یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

45) آل‏ عمران (3) آیه134    الَّذینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمینَ الْغَیْظَ وَ الْعافینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنین‏

ترجمه

[متقین] کسانی[اند] که در راحتی و سختی [خوشی و ناخوشی، گشایش و تنگدستی] انفاق می‌کنند و مهارکننده [یا فروبرنده] خشم، و بخشاینده [تقصیرات] مردم‌اند و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.

توضیح کلمات از علامه طباطبایی

«سراء» و «ضراء» یعنی آنچه مایه مسرت و مایه بدحالى انسان شود، یا به معنای آسانى و دشوارى است، و «کظم» در اصل به معناى بستن سر مشