تُقْضَ الْحَوَائِجُ وَ لَمْ یُتَحَرَّ الْجَمِیلُ وَ لَمْ یُتَنَکَّبِ الْقَبِیحُ فِی شَیْ‏ءٍ مِنَ الْأَشْیَاءِ حَتَّى إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْأُمُورِ الْمُفْتَرَضَةِ أَیْضاً إِنَّمَا یُفْعَلُ لِلْحَیَاءِ فَإِنَّ مِنَ النَّاسِ مَنْ لَوْ لَا الْحَیَاءُ لَمْ یَرْعَ حَقَّ وَالِدَیْهِ وَ لَمْ یَصِلْ ذَا رَحِمٍ وَ لَمْ یُؤَدِّ أَمَانَةً وَ لَمْ یَعِفَّ عَنْ فَاحِشَةٍ أَ فَلَا تَرَى کَیْفَ وُفِّیَ الْإِنْسَانُ جَمِیعَ الْخِلَالِ الَّتِی فِیهَا صَلَاحُهُ وَ تَمَامُ أَمْرِه‏.

 

4) از امام باقر ع یا امام صادق ع روایت شده است:

حیا و ایمان در یک جای واحدی قرین هم‌اند؛ اگر یکی برود رفیقش هم خواهد رفت.

الکافی، ج‏2، ص106؛

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ یَحْیَى أَخِی دَارِمٍ عَنْ مُعَاذِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ:

الْحَیَاءُ وَ الْإِیمَانُ مَقْرُونَانِ فِی قَرَنٍ فَإِذَا ذَهَبَ أَحَدُهُمَا تَبِعَهُ صَاحِبُهُ.

 

5) از امیرالمومنین ع روایت شده است:

از وقاحت و بی‌شرمی بپرهیز که همانا تو را به ارتکاب امور زشت و روی آوردن به بدی‌ها می‌راند.

و نیز روایت شده که فرمودند:

بدترین بدها کسی است که از مردم حیا نمی‌کند و از خداوند سبحان نمی‌ترسد.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص257

حدیث 5461: إِیَّاکَ وَ الْقِحَةَ فَإِنَّهَا تَحْدُوکَ عَلَى رُکُوبِ الْقَبَائِحِ وَ التَّهَجُّمِ عَلَى السَّیِّئَاتِ.

حدیث 5464: شَرُّ الْأَشْرَارِ مَنْ لَا یَسْتَحْیِی مِنَ النَّاسِ وَ لَا یَخَافُ اللَّهَ سُبْحَانَهُ.[6]

تدبر

1) «قالُوا لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا فی‏ بَناتِکَ مِنْ حَقٍّ وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ ما نُریدُ»

انسان در اثر گناه، چنان مسخ مى‏شود که طبیعى‏ترین راه براى او زشت، و زشت‏ترین راه برایش حقّ و زیبا جلوه مى‏کند. (تفسیر نور، ج‏5، ص363)

در واقع، غوطه‌ور شدن در گناه، کم‌کم نظام تشخیص انسان را به اندازه‌اش مغشوش می‌کند خواسته و دلخواه خود را معیار حق می‌پندارد تا حدی که نسبت به آنچه حق دارد (ازدواج با جنس مخالف، که رضایت طرفین هم در کار باشد و پدر عروس هم موافقتش را اعلام کند) احساس می‌کند حقی ندارد؛ اما نسبت به رابطه نامشروع با همجنس احساس حق کرده، با قاطعیت آن را مطالبه می‌کند!

 

2) «قالُوا لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا فی‏ بَناتِکَ مِنْ حَقٍّ وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ ما نُریدُ»

مردمی که برای انجام عمل لواط به خانه حضرت لوط هجوم آورده بودند، در همان حالی که مطالبه می‌کردند که میهمانانش را در اختیار آنان قرار دهد، در قبال پیشنهاد حضرت لوط برای ازدواج با دخترانش، ژست «حقوق بشر»‌ به خود گرفتند و گفتند: ما در مورد دخترانت حقی نداریم!

نکته تخصصی انسان‌شناسی (حق و لیبرالیسم)

لیبرالیسم مهمترین حق بشر را «حق آزادی» می‌داند؛ و معتقد است انسان چون حق آزادی دارد، پس هیچکس نباید مانع آزادی وی شود؛ یعنی کسی حق ندارد مانع شود که دیگران کاری را که از نظر او نارواست انجام دهند.

این مبنا، یکی از مهمترین مبانی کسانی است که از آزادی لواط و همجنسگرایی دفاع می‌کنند. در واقع، سخن آنان این است که: "شاید از نظر شما روابط همجنسگرایانه ناپسند باشد اما این نظر شخصی شماست و اگر دو نفر خودشان به انجام چنین عملی راضی باشند ربطی به شما ندارد و آنان حق دارند آن گونه که خودشان می‌پسندند زندگی کنند؛ و شما حق ندارید مانع آنان شوید."

به نظر می‌رسد که قوم لوط نیز چنین موضعی داشتند؛ زیرا از طرفی بر روابط همجنس‌گرایانه اصرار می‌ورزیدند و از طرف دیگر، از حق نداشتن در موارد دیگر سخن می‌گویند.

اما سوال مهمی که لیبرالیسم را به چالش می‌کشد این است که اساساً چرا برای «انسان» «حق آزادی» قائلند؟ اگر صرف موجود زنده بودن، چنین حقی می‌آورد، چرا این حق را برای حیوانات و گیاهان قبول ندارند و بسادگی به خود «حق» می‌دهند که نه‌تنها آزادی آنها را محدود کنند، بلکه مانع روال طبیعیِ حیات آنان شوند و آنان را کاملا مطابق با سلیقه خود و برای خورده شدن پرورش دهند!

پس برای سخن گفتن از «حقوق بشر» چاره‌ای ندارند جز اینکه بپذیرند که انسان یک کرامت و ویژگیِ خاصی دارد؛ و انسانیت است که این ارزش را به انسان می‌دهد نه صرفِ این وضعیت بیولوژیک.

اگر چنین است باید دید که آن ویژگی چیست؛ و آنگاه تنها چیزی را می‌توان به عنوان «حق انسان» محترم شمرد که برخاسته ویا در راستای آن ویژگی باشد؛ ویا دست کم در جهتِ خلافِ آن ویژگی نباشد.

آن کرامت، هرچه باشد، صرفِ «آزاد بودن» (به معنای هر کاری دلش می‌خواهد، اگر توانش را دارد انجام دهد) نیست؛ چون این را حیوانات هم دارند؛ و از این جهت تفاوتی بین این دو نیست.

شاید بگویند «اختیار» است که چنین کرامتی را ایجاد کرده است. این می‌تواند سخن صحیحی است، به شرطی که «اختیار» را فراتر از «میل» که در حیوانات است، بدانیم. «اختیار»ی که انسان را برتر از حیوان، و بلکه برتر از فرشتگان می‌کند این است که پیش رویش برای انجام کارهایی که عقلش تشخیص می‌دهد خوب است یا بد است، باز است؛ و با عقل خود، می‌تواند آنچه خوب تشخیص داده، ولو خلاف میل ویا خلاف اقتضائات محیطش باشد، عمل کند.

به تعبیر دیگر، اختیار زمانی رنگ و بوی فراتر از میل حیوانی می‌یابد که به نحوی با تعالی انسان و تشخیص آگاهانه و آنگاه انتخاب این تعالی گره بخورد: یعنی هم تعالی‌ای برای انسان در کار باشد (برخلاف حیوانات) و هم امکان تشخیص و در عین حال عمل نکردن به اقتضای آن تعالی در کار باشد (برخلاف فرشتگان)، آنگاه وی تعالی‌ای را که تشخیص داده، ولو برخلاف میلش باشد، ترجیح دهد.

از این رو، اگر انسان از این اختیارش سوء استفاده کند، از حیوانات پست‌تر می‌شود (اعراف/[7]179 و فرقان/44[8]) و این صرفاً یک مدعای درون‌دینی‌ نیست؛ همگان می‌فهمند که انسانی همچون صدام که برای لذت و جاه‌طلبی خویش براحتی دست به شکنجه کردن و یا کشتار هزاران بیگناه می‌زند، از حیوان پست‌تر است.[9]

همین امر موجب می‌شود که برترین حق انسان، نه «حق آزادی»، بلکه «حق رشد کردن» باشد؛ و از آنجا که رشد حقیقی غالبا در جایی حاصل می‌شود که شخص آگاهانه و آزادانه دست به انتخاب بزند، «حق آزادی» نیز پیدا می‌کند؛ اما این «حق آزادی» تنها در سایه معنای «رشد» موجه است؛ از این رو، خود این «حق آزادی» به معنای «حق داشتن» و «مُحِق بودن» در انجام کارهای دلخواه (ولو خلاف تعالی وی باشد) نیست؛ تا بتوان از آن اموری همچون «حق لواط» را نتیجه گرفت؛ بلکه:

