یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

634) سوره کهف (18) آیه53

وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها وَ لَمْ یَجِدُوا عَنْها مَصْرِفاً

ترجمه

و بزهکاران [آن] آتش را دیدند، پس باور کردند که حتما در آن واقع شوند و از آن گریزگاهی نیابند.

میلاد امام حسن عسکری مبارک باد

روی تو برده رونق ماه تمام را         مجذوب کرده جلوه‌ی تو خاص و عام را

حسن تو بی‌نهایت و فضل تو بی‌شمار          مبهوت مانده‌ام بنویسم کدام را

تفسیر چشم‌های تو برهان عاشقی‌ست          می‌خوانم از نگاه تو خیرالکلام را

هر راهبی که دید تو را گفت دیده است        با چشم خود مسیح علیه‌السلام را

هر جا که تو قدم بزنی «سُرَّ مَن رَءا»ست        سرشار کردی از نفست هر مشام را

اما قدوم سبز تو ای کعبه‌ی بهشت     حسرت به دل گذاشته بیت الحرام را

دیدند دشمنان تو حیران و مضطرب             آرامش نگاه تو و شیر رام را

دست سخاوت تو و چشم عنایتت    پر کرده از نسیم سحر صبح و شام را

از ما مگیر، ای همه باران و روشنی    لطف مدام و مرحمت مستدام را

شاعر: سید محمد جواد شرافت https://t.me/shere_aeini/7054    

نکات ترجمه

«الْمُجْرِمُونَ»

ماده «جرم» را در اصل به معنای «قطع کردن» می‌دانند، چنانکه به چیدن میوه از درخت «جَرْم» و «جِرَام‏»، و به میوه چیده شده «ثمر جریم» گویند (معجم مقاییس اللغة، ج‏1، ص445؛ مفردات ألفاظ القرآن، ص192)

از مهمترین کاربردهای این ماده، کاربرد آن در معنای «جُرم» و «گناه» است و به فرد گناهکار «مُجرم» گویند (کتاب العین، ج‏6، ص119)، و این کاربرد بقدری شایع است که برخی از اهل لغت بر این باورند که اساسا ماده «جرم» نه در مورد هرگونه قطع کردنی، بلکه در خصوص «قطع کردنی که بر خلاف اقتضای حق باشد» به کار می‌رود؛ و به این جهت به «گناه»، «جُرم» گفته می‌شود که موجب انقطاع انسان از خداوند می‌گردد. (التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج‏2، ص88).

در تفاوت «ذنب» و «جُرم» گفته‌اند به گناه از این جهت «ذنب» گفته می‌شود که دنباله ناپسندی (از مذمت دیگران تا عقوبت) در پی دارد [کلمه «ذنب» به معنای دم هم هست] ، اما از این جهت «جُرم» گفته می‌شود که شخص را از آنچه انجامش برعهده او واجب است قطع و جدا می‌کند. (الفروق فى اللغة، ص228)

(درباره کاربرد ماده «جرم» در قرآن کریم در مقایسه با کلماتی همانند «ذنب» و «إثم» در جلسه119 تدبر2 توضیحاتی گذشت http://yekaye.ir/an-naml-027-69/ )[1]

از کاربردهای شایع این ماده، کاربرد آن در باب افعال (إجرام) است (کلمه «مُجرِم» هم اسم فاعل از همین باب است) و در تفاوت «جَرم» (لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى‏ أَلاَّ تَعْدِلُوا؛ مائده/8) و «إِجرام» (فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذینَ أَجْرَمُوا؛ روم/47) گفته‌اند که در إجرام، تاکید بر فاعلِ جُرم، و ملاحظه نقش او در کاری است که به وقوع پیوسته است (التحقیق، ج‏2، ص89)[2]

تعبیر «لا جَرَم» که علاوه بر کاربردهای قرآنی (5 بار در قرآن آمده، مثلا: لا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّار؛ نحل/62) در زبان فارسی هم رایج شده، به معنای «قطعاً» و «ناگزیر» است، و به معنای حکمی است که هیچکس نتواند آن را قطع کند (التحقیق، ج‏2، ص89) و البته درباره وجه تسمیه آن وجوه دیگری هم بیان شده است.

ماده «جرم» و مشتقات آن جمعا 66 بار در قرآن کریم به کار رفته است.

 

«مُواقِعُوها» = مُواقِعُون + ها

ماده «وقع» (مصدر آن: «وقوع») را در اصل، برخی به معنای افتادن (سقوط) دانسته (معجم المقاییس اللغة، ج‏6، ص134)[3] و برخی آن را «سقوط و نازل شدنی که همراه با ثابت و مستقر شدن باشد» معرفی کرده‌اند (مفردات ألفاظ القرآن، ص880؛ التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج‏13، ص197) و در کاربرد آن در قرآن کریم اگرچه در برخی کاربردهای این ماده ظاهرا فقط معنای «افتادن» غلبه دارد (إِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاء، مائده/91؛ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْض‏، حج/65؛ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی‏ فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ، حجر/29 ، ص/72) اما در اغلب کاربردهایش، افتادنی است که همراه بودنش با استقرار پررنگ است (مثلا: وَ إِنَّ الدِّینَ لَواقِعٌ، الذاریات/6؛ إِنَّ عَذابَ رَبِّکَ لَواقِعٌ، طور/7؛ إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ؛ لَیْسَ لِوَقْعَتِها کاذِبَةٌ، واقعه/1-2؛ و ...)

اکثر کاربردهای قرآنی این واژه ناظر به شدائد و عذاب می‌باشد؛ چنانکه «قیامت» را هم از این جهت «واقعه» گفته‌اند[4] (واقعه/1) که گویی بر سر خلائق فرود می‌آید و همه را زیر پوشش خود می‌گیرد. (مفردات ألفاظ القرآن، ص880) و اساساً به سختی‌های شدید روزگار «واقعة» گفته می‌شود چنانکه در مورد جنگ و حمله‌ای که از جانب دشمن رخ دهد تعبیر «وَاقَعْنا العَدُوّ» را به کار می‌برند و واقع شدن در جنگ را «وِقَاع» و «مُوَاقَعَة» گویند و «وقائع العرب» هم ایام جنگهای آنان بوده است (کتاب العین، ج‏2، ص176-177)[5]

بدین ترتیب، «مواقعه» به معنای در سختی شدید قرار گرفتن می‌باشد، که مراد از آن در این آیه «واقع شدن در عذاب» است (مجمع البیان، ج‏6، ص736-737)[6]

ماده «وقع» و مشتقات آن جمعا 22 بار در قرآن کریم به کار رفته است.

 

«مَصْرِفاً»

قبلا بیان شد که ماده «صرف» در اصل دلالت دارد بر «از حالتی به حالت دیگر برگشتن» و «تبدیل کردن چیزی به چیز دیگر» (مفردات ألفاظ القرآن، ص483؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏6، ص232) و در واقع، نوعی معنای «رجوع» در این ماده نهفته است، چنانکه کلمه «انصراف» از همین ماده است و نیز در قرآن کریم به معنای «توبه» (فرقان/19) هم به کار رفته و به همین جهت به محلی که پولی را به پول دیگر تبدیل می‌کنند «صیرفی» (در فارسی: صرافی) گفته می‌شود.

جلسه 205 http://yekaye.ir/al-furqan-025-50/

اکنون می‌افزاییم که کلمه «مَصرِف» هم می‌تواند اسم مکان (محل رجوع کردن برگشتن) باشد و هم اسم زمان (زمان رجوع و بازگشت) (المصباح المنیر، ج‏2، ص338)، و در این آیه، اغلب آن را به معنای «مَعدِل: محل عدول کردن» و موضعی که از آنجا بتوانند برگردند و خلاصی یابند دانسته‌اند (مجمع‌البیان، ج6، ص737؛ تاج العروس، ج12، ص323)

ماده «صرف» و مشتقات آن در قرآن کریم 30 بار به کار رفته است.

اختلاف قرائت[7]

حدیث

1) شخصی خدمت امیرالمومنین ع می‌رسد و می‌گوید در کتاب خداوند شک کرده‌ام و آیاتی را بیان می‌کند که از نظر خودش با هم ناسازگار است، فرازهایی از این گفتگو قبلا گذشت.[8] در فرازی از این گفتگو آمده است:

حضرت علی ع فرمود: باز هم اگر در موردی شک کردی بگو!

گفت: و می‌بینم که خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید «و بزهکاران [آن] آتش را دیدند، پس ظن و گمان بردند که حتما در آن واقع شوند» (کهف/53) و می‌فرماید «در آن روز خداوند پاداش حقِ آنها را بتمامه به آنها می‌دهد و می‌دانند که خداوند است که حق آشکار است» (نور/25) و می‌فرماید «و به خدا [چه] گمانها بردید» (احزاب/10) پس یکبار خبر می‌دهد که آنان «ظن و گمان می‌برند» و یکبار خبر می‌دهد که آنان «می‌دانند»؛ در حالی که ظن و گمان، همان شک است؛ یا امیرالمومنین، این چگونه می‌شود و چگونه در آنچه می‌شنوم شک نکنم؟!

امیرالمومنین ع وقتی به پاسخ این فراز می‌رسند می‌فرمایند:

و اما اینکه فرمود «و بزهکاران [آن] آتش را دیدند، پس ظن بردند که حتما در آن واقع شوند» (کهف/53) یعنی یقین کردند که حتما در آن داخل می‌شوند؛ و نیز اینکه می‌فرماید «من گمان می‌کردم که من با حسابم مواجه خواهم شد» می‌گوید که همانا من یقین داشتم که من برانگیخته شده، مورد محاسبه قرار خواهم گرفت؛ و همچنین است این که می‌فرماید «در آن روز خداوند پاداش حقِ آنها را بتمامه به آنها می‌دهد و می‌دانند [خواهند دانست] که خداوند است که حق آشکار است»

و اما سخن خداوند به منافقان که «و به خدا [چه] گمانها بردیداین، ظن و گمانِ [از جنس] شک است، نه «ظنِ» [به معنای] یقین؛ و ظن بر دو قسم است:‌ «ظنِ» شک؛ و «ظنِ» یقین؛ پس آنچه درباره معاد [و احوالات انسانها در معاد] تعبیر «ظن» [در قرآن کریم] آمده، «ظنّ» یقین است؛ و آنچه مربوط به امر دنیا [آمده] است، «ظن» شک است.

پس آنچه را که برایت تفسیر کردم خوب بفهم!

گفت: گرهی از من گشودی، خداوند گشایش در کارت پدید آورد!

التوحید (للصدوق)، ص258 و 267؛ الإحتجاج (للطبرسی)، ج‏1، ص241 و 244

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ بَکْرِ بْنِ‏ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ یَعْقُوبَ بْنِ مَطَرٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْأَحْدَبُ الْجُنْدُ بِنَیْسَابُورَ قَالَ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ أَبِی بِخَطِّهِ حَدَّثَنَا طَلْحَةُ بْنُ یَزِیدَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ أَبِی مَعْمَرٍ السَّعْدَانِیِّ أَنَّ رَجُلًا أَتَى أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ ع فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی قَدْ شَکَکْتُ فِی کِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَل ...قَالَ هَاتِ وَیْحَکَ مَا شَکَکْتَ فِیه‏.

قَالَ وَ أَجِدُ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یَقُولُ وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها  وَ قَالَ‏ یَوْمَئِذٍ یُوَفِّیهِمُ اللَّهُ دِینَهُمُ الْحَقَّ وَ یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِینُ‏  وَ قَالَ‏ وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا  فَمَرَّةً یُخْبِرُ أَنَّهُمْ یَظُنُّونَ وَ مَرَّةً یُخْبِرُ أَنَّهُمْ یَعْلَمُونَ وَ الظَّنُّ شَکٌّ فَأَنَّى ذَلِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَیْفَ لَا أَشُکُّ فِیمَا تَسْمَع‏ ...

فَقَالَ ع وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها یَعْنِی أَیْقَنُوا أَنَّهُمْ دَاخِلُوهَا وَ کَذَلِکَ قَوْلُهُ إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ یَقُولُ إِنِّی أَیْقَنْتُ أَنِّی أُبْعَثُ فَأُحَاسَبُ وَ کَذَلِکَ قَوْلُهُ یَوْمَئِذٍ یُوَفِّیهِمُ اللَّهُ دِینَهُمُ الْحَقَّ وَ یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِینُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ لِلْمُنَافِقِینَ وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا فَهَذَا الظَّنُّ ظَنُّ شَکٍّ وَ لَیْسَ ظَنَّ یَقِینٍ وَ الظَّنُّ ظَنَّانِ ظَنُّ شَکٍّ وَ ظَنُّ یَقِینٍ فَمَا کَانَ مِنْ أَمْرِ مُعَادٍ مِنَ الظَّنِّ فَهُوَ ظَنُّ یَقِینٍ وَ مَا کَانَ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا فَهُوَ ظَنُّ شَکٍّ فَافْهَمْ مَا فَسَّرْتُ لَکَ قَالَ فَرَّجْتَ عَنِّی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَرَّجَ اللَّهُ عَنْک‏

در الإحتجاج، این حدیث ادامه‌ای دارد که با عبارت «وَ مِنْ سُؤَالِ هَذَا الزِّنْدِیقِ أَنْ قَال»‏ شروع می‌شود و در التوحید نیامده است. در فرازی از این تتمه، از قول امیرالمومنین ع آمده است:

و گاه می‌شود که [منظور از] برخی از ظن و گمان‌های کافران [در قرآن کریم] «یقین» است مانند اینکه می‌فرماید: «و بزهکاران آتش را دیدند، پس ظن بردند که حتما در آن واقع شوند» یعنی یقین کردند که حتما در آن واقع می‌شوند.

الإحتجاج (للطبرسی)، ج‏1، ص250

وَ قَدْ یَکُونُ بَعْضُ ظَنِّ الْکَافِرِ یَقِیناً وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها أَیْ تَیَقَّنُوا أَنَّهُمْ مُوَاقِعُوهَا.

 

2) ابوسعید خدری از رسول الله روایت کرده است:

روز قیامت کافر را به «مقدار پنجاه هزار سال» (معارج/4) می‌ایستانند، همان گونه که در دنیا کاری نکرد؛ و همانا کافر قطعا جهنم را مى‏بیند، و باور مى‏کند در آن واقع خواهد شد از فاصله چهل سال؛ والله أعلم.

الدر المنثور، ج‏4، ص228

و أخرج أحمد و أبو یعلى و ابن جریر و ابن حبان و الحاکم و صححه و ابن مردویه عن أبى سعید الخدری عن رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم قال:

ینصب الکافر یوم القیامة مقدار خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ کما لم یعمل فی الدنیا و ان الکافر لیرى جهنم و یظن انها مواقعه من مسیرة أربعین سنة؛ و الله أعلم‏.

 

3) از رسول الله ص روایت شده است:

جبرئیل به من خبر داد و گفت: هنگامی که خلایق در عرصه قیامت ایستاده‌اند بناگاه خداوند متعال به فرشتگان جهنم دستور می‌دهد که جهنم را بیاورند؛ پس هفتاد هزار فرشته با هفتاد هزار زمام آن را می‌آورند و خلایق حرارت‌ و داغی‌اش را از فاصله‌ای که یک سوارکار پرشتاب در یک ماه بپیماید احساس می‌کنند، در حالی که شراره‌هایش به پرواز درآمده و صدای شعله‌هایش بلند شده است؛ پس چون به عرصه قیامت نزدیک شود «شراره‌هایی پرتاب می‌کند همچون کاخی بلند» (مرسلات/32)؛ پس هیچیک از خلایق در آن روز باقی نمی‌ماند مگر اینکه به صورت بر زمین می‌گذارد و همه‌شان فریاد می‌زنند: پروردگارا مرا! مرا [نجات بده] ! جز تو، پیامبر ص، که در آن موقع ایستاده‌ای و می‌گویی: پروردگارا ! مرا و خاندانم و شیعیانم و دوستداران خاندانم را نجات بده! پس پیامبر ص تقاضا می‌کند که جهنم از آنان عقب رود، و خداوند به خازنان جهنم دستور می‌دهد که آن را به جایی که از آن آمده بود برگردانند.

إرشاد القلوب إلى الصواب (للدیلمی)، ج‏1، ص: 57

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَخْبَرَنِی جَبْرَائِیلُ قَالَ بَیْنَمَا الْخَلَائِقُ وُقُوفٌ فِی عَرْصَةِ الْقِیَامَةِ إِذْ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى مَلَائِکَةَ النَّارِ أَنْ یَقُودُوا جَهَنَّمَ فَیَقُودُهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ بِسَبْعِینَ أَلْفَ زِمَامٍ فَیَجِدُ الْخَلَائِقُ حَرَّهَا وَ وَهْجَهَا مِنْ مَسِیرَةِ شَهْرٍ لِلرَّاکِبِ الْمُجِدِّ وَ قَدْ تَطَایَرَ شَرَرُهَا وَ عَلَا زَفِیرُهَا فَإِذَا دَنَتْ مِنْ عَرْصَةِ الْقِیَامَةِ صَارَتْ تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ فَلَا یَبْقَى یَوْمَئِذٍ أَحَدٌ مِنْ سَائِرِ الْخَلْقِ إِلَّا وَ یَخِرُّ عَلَى وَجْهِهِ وَ کُلٌّ مِنْهُمْ یُنَادِی یَا رَبِّ نَفْسِی نَفْسِی إِلَّا أَنْتَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَإِنَّکَ قَائِمٌ تَقُولُ یَا رَبِّ نَجِّنِی وَ ذُرِّیَّتِی وَ شِیعَتِی وَ مُحِبَّ ذُرِّیَّتِی قَالَ فَیَطْلُبُ النَّبِیُّ أَنْ تَتَأَخَّرَ عَنْهُمْ جَهَنَّمُ فَیَأْمُرُ اللَّهُ تَعَالَى خَزَنَةَ جَهَنَّمَ أَنْ یَرْجِعُوهَا إِلَى حَیْثُ أَتَتْ مِنْهُ.

تدبر

1) «وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها وَ لَمْ یَجِدُوا عَنْها مَصْرِفاً»

در آیه قبل، سخن از مشرکانی بود که شریکانی برای خدا قرار داده بودند و به آنها گفته شد که آن شریکان مرا صدا کنید تا جوابتان دهند! اما جوابی نمی‌شوند و بین آنها فاصله‌ای پرنشدنی و هلاکت‌بار است.

در این آیه می‌فرماید مجرمان آتش را دیدند، و باور کردند که حتما در آن واقع شوند و از آن گریزگاهی نیابند.

چرا به جای مشرکان، این بار از مجرمان سخن گفت:

الف. می‌خواهد نشان دهد که این حکم جهنمی شدن، شامل همه مجرمان است [نه فقط مشرکان] (المیزان، ج13، ص332) شاهدش هم آیات 29-30 همین سوره بود که در مقابل کفرورزیدن، پاداش دادن را نه صرفاً در گروی ایمان، بلکه در گروی ایمان و عمل صالح دانست. درواقع، اگر مشرکان را همان کافران بدانیم، علاوه بر آنان، کسانی که ظاهرا ایمان آوردند اما گناهانی عظیم انجام دادند، نیز جهنمی خواهند بود. (جلسه630، حدیث3)

ب. شاید می‌خواهد نشان دهد که هر مجرمی، بنوعی مشرک است (دست کم، مبتلاست به شرک خفی)، زیرا هر گناهی، عملا ترجیح دادن خواست غیر خدا [نفس اماره، شیطان، و ...] بر خداست؛ و از این رو، غیر خدا را در کنار خدا نشاندن است؛ چنانکه در داستان صاحب آن باغی که تکبر ورزید و باغش نابود شد، هم‌نشین‌اش عملا وی را به شرک‌ورزی متهم کرد (آیه38، جلسه 619، تدبر4) و خداوند نیز با نقل این سخنان و سپس عذاب وی، عملا این اتهام را تایید فرمود.

ج. شاید بدین جهت است که بحث درباره قیامت در آیات قبل (آیه49)، با بحثِ ترس عموم «مجرمان» از حسابرسی، شروع شد، و چون از آنجا گریزی به حکایت شیطان و پذیرشِ سرپرستیِ او توسط عده‌ای از انسانها، و در نتیجه شرک ورزیدنِ آنها به خدا مطرح شده بود، بحث به طور خاص به «مشرکان» کشیده شد، و دوباره از این آیه به ادامه بحث آیه49 درباره عموم مجرمان برگشت.

د. ...

 

2) «وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها...»

چرا با اینکه این مجرمان آتش را بالعیان در قیامت می‌بینند، تعبیر کرد که «ظن بردند» که در آن واقع خواهند شد؛ و نفرمود «أیقنوا: یقین کردند»؟

الف. ظن در این آیه به معنای علم و یقین است (تفسیر القمی، ج2، ص37؛ مجمع‌البیان، ج6، ص737؛ المیزان، ج13، ص331) و مویدش این است که آنچه مورد «ظن» آنها بوده مشتمل بر تاکیدات متعدد است (جمله اسمیه + «أنّ» + استفاده از اسم فاعل «مواقعوها» به جای فعل «سیقعوا فیها») و در مورد چیزی که یقینی است این اندازه تاکید می‌شود نه در مورد مطلب محتمل و ظنی؛

 ب. ظن در اینجا به همان معنای «ترجیح یکی از طرفین، اما به نحو غیریقینی‌» است، و علت اینکه آنان «گمان کردند» و «یقین نکردند»، چون هنوز به رحمت و عفو خداوند طمع دارند. (البحر المحیط، ج7، ص192)[9]

ج. چه‌بسا این «ظن» به همان گمان است؛ و این دیدن، دیدن از دوردست است که در آیه دیگری بدان اشاره شده («إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعیدٍ سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفیرا: هنگامی که [جهنم] از فاصله‏اى دور، آنان را ببیند، خشم و خروشى از آن مى‏شنوند» (فرقان/12) و می‌خواهد بفرماید:

«در قیامت، گرچه مجرمان آتش را از دور دست مى‏بینند، ولى چنان با صدا و نفیر است که مى‏پندارند الآن در آن مى‏افتند.» (تفسیر نور، ج‏7، ص188)

د. یعنی تعبیر «ظن» در قرآن به دو گونه به کار رفته است؛ یکی «ظنِ شک» و دیگری «ظنِ یقین»؛ و اینجا منظور «ظنِ یقین» است. (حدیث1) و کاربرد «ظن» در مورد یقین، در جایی است که یقین، حاصل تدبر و تامل باشد، نه حاصل مشاهده و علم مستقیم به چیزی (لسان العرب، ج13، ص272)[10]

بحث تخصصی معرفت‌شناسی

شاید علت اینکه چنین تعابیری برای ما نامانوس است این است که مساله علم و معرفت را در همه‌جا به صورت «صفر و یک» قلمداد می‌کنیم که یا «یقین» (و در نتیجه، علم) هست، یا نیست و «شک» است؛ اما اگر توجه کنیم که برخی از عرصه‌های واقعیت هست که علم و معرفت به آنها فازی و تشکیکی و ذومراتب است (مانند اطلاع از یک واقعه از طریق کثرت نقل قولها، و مثلا تفاوت بین خبر مستفیض و خبر متواتر) دیگر دچار این توهم نخواهیم شد که هرچه یقین ریاضی نداشت، علم و معرفت نیست.

به تعبیر دیگر، شاید بتوان گفت که «ظن» یک حالت نفسانی است که در آن یک طرف بر طرف دیگر ترجیح دارد؛ جایی که این ترجیح کاملا بدون پشتوانه معرفتی باشد، آن ظنِ شک، و مذموم است؛ و جایی که این ترجیح، پشتوانه عقلاییِ قابل قبولی داشته باشد و حیث معرفتی پیدا کند، (البته معرفتی در حوزه تشکیکی و منطق فازی)، آن ظنِ یقین، و ممدوح است.

ه. ...

 

3) «وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ ...»

در این آیه می‌فرماید مجرمان در قیامت آتش را می‌بینند؛ اما در آیات دیگری سخن از «کور محشور شدن بسیاری از جهنمیان» است (مثلا: نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى؛ قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنی‏ أَعْمى‏ وَ قَدْ کُنْتُ بَصیراً؛ طه/124-125)[11]. چرا؟

الف. شاید اینها مربوط به دو موقف مستقل در قیامت باشد؛ مثلا این آیه ناظر به موقفی است که هنوز گرفتار آتش نشده‌اند و آن آیه ناظر است به درون جهنم.

ب. ممکن است این آیات ناظر به گروه‌های مختلف و مراتب مختلف چهنمیان باشد؛ که برخی کورند و برخی خیر.

ج. چه‌بسا بتوان نتیجه گرفت که کوری در آخرت، لزوما نابینایی چشم سر نیست، بلکه کوری روح و روان است از دیدن حقایق «فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتی‏ فِی الصُّدُورِ: همانا آن چشمها نیست که کور شدند ولیکن دلهایی که در سینه‌هاست کور شدند» (حج/46) (اقتباس از متشابه القرآن و مختلفه (لابن شهر آشوب)، ج‏2، ص105)[12]

د. ...

 

4) «وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ ... وَ لَمْ یَجِدُوا عَنْها مَصْرِفاً»

مجرمان در دنیا ممکن است بتوانند از چنگال قانون بگریزند، اما

مجرم در قیامت امیدى به نجات و راه فرار ندارد. (تفسیر نور، ج‏7، ص188)

تاملی با خویش

در دنیا هر مجرمی که در زندانی گرفتار است و عذاب و شکنجه می‌شود مهمترین امیدش این است که بالاخره زمان و مکانی ورای «الانِ در این زندان» هست و امید دارد که یا زمان زندانی بودنش تمام شود و یا از این زندان راه فراری بیابد. همین امید است که موجب می‌شود توان مقاومت وی در برابر شکنجه‌ها بیشتر شود؛ و معروف است که زندانی‌ای که مقاومت روحی‌اش شکسته شود، دست به خودکشی خواهد زد.

اما وقتی مجرمان، عقوبت خود را در پیش روی خود آماده ببینند و در عین حال بدانند که نه زمان این عقوبت پایان یافتنی است و نه مکانی برای گریز از این عقوبت در کار است، و نه حتی امکان خودکشی‌ای برایشان نمانده، چقدر عذابی که خواهند کشید دردناک‌تر از هر عذابی که ما تصورش را می‌کنیم خواهد بود؟

آیا اگر کسی جهنم را به معنایی که در همین یک آیه آمده، جدی بگیرد، امکان دارد به سمت گناه برود و یا حتی فکر گناه کردن را در سر راه دهد؟

 

5) «نادُوا شُرَکائِیَ ... رَأَى الْمُجْرِمُونَ»

شرک، جرم؛ و مشرک، مجرم است. (تفسیر نور، ج‏7، ص188)

 

 

---

[1] . توضیح مذکور بدین قرار است:

در قرآن کریم برای «گناه» از تعابیر «ذنب» و «إثم» و «جرم» استفاده شده؛ اما در بحث عبرت‌گیری از عاقبت گناهکاران، از این سه واژه، فقط اصطلاح «مجرم» را به کار برده است. (قرآن کریم، در مواردی که به عبرت‌گیری از عاقبت یک عده، تذکر داده، از آنها با تعابیر مکذِّب، مشرک، ظالم، مفسد، و مجرم به کار برده است که همگی غیر از کلمه «مجرم» معانی‌ای دارند که با معنای «گناهکار» اندکی تفاوت دارد) اما چرا؟

الف. یکی از هم‌خانواده‌های کلمه «جُرم» (= گناه)، «جَرم» (= قطع، بریدن) است و اهل لغت معتقدند که معنای این دو کلمه به هم مربوط است هرچند درباره نحوه ارتباط آن اختلاف نظر دارند (معجم المقاییس اللغة1/ 446 ؛ الفروق فی اللغة/228 ؛ مفردات ألفاظ القرآن/192-194 ). شاید وجه مهم عبرت گرفتن از گناهکار این باشد که گناهکار بالاخره از دنیا و لذت‌هایی که به خاطر آن گناه می‌کرده، جدا (قطع) می‌شود؛ و اینجاست که محل عبرت می‌باشد.

ب. کلمات «جرم» و «مجرم» را، نه در مورد هر گناهی، بلکه غالبا در مورد گناهانی که حیثیت اجتماعی دارند، به کار می‌بریم و اگرچه در کلمات اهل لغت عرب در این زمینه سخنی یافت نشد، اما با مشاهده موارد استعمال آن در قرآن، بعید نیست که واقعا همین مد نظر باشد. اگر چنین باشد، آنگاه، علت اینکه از میان سه واژه مذکور، این واژه انتخاب شده، این است که گناهانی واقعا امکان عبرت‌ گرفتن دارند، که در عرصه اجتماعی به چشم بیایند؛ و شاید به همین جهت است که عذاب‌های دنیوی مطرح در قرآن، همگی در مورد گناهان اجتماعی مطرح شده است.

ج ...

[2] . در قرآن کریم، عبارت «فَعَلَیَّ إِجْرامِی‏» (هود/35) به هر دو صورت قرائت شده است؛ به صورت «إِجرامی» که قرائت شود، مصدر است، و به صورت «أَجرامی» که قرائت شود، جمع «جُرم» است. (مفردات ألفاظ القرآن، ص193)

[3] . توضیح مختصری درباره این ماده در جلسه 166 http://yekaye.ir/sad-038-72/ گذشت، که چون خیلی ناقص بود، این جلسه به تفصیل اشاره شد.

[4] . هرچند برخی معتقدند که «واقعه» از آن جهت نامیده شده که شامل است بر مطلق آنچه در خارج ظاهر و مستقر می‌گردد (التحقیق، ج‏13، ص199)

[5] . البته از ابن‌سیده نقل شده که وقتی این ماده در باب مفاعله می‌رود (واقَعَ یُواقِعُ مُوَاقَعَةً و وِقاعا) به معنای «نزدیک شدن» می‌باشد، چنانکه به عملِ نزدیکی بین زن و مرد هم مَجازاً «مواقعه» گفته می‌شود (لسان العرب، ج8، ص405؛ تاج‌العروس، ج11، ص528)

[6] . از کلمات شایع از این ماده - که در زبان فارسی هم رایج شده - «توقع» است به معنای منتظر وقوع چیزی بودن (مجمع البیان، ج‏6، ص737)

[7] . و فی مصحف عبد اللّه «ملاقوها» مکان «مُواقِعُوها» و قرأه کذلک الأعمش و ابن غزوان عن طلحة.

و عن علقمة أنه قرأ «ملافّوها» بالفاء مشددة من لففت.

و معنى مَصْرِفاً معدلا و مراعا. و أجاز أبو معاذ مَصْرَفاً بفتح الراء و هی قراءة زید بن علیّ جعله مصدرا کالمضرب لأن مضارعه یصرف على یفعل کیصرف. (البحر المحیط، ج‏7، ص192)

[8] . قسمتی از همین عبارات در جلسه 429 حدیث2 http://yekaye.ir/al-ahzab-33-10/ و فراز قبل از این عبارات در جلسه132، حدیث5 http://yekaye.ir/yunus-010-007/ و فرازهای دیگری از این حدیث در جلسه86، حدیث3 http://yekaye.ir/al-araf-007-008/  و جلسه193، حدیث2 http://yekaye.ir/fussilat-041-21/ و جلسه381، حدیث2 http://yekaye.ir/al-qiyamah-75-23/  و جلسه450، حدیث3 http://yekaye.ir/al-muzzammil-73-5/ گذشت.

[9][9] . ابن شهر آشوب در متشابه القرآن و مختلفه، ج‏2، ص139 سخنی دارد که می‌توان آن را نزدیک به مضمون فوق دانست:

قوله سبحانه الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُونَ وصفهم بالخشوع فی الطاعة و مدحهم بذلک بأنهم یظنون أنهم ملاقو ربهم لأن الظن المذکور فی الآیة المراد به العلم و الیقین و قوله وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیْهِ و قوله وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها و یحتمل قوله یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ لشدة إشفاقهم من الإقامة على معصیة الله تعالى.

[10] . چنین ظنی در احادیث نیز کاربردهای زیبایی دارند، مثلا در نهج‌البلاغه نامه9 آمده است:

فَیَا عَجَباً لِلدَّهْرِ إِذْ صِرْتُ یُقْرَنُ بِی مَنْ لَمْ یَسْعَ بِقَدَمِی وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ کَسَابِقَتِی الَّتِی لَا یُدْلِی أَحَدٌ بِمِثْلِهَا إِلَّا أَنْ یَدَّعِیَ مُدَّعٍ مَا لَا أَعْرِفُهُ وَ لَا أَظُنُّ اللَّهَ یَعْرِفُه‏.

[11] . همچنین: وَ مَنْ کانَ فی‏ هذِهِ أَعْمى‏ فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمى‏ وَ أَضَلُّ سَبیلاً (اسراء/72) ؛ وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِهِ وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلى‏ وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعیراً (اسراء/97)

[12] . قوله سبحانه- وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلى‏ وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ و قال وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها و قال سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفِیراً و قال دَعَوْا هُنالِکَ ثُبُوراً قال ابن عباس و قتادة و الحسن إنهم عمی عما یسرهم عن التکلم بما ینفعهم و صم عما یمنعهم و قیل إنهم یحشرون کذلک ثم یجعلون یبصرون و یشهدون و ینطقون.