یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

469) سوره قلم (68) آیه 3

وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ

ترجمه

و یقیناً برایت اجری است بی‌پایان [بی‌منت].

نکات ترجمه

«مَمْنُون»

درباره ماده «منن» گفته اند که در اصل بر دو معنا دلالت دارد: قطع کردن، و در حق کسی نیکی کردن  و بر او منت گذاشتن (معجم المقاییس اللغة، ج‏5، ص267) و در این آیه هر دو معنی می‌تواند صحیح باشد. «غیر ممنون» می‌تواند به معنای پاداش قطع نشدنی (= بی‌پایان) باشد و یا به معنای «پاداش بی‌منت».

حدیث

1) از امام باقر ع روایت شده است:

جبرئیل در روز جمعه در عرفات بر پیامبر ص نازل شد و گفت: محمد! همانا خداوند به تو سلام می‌فرستد و می‌فرماید: به امتت بگو «امروز دین شما را برایتان کامل کردم، و تمام نمودم نعمتم را بر شما» (مائده/3) با ولایت امیرالمومنین ع.

و [امام باقر ع] سخنانی طولانی بیان فرمودند تا اینجا که:

پس برخی از منافقان به همدیگر گفتند: نمی‌بینید که چشمانش در حدقه دور می‌زند -منظورشان پیامبر ص بود - ؛ گویی که [نعوذ بالله] دیوانه است و به خاطر پسر عمویش به فتنه افتاده [= فریفته او شده و به خاطرش هر کاری حاضر است انجام دهد]؛  او را چه شده که دست وی را بالا برد؟! اگر توانش را داشت که او را مثل قیصر و کسری کند این کار را می‌کرد!

در این لحظه پیامبر خدا ص فرمود: بسم الله الرحمن الرحیم؛ مردم دانستند که می‌خواهد قرآن بخواند؛ پس ساکت شدند؛ پس ایشان این آیات را قرائت فرمود: «نون؛ سوگند به قلم و آنچه می‌نویسند؛ تو - به لطف پروردگارت - دیوانه نیستی» - که منظورش آن چیزی بود که منافقان گفتند - «و یقیناً برایت اجری است بی‌پایان» به خاطر اینکه آنچه در مورد حضرت علی ع باید ابلاغ می‌شد را ابلاغ کردی؛ «و همانا تو از خلق و خویی برخورداری؛ پس بزودی می‌بینی و می‌بینند؛ که کدام از شما به فتنه افتاده‌اید» و چنین نازل شد.

تفسیر فرات الکوفی، ص497

فُرَاتٌ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَخْلَدٍ الْجُعْفِیُّ [مُعَنْعَناً] عَنْ طَاوُسٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ ع یَقُولُ:

نَزَلَ جَبْرَئِیلُ [ع‏] عَلَى النَّبِیِّ ص بِعَرَفَاتٍ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ [لَکَ‏] قُلْ لِأُمَّتِکَ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع فَذَکَرَ کَلَاماً فِیهِ طُولٌ فَقَالَ بَعْضُ الْمُنَافِقِینَ لِبَعْضٍ مَا تَرَوْنَ عَیْنَیْهِ تَدُورَانِ یَعْنُونَ النَّبِیَّ کَأَنَّهُ مَجْنُونٌ وَ قَدِ افْتَتَنَ بِابْنِ عَمِّهِ مَا بَالُهُ رَفَعَ بِضَبْعِهِ لَوْ قَدَرَ أَنْ یَجْعَلَهُ مِثْلَ کِسْرَى وَ قَیْصَرَ لَفَعَلَ فَقَالَ النَّبِیُّ ص [وَ بَارَکَ‏] بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ یُعْلِمُ [فعلم‏] النَّاسَ أَنَّ الْقُرْآنَ قَدْ نَزَلَ عَلَیْهِ فَأَنْصَتُوا فَقَرَأَ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ یَعْنِی مَنْ قَالَ مِنَ الْمُنَافِقِینَ وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ بِتَبْلِیغِکَ مَا بَلَّغْتَ فِی عَلِیٍّ وَ إِنَّکَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظِیمٍ. فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ قَالَ وَ هَکَذَا نَزَلَتْ وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ.

2) حرب بن شریح از امام باقر ع روایت کرده که ایشان از امیرالمومنین ع روایت کردند که پیامبر خدا ص فرمودند: برای امتم چنان شفاعت کنم که خدا ندایم دهد: محمد! راضی شدی؟ و من بگویم: پروردگارا! راضی شدم.

سپس [امام باقر ع خطاب به حرب] فرمود: ای اهل عراق! شما می‌گویید امیدوارکننده‌ترین آیه قرآن کریم این است که: «یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ای بندگانم که در حق خویش افراط کردید؛ از رحمت خداوند ناامید نباشید [که خداوند [می‌تواند] همه گناهان را ببخشد]» (زمر/53)؟

گفتم: بله ما چنین می‌گوییم.

فرمود: اما ما اهل بیت می‌گوییم امیدوارکننده ترین آیه در کتاب خداوند این است که می‌فرماید: «و در آینده خداوند به تو چنان اعطا می‌فرماید که راضی شوی» (ضحی/5) و این همان شفاعت است.

شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج‏2، ص446-447؛ تفسیر فرات الکوفی، ص571[1]

حَدَّثَنِی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیُّ [حَدَّثَنَا] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ حُبَیْشٍ الْمُقْرِئُ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِمْرَانَ بْنِ أَسَدٍ الْمَوْصِلِیُّ [قَالَ:] حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْمُرَادِیُّ حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ عَاصِمٍ حَدَّثَنَا حَرْبُ بْنُ شُرَیْحٍ الْبَزَّازُ حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ قَالَ: حَدَّثَنِی عَمِّی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ، عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ:

قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ ص: أَشْفَعُ لِأُمَّتِی حَتَّى یُنَادِیَ رَبِّی- رَضِیتَ یَا مُحَمَّدُ! فَأَقُولُ: رَبِّ رَضِیتُ.

ثُمَّ قَالَ: إِنَّکُمْ مَعْشَرَ أَهْلِ الْعِرَاقِ تَقُولُونَ: إِنَّ أَرْجَى آیَةٍ فِی الْقُرْآنِ «یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ»

 قُلْتُ: إِنَّا لَنَقُولُ ذَلِکَ.

قَالَ: وَ لَکِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ، نَقُولُ إِنَّ أَرْجَى آیَةٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ [قَوْلُهُ تَعَالَى‏]: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضى‏» وَ هِیَ الشَّفَاعَةُ.

3) اسماعیل بن عبدالعزیز می‌گوید: امام صادق ع خطاب به من فرمود: همانا رسول الله ص کسی بود که امور به او واگذار شده بود؛ خداوند تبارک و تعالی به سلیمان سلطنتش را عطا کرد و فرمود «این است بخشش ما، پس منّت نِه [= به دیگران ببخش] یا نگهدار بى‏حساب و کتاب» (ص/39) و به پیامبرش حضرت محمد ص هم [امور واجب و حرام را] واگذار کرد و فرمود: «آنچه رسول به شما می‌دهد بگیرید و آنچه شما را از آن بازمی‌دارد خودداری کنید» (حشر/7)

یک نفر گفت: بله، به رسول خدا ص [احکام مربوط به] زراعت [= زکات] و شیر دادن [= احکام مربوط به شیرخوردن و ارث] واگذار شد.

بناگاه امام صادق ع از شدت عصبانیت برافروخته شد و فرمود: در هر چیزی، به خدا سوگند در هر چیزی [به وی اختیار داده شد].

بصائر الدرجات، ج‏1، ص380

حَدَّثَنَا بَعْضُ أَصْحَابِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ قَالَ: قَالَ لِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ:

إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص کَانَ یُفَوَّضُ إِلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فَوَّضَ إِلَى سُلَیْمَانَ مُلْکَهُ فَقَالَ «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ» وَ إِنَّ اللَّهَ فَوَّضَ إِلَى مُحَمَّدٍ نَبِیِّهِ فَقَالَ «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»

فَقَالَ رَجُلٌ إِنَّمَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص مُفَوَّضاً إِلَیْهِ فِی الزَّرْعِ وَ الضَّرْعِ!

فَلَوَى جَعْفَرٌ ع عَنْهُ عُنُقَهُ مُغْضَباً فَقَالَ فِی کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ اللَّهِ فِی کُلِّ شَیْ‏ءٍ.

تدبر

1) «وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ»

مقصود از «اجر غیرممنون» چیست؟

الف. اجر و پاداشی است که هیچگاه تمام نمی‌شود (المیزان، ج19، ص369) و این همان نعمتهای بهشتی است که پایان نمی‌پذیرد. (مجمع البیان، ج‏10، ص500)

ب. به هر پیامبری اجر تمام کسانی که به او ایمان آورد هم داده می‌شود (ابن‌عباس، مجمع البیان، ج‏10، ص500) و چون دین پیامبر ص ما تا قیامت ادامه دارد اجر او بی‌پایان خواهد بود.