«حق آزادی» اگر مبتنی بر کرامت انسان است، صرفاً به معنای «مجاز بودن» برای ارتکاب اشتباه است؛

یعنی اگر در انتخاب خود اشتباه کرد، به خاطر این اشتباهش مؤاخذه نمی‌شود؛

نه اینکه ثمره اشتباه او امر حق و روا قلمداد شود؛ این اشتباه، حق ویژه‌ای برای او پدید آوَرَد!

و نه اینکه اجازه «جرم» و «گناه» (یعنی عملی که می‌داند نارواست و جهل نداشته، تا کارش مصداق «اشتباه» محسوب شود) داشته باشند!

و حتی نه اینکه اگر اشتباهشان در عمل عوارض سوئی داشت، در قبال آن عوارض سوء، مسئولیتی نداشته باشند! (شبیه جایی که کسی بدون تخطی از قوانین و صرفاً به خاطر اشتباه در رانندگی تصادف می‌کند و به شخص دیگری خسارت وارد می‌آورد؛ او گناه نکرده و جُرمی مرتکب نشده، اما موظف است خسارت وارده را جبران کند.)

 

3) «قالُوا لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا فی‏ بَناتِکَ مِنْ حَقٍّ وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ ما نُریدُ»

چرا بسادگی نگفتند که « ما را در مورد دخترانت حقی نباشد و ...» بلکه گفتند «قطعاً دانسته‌ای که ما را ...»

الف.مساله را به «علم» او برگرداندند از این جهت که می‌خواستند اشاره کنند که تو سنت و شیوه ما را می‌دانی؛ که متعرض زنان نمی‌شویم و فقط سراغ جنس مذکر می‌رویم؛ و چون چنین سنتی در قوم ما رایج شده، پس ما حقی در خصوص دختران تو نداریم؛ پس تو که سنت ما را می‌دانی که ما حقی در این زمینه نداریم چرا چنین پیشنهادی به ما می‌دهی؟! (المیزان، ج10، ص340)

ب. ممکن است از باب همان «لتعلم» است که در جمله دوم گفتند؛ یعنی وقتی می‌دانی ما دنبال دختران تو نیامده‌ایم بیهوده ما را معطل نکن!

ج. ...

 

4) «قالُوا لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا فی‏ بَناتِکَ مِنْ حَقٍّ وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ ما نُریدُ»

چرا جمله اول را با تعبیر ماضی «لَقَدْ عَلِمْتَ» آوردند و دومی را با تعبیر مضارع «لَتَعْلَمُ»؟

الف. جمله اول اشاره است به رویه‌ای که در میان آنان از قبل رایج بوده و حضرت لوط هم قبلا از آن خبر داشته؛ و در واقع می‌خواهند بگویند پیشنهاد تو با توجه به آنچه قبلا می دانسته‌ای بی‌وجه است؛ اما جمله دوم ناظر است به مطالبه فعلیِ آنان که الان لوط می‌داند که آنان چه می‌خواهند؛ پس مانعشان نشود.

ب. ...

 

5) «قالُوا لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا فی‏ بَناتِکَ مِنْ حَقٍّ»

مقصود از «حق» در اینکه گفتند ما را در مورد دخترانت حقی نداریم، چیست؟ و چرا تعبیر «حق» را به کار بردند؟

الف. منظور نیاز و حاجت است؛ یعنی ما نیازی به دختران تو نداریم (حدیث2) و علت اینکه از نیاز به حق تعبیر کردند این است که انسان به چیزی که بدان نیاز نداشته باشد رغبت هم نمی‌کند و رویگردان است؛ همان گونه که از چیزی که نسبت بدان حقی ندارد رویگردان است. (مجمع البیان، ج‏5، ص280) و در واقع، «حق» در اینجا استعاره از «نیاز» است. (المیزان، ج10، ص340)

ب. از پیشنهاد لوط چنین برداشت کردند که به آنها به جای ارتباط جنسی با آن میهمان، صرفاً ارتباط جنسی با دختران خود را پیشنهاد می‌دهد، نه ازدواج با آنان را؛ و گفتند اینان که همسر ما نیستند که ما حق نکاح با آنان داشته باشیم. (جبایی و ابواسحاق، به نقل از مجمع البیان، ج‏5، ص280)

