یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

546) سوره احزاب (33) آیه 58

وَ الَّذینَ یؤْذُونَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَیرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبیناً

ترجمه

و کسانی که مردان و زنان مومن را می‌آزارند به خاطر کاری که انجام نداده‌اند، بی تردید بار تهمت و گناهی آشکار را به دوش دارند.

شأن نزول

در شأن نزول این آیه غالبا گفته‌اند که در مورد حضرت علی ع نازل شد که عده‌ای از منافقان او را اذیت می‌کردند و بر او دروغ می‌بستند یا به او دروغ می‌گفتند.

أسباب نزول القرآن (الواحدی)[1]، ص377؛ الکشاف، ج‏3، ص559؛ شواهد التنزیل، ج‏2، ص141؛ مناقب آل أبی طالب، ج‏3، ص210

البته در برخی از تفاسیر شأن نزول‌های دیگری هم مطرح شده است؛ مثلا نقل شده که منظور از مومنان، حضرت علی ع بوده و منظور از مومنات، حضرت زهرا س بوده است؛ و البته [پس از نزول آیه، دیگر] اختصاص به آنان ندارد. (تفسیر القمی، ج‏2، ص196)[2] و ابن عباس هم بعد از نقل این تعبیر، گفته است خداوند متعال عقرب‌ها را در جهنم بر آنان [که علی ع و زهرا س را اذیت کردند] می‌فرستد و بقدری آنان را نیش می زنند که ناخن‌هایشان می‌ریزد و پوست‌های بدنشان کنده می‌شود و استخوان‌هایشان بیرون می‌زند و می‌گویند این چه عذابی است که بر ما نازل شده؟ و پاسخ می‌شنوند این عقوبت شماست به خاطر بغضی که نسبت به اهل بیت حضرت محمد ص داشتید. (مقاتل، به نقل مناقب آل أبی طالب، ج‏3، ص210)[3]

حدیث

1) از رسول الله ص روایت شده است:

کسی که مومنی را بیازارد مرا رنجانده است؛ و کسی که مرا بیازارد خدا را رنجانده است و چنین کسی در تورات و انجیل و زبور و فرقان مورد لعنت قرار گرفته است؛

و در روایت دیگر: و بر او باد «لعنت خدا و فرشتگان و مردم همگی» (بقره/161).

جامع الأخبار(للشعیری)، ص147

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ آذَى مُؤْمِناً فَقَدْ آذَانِی وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَى اللَّهَ وَ مَنْ آذَى اللَّهَ فَهُوَ مَلْعُونٌ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْفُرْقَانِ وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ فَعَلَیْهِ «لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ.»

2) از امام صادق ع روایت شده است:

هنگامی که روز قیامت شود منادی ندا می‌دهد: کجایند کسانی که برای اولیای من مزاحمت ایجاد می‌کردند؟ پس عده‌ای بلند می‌شوند که گوشتی بر صورت ندارند و گفته می‌شود اینان کسانی‌اند که مومنان را اذیت می‌کردند و آنان را به زحمت می‌انداختند و با آنان دشمنی می‌کردند و به خاطر دینشان در حق آنان خشونت می‌ورزیدند؛ سپس دستور می‌آید که آنان را روانه جهنم کنند.

الکافی، ج‏2، ص351

عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ مُنْذِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع:

إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادَى مُنَادٍ أَیْنَ الصُّدُودُ لِأَوْلِیَائِی فَیَقُومُ قَوْمٌ لَیْسَ عَلَى وُجُوهِهِمْ لَحْمٌ فَیُقَالُ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ آذَوُا الْمُؤْمِنِینَ وَ نَصَبُوا لَهُمْ وَ عَانَدُوهُمْ وَ عَنَّفُوهُمْ فِی دِینِهِمْ ثُمَّ یُؤْمَرُ بِهِمْ إِلَى جَهَنَّمَ.[4]

3) عبدالله بن سنان می‌گوید:

شخصی خدمت امام صادق ع این آیه را تلاوت کرد: «و کسانی که مردان و زنان مومن را می‌آزارند به خاطر کاری که انجام نداده‌اند، بی تردید بار تهمت و گناهی آشکار را به دوش دارند» (احزاب/58) امام صادق ع فرمود: [در مقابل، آیا می‌دانی] ثواب کسی که در دل مومن سروری بیفکند و او را خوشحال چیست؟ من گفتم: فدایت شوم: ده حَسَنه.

فرمود: آری و به خدا سوگند هزار هزار حسنه.

الکافی، ج‏2، ص192

الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ:

کَانَ رَجُلٌ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ «وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً» قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع فَمَا ثَوَابُ مَنْ أَدْخَلَ عَلَیْهِ السُّرُورَ؟

فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ عَشْرُ حَسَنَاتٍ.

فَقَالَ إِی وَ اللَّهِ وَ أَلْفُ أَلْفِ حَسَنَةٍ.[5]

تدبر

1) «وَ الَّذینَ یؤْذُونَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَیرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبیناً»

کسی که واقعا تسلیم خدا و رسول است (آیه56) نه‌تنها کارهایش نباید موجب خدا و رسول شود (آیه57)‌ بلکه آزارش به هیچ مومنی نباید برسد.

نکته تفسیری

اینکه نباید مومنی را آزار دهد، معنایش این نیست که آزار افرادی که مومن نیستند مجاز است! اصطلاحاً اثبات شیء، نفی ماعدا نمی‌کند؛ یعنی همان طور که در آیه قبل، هشداری بود درباره اذیت خدا و رسول، و معنایش این نبود که غیر خدا و رسول را می‌توان آزار داد، و به همین ترتیب، این آیه نیز صرفاً هشداری است درباره آزار مومنان، نه درباره جواز آزار دیگران.

2) «وَ الَّذینَ یؤْذُونَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ ... فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبیناً»

در آیه قبل به آزار خدا و رسول هشدار داد و آزاردهنده را ملعون دانست؛ در این آیه به آزار مومنان هشدار می‌دهد و آزاردهنده را مرتکب گناهی مهم می‌شمرد.

شاید علت اینکه بلافاصله سراغ مومنان رفت این است که همان طور که رسالت، جایگاهی به شخص می‌بخشید که پرهیز از رنجش او بسیار مهم می‌شد، ایمان هم شرافت و ارزشی به انسان می‌بخشد که رنجش یک مومن، برای خدا موضوعیت خاص پیدا می‌کند و برایش حکم ویژه می‌فرستد؛ با این حال، این دو با هم تفاوتی دارند؛ کسی که خدا و رسول را بیازارد دیگر امیدی به هدایتش نیست (لعن، دوری از رحمت خاصه خداست که حقیقتش همان هدایت است؛ جلسه قبل، تدبر5)؛ اما کسی که مومنان را بیازارد، البته گناهکار است، اما مانند هرگناهکاری، هنوز امکان جبران گناه و توبه برایش مهیاست.

3) «وَ الَّذینَ یؤْذُونَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَیرِ مَا اکْتَسَبُوا»

در آیه قبل، آزار خدا و رسول را مطلقا بد دانست؛ اما در این آیه بد بودن آزار مومنان را مشروط کرد به «بِغَیرِ مَا اکْتَسَبُوا: بدون اینکه چیزی کسب کرده باشند». چرا؟

الف. چون رسول معصوم است و هیچ تقصیر و گناهی دارد که آزار وی را در شرایطی موجه سازد؛ اما مومن ممکن است گناهی کرده باشد که شایسته چنین آزاری باشد (مانند اینکه او آزاری داده باشد و این مقابله به مثل باشد).

ب. ...

4) «وَ الَّذینَ یؤْذُونَ الْمُؤْمِنینَ... فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبیناً»

اینکه کسی مومنی را اذیت کند گناهی آشکار انجام داده، واضح است؛ اما چرا تعبیر «احْتَمَلُوا بُهْتاناً: بار تهمت بر دوش می‌کشد» را آورد؟

الف. وقتی کسی دیگری را اذیت می‌کند، بر اساس یک توجیهی این کار را می‌کند؛ یعنی در نظر خود، خصلتی را در طرف مقابل قرار می‌دهد تا به واسطه آن، اذیت کردن او را نزد خود توجیه کند؛ پس، در واقع، به او بهتان زده است. (المیزان، ج16، ص339؛ ایستاده در باد، ص491)[6]

ب. می‌خواهد بفرماید اذیت کردن مومنان، گناهی به بزرگی گناه تهمت زدن است. (مجمع‌البیان، ج8، ص581)

ج. این اذیتی که خداوند چنین برایش تهدید می‌کند، اذیت زبانی است که بهتان و تهمت است. (مجمع‌البیان، ج8، ص581)

ه. ...

5) «وَ الَّذینَ یؤْذُونَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَیرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبیناً»

کسی که مومنی را بیازاد، گناهی آشکار مرتکب شده است.

مومن واقعی، ممکن است مبتلا به گناه شود، اما اقدامی که آشکارا گناه باشد، مرتکب نمی‌شود.

پس،

شیوه زندگی مومنان به گونه‌ای است که باعث آزار مومن دیگر نمی‌شوند؛ و خصومت و کینه‌توزی در جامعه ایمانی جایگاهی ندارد.

پس،

تنها زمانی مومنی باعث آزار مومن دیگر می‌شود، که ایمان به طور کامل در زندگی‌اش مستقر نشده باشد؛ یعنی اگر در جامعه ایمانی، آزاری نسبت به همدیگر مشاهده می‌شود معلوم می‌شود که ایمان در این جامعه هنوز ناقص است. (ایستاده در باد، ص488-489)

تاملی در جامعه خود

برخی گمان می‌کنند منازعات سیاسی، لازمه شمارکت مردم و توسعه سیاسی کشور است و برای جلب افکار عمومی و افزایش مشارکت سیاسی، باید تنور این منازعات را داغ کرد.

این سخن، که متاسفانه در کشور ما حتی در میان متدینان رواج دارد، با منطق دین ناسازگار است. اگرچه رشد مشارکت سیاسی قطعا امر مطلوبی است؛ اما به چه قیمتی؟ بله، اگر مجادلات و بحث‌های سیاسی به صورتی باشد که صرفاً تضارب آراء و اختلاف سلیقه‌ها باشد و باعث دشمنی و اذیت نشود، قطعا خوب است؛ اما آیا واقعا بحثها و مجادلات سیاسی در کشور ما این گونه است؟ آیا در این بحث‌ها توجه می‌کنیم که همدیگر را می‌آزاریم و آزار مومنین چه گناه آشکاری است؟ (ایستاده در باد، ص489-490)

---

[1] . قال مقاتل: نزلت فی علی بن أبی طالب، و ذلک أن أناساً من المنافقین کانوا یؤذونه و یُسْمِعُونه [وَ یَکْذِبُونَ عَلَیْهِ]

[2] . وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ‏ یعنی علیا و فاطمة بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً و هی جاریة فی الناس کلهم‏

[3] . وَ فِی رِوَایَةِ مُقَاتِلٍ وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ یَعْنِی عَلِیّاً وَ الْمُؤْمِناتِ یَعْنِی فَاطِمَةَ فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ الْجَرَبَ فِی جَهَنَّمَ فَلَا یَزَالُونَ یَحُکُّونَ حَتَّى تَقَطَّعَ أَظْفَارُهُمْ ثُمَّ یَحُکُّونَ حَتَّى تَنْسَلِخَ جُلُودُهُمْ ثُمَّ یَحُکُّونَ حَتَّى تَظْهَرَ عِظَامُهُمْ وَ یَقُولُونَ مَا هَذَا الْعَذَابُ الَّذِی نَزَلَ بِنَا فَیَقُولُونَ لَهُمْ مَعَاشِرَ الْأَشْقِیَاءِ هَذِهِ عُقُوبَةٌ لَکُمْ بِبُغْضِکُمْ أَهْلَ بَیْتِ مُحَمَّدٍ.

[4] . این روایات هم در همین حال و هواست:

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یَقُولُ مَنْ أَهَانَ لِی وَلِیّاً فَقَدْ أَرْصَدَ لِمُحَارَبَتِی وَ أَنَا أَسْرَعُ شَیْ‏ءٍ إِلَى نُصْرَةِ أَوْلِیَائِی. (الکافی، ج‏2، ص351)

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِیَأْذَنْ بِحَرْبٍ مِنِّی مَنْ آذَى عَبْدِیَ الْمُؤْمِنَ وَ لْیَأْمَنْ غَضَبِی مَنْ أَکْرَمَ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنَ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ مِنْ خَلْقِی فِی الْأَرْضِ فِیمَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَاحِدٌ مَعَ إِمَامٍ عَادِلٍ لَاسْتَغْنَیْتُ بِعِبَادَتِهِمَا عَنْ جَمِیعِ مَا خَلَقْتُ فِی أَرْضِی وَ لَقَامَتْ سَبْعُ سَمَاوَاتٍ وَ أَرَضِینَ بِهِمَا وَ لَجَعَلْتُ لَهُمَا مِنْ إِیمَانِهِمَا أُنْساً لَا یَحْتَاجَانِ إِلَى أُنْسِ سِوَاهُمَا. (الکافی، ج‏2، ص351)

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ حَقَّرَ مُؤْمِناً مِسْکِیناً أَوْ غَیْرَ مِسْکِینٍ لَمْ یَزَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَاقِراً لَهُ مَاقِتاً حَتَّى یَرْجِعَ عَنْ مَحْقَرَتِهِ إِیَّاهُ. (الکافی، ج‏2، ص351)

وَ قَالَ: مَنْ نَظَرَ إِلَى مُؤْمِنٍ نَظْرَةً یُخِیفُهُ بِهَا أَخَافَهُ اللَّهُ تَعَالَى یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّهُ وَ حَشَرَهُ فِی صُورَةِ الذَّرِّ بِلَحْمِهِ وَ جِسْمِهِ وَ جَمِیعِ أَعْضَائِهِ وَ رُوحِهِ حَتَّى یُورِدَهُ مَوْرِدَهُ. (جامع الأخبار(للشعیری)، ص147)

وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ: مَنْ قَالَ فِی مُؤْمِنٍ مَا رَأَتْ عَیْنَاهُ وَ سَمِعَتْ أُذُنَاهُ مِمَّنْ یَشِینُهُ وَ یَهْدِمُ مُرُوءَتَهُ فَهُوَ مِنَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِیهِمْ- إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ الْأَلِیمُ الْوَیْلُ الطَّوِیلُ. (جامع الأخبار(للشعیری)، ص147)

قَالَ وَ قَالَ ع مَنْ رَوَى عَلَى أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ رِوَایَةً یُرِیدُ بِهَا شَیْنَهُ وَ هَدْمَ مُرُوءَتِهِ وَقَفَهُ اللَّهُ تَعَالَى فِی طِینَةِ خَبَالٍ- فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ. (جامع الأخبار(للشعیری)، ص147)

قَالَ النَّبِیُّ ص مَنْ‏ أَحْزَنَ مُؤْمِناً ثُمَّ أَعْطَى الدُّنْیَا لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ کَفَّارَتَهُ وَ لَمْ یُؤْجَرْ عَلَیْهِ. (جامع الأخبار(للشعیری)، ص148)

[5] . این روایت دستورالعمل این آیه را به نحوی گسترش می‌دهد:

حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ عَلِیٍّ الْکُوفِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَعِیدٍ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: النَّاسُ رَجُلَانِ مُؤْمِنٌ وَ جَاهِلٌ فَلَا تُؤْذِ الْمُؤْمِنَ وَ لَا تُجَهِّلِ الْجَاهِلَ فَتَکُونَ مِثْلَهُ. (الخصال، ج‏1، ص49)

[6] . شاید بتوان از منظر کسی که مورد اذیت قرار گرفته هم مساله را تصویر کرد: وقتی کسی مورد آزار قرار می‌گیرد غالبا به جهت کاری است که انجام داده است. وقتی شخصی را هیچ کار خطایی انجام نداده، اذیت کنند گویی به او تهمت زده‌اند که مرتکب گناهی بوده است.