ج. اجری است که هیچ منتی بر او نمی‌گذارند (ابومسلم، مجمع البیان، ج‏10، ص500)

د. اجازه شفاعتی است که در قیامت به ایشان داده می‌شود و هیچ حدی ندارد مگر رضایت خود ایشان (حدیث2) [که البته رضایت و خواست ایشان کاملا مطابق با رضایت و خواست خداوند است (راضِیَةً مَرْضِیَّةً، فجر/28)]

ه. حق تشریعی است که خداوند به ایشان تفویض کرده، که بنابر تفسیر امام باقر ع از آیه7 سوره حشر، ایشان در همه امور حق تشریع دارند (حدیث3)

و. ...

2) «وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ»

می‌توان در همین عمر محدود عملی با تاثیری نامتناهی انجام داد و مستحق پاداش بی‌نهایت شد.

نحوه استنباط از آیه

بخشش‌های الهی گاهی بر اساس عمل شخص است که به آن «اجر» می‌گویند؛ و گاهی بخشش ابتدایی از جانب خداست که به آن «فضل» گویند.

پس «اجر» همواره تناسبی با «عمل» دارد، هرچه عملی بیشتر و پرثمرتر باشد، اجر و پاداش بیشتری دارد. اگر در جایی سخن از «اجر بی‌پایان» ‌به میان آمده، پس عملی که انجام داده، تاثیری نامتناهی داشته که مستحق چنین پاداشی شده است؛ چنانکه در نقطه مقابل ظلمشان چنان در عالم اثرمی‌گذارد که به خاطر آن سزاوار عذاب بی‌پایان (جاودان) می‌شوند:

«ثُمَّ قیلَ لِلَّذینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاَّ بِما کُنْتُمْ تَکْسِبُون‏؛ سپس (در روز قیامت) به کسانى که ستم کرده‏اند گفته مى‏شود: بچشید عذاب جاودان را! آیا جز در مقابل آنچه کسب مى‏کردید کیفر داده مى‏شوید؟» (یونس/52)

ثمره انسان‌شناسی

انسان ظرفیت بی‌نهایت دارد و در همین دنیا می‌تواند این ظرفیت را شکوفا کند، البته چون این دنیا محدود است، ثمره‌اش را در جهان دیگر برداشت خواهد کرد و به «اجر غیرممنون» یا «عذاب خلد» می‌رسد.

3) «وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ»

چرا پیامبر اکرم ص سزاوار اجری بی‌پایان و نامحدود شده است؟

الف. چون هر پیامبری اجر تمام کسانی که به دین او ایمان می‌آورند را هم دریافت می‌کند (تدبر1، بند ب) و دین اسلام آخرین شریعت است که تا قیامت ادامه دارد؛ پس ثمره کار پیامبر اسلام ص (و لذا: پاداش او) انقطاعی نخواهد داشت.

ب. ایشان با ابلاغ و تثبیت ولایت، تداوم هدایت پس از مرگ خود تا قیامت را تضمین نمود، لذا اجرش هم هیچگاه قطع نمی‌شود (اقتباس از حدیث1)

ج. چون پیامبر خاتم برترین مخلوق خداوند و مظهر اصلی مقام خلیفة‌اللهی است و شعاع وجودی او محدودیت‌پذیر نیست؛ لذا ثمرات او هم قطع‌شدنی نیست.

د. ...

4) «ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ؛ وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ»

توجه به لطف و پاداش الهی، انسان را در برابر تهمت‌ها استوار نگه می‌دارد. (تفسیر نور، ج10، ص173)

---

[1] . فُرَاتٌ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ بْنِ عُبَیْدٍ مُعَنْعَناً عَنْ حَرْبِ بْنِ شُرَیْحٍ الْبَصْرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ع أَیُّ آیَةٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ أَرْجَى قَالَ مَا یَقُولُ فِیهَا قَوْمُکَ قَالَ قُلْتُ یَقُولُونَ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ قَالَ لَکِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ [بیت‏] لَا نَقُولُ ذَلِکَ قَالَ قُلْتُ فَأَیْشٍ [فَأَیَّ شَیْ‏ءٍ] تَقُولُونَ فِیهَا قَالَ نَقُولُ وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضى‏ الشَّفَاعَةَ وَ اللَّهِ الشَّفَاعَةَ وَ اللَّهِ الشَّفَاعَةَ.