ج. منظورشان اشاره به سنت رایج در میان خویش بود که این سنت، که سراغ هم‌جنس بروند و نه سراغ زنان، چنان در میانشان مستقر شده بود که مدار تعیین حق گردیده بود. (المیزان، ج10، ص340)

د. منظور از «حق» بهره و نصیب است، نه حق شرعی و عرفی؛ یعنی صرفاً می خواهند بگویند ما بدانان رغبتی نداریم چون آنان زن هستند و ما دنبال رابطه با مردانیم. (به نقل از المیزان، ج10، ص340)

ه. ...[10]

 

 

---

[1] . قبلا درباره این ماده در جلسه 311  http://yekaye.ir/al-hajj-22-6/  بحثی گذشت. اما چون تاقص بود اینک تکمیل می‌شود.

[2] . درباره «باطل» قبلا توضیحی گذشت در جلسه174 http://yekaye.ir/saad-38-27/

[3] . الْحَاقَّةُ: القیامة؛ لأنها تحقّ بکل شى‏ء..

[4] . وی در ادامه می گوید تعبیر به صیغه فاعل اشاره به حدوث و در آینده آمدنش است، برخلاف کلمه «حق» و «حقیق» که به صیغه خود دلالت بر ثبوت و فعلیتش در حالی دارد؛ اما به نظر می‌رسد این وجه دقیقی نباشد چرا که هم اسم فاعل دلالت بر ثبوت دارد؛ و هم اینکه قرآن هم‌اکنون نیز قیامت را حاضر می‌داند چنانکه مثلا جهنم را همین الان محیط بر کافران می‌شمرد. «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْکافِرین‏» (توبه/49 و عنکبوت/54)

[5] . درباره نطق و کتابت در جلسه 43، حدیث2 http://yekaye.ir/al-alaq-96-4/

درباره درخت خرما در جلسه 46، حدیث1 http://yekaye.ir/32-42-ash-shura/

درباره قوای نفس در جلسه 134 http://yekaye.ir/ash-shams-091-07/

درباره ماه در جلسه 179، حدیث1 http://yekaye.ir/al-qiyamah-75-08/

درباره آلات صوت و کلام در جلسه338 پاورقی9  http://yekaye.ir/al-balad-90-9/

درباره مراحل رشد جنین در جلسه 351، پاورقی1 http://yekaye.ir/al-alaq-96-2/

جمع‌بندی نهایی روایت در جلسه 651 پاورقی 10 http://yekaye.ir/al-kahf-18-70/

درباره خورشید و ماه و شب و روز، در جلسه 713، حدیث1 http://yekaye.ir/ash-shams-091-07/

درباره کوه‌ها در جلسه 727،‌حدیث2 http://yekaye.ir/al-fater-35-27/

درباره مقادیر شب و روز در پاورقی3 جلسه 788  http://yekaye.ir/ya-seen-36-40/

[6] . این حدیث هم در همانجا قابل توجه است: مَنْ لَمْ یَسْتَحْیِ مِنَ النَّاسِ لَمْ یَسْتَحْیِ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ.

[7] . وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ: و در حقیقت، بسیارى از جنّیان و آدمیان را براى دوزخ آفریده‏ایم. [چرا که‏] دلهایى دارند که با آن [حقایق را] فهم عمیق نمی‌کنند، و چشمانى دارند که با آنها [حقیقت را] نمى‏بینند، و گوشهایى دارند که با آنها [سخن حق] نمى‏شنوند. آنان همانند چهارپایان بلکه گمراه‏ترند. آنها همان غافل‏ماندگانند.

[8] . أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبیلاً : یا گمان دارى که بیشترشان [سخن حق را] مى‏شنوند یا مى‏اندیشند؟ آنان جز مانند چارپایان نیستند، بلکه گمراه‏ترند.

[9] . بدین ترتیب، درست است که اختیار مایه کرامت انسان است؛ اما معنای اختیاری که مایه کرامت انسان است، صرف اینکه دو راهی‌هایی در مقابلش باشد و بین دو راهی‌ها هرچه دلش می‌خواهد انتخاب کند، نیست؛ چرا که این وضعیت در حیوانات هم برقرار است؛ بلکه زمانی مایه کرامت خاصی برای انسان می‌شود که مدار انتخاب‌های خود را تعالی قرار دهد.

[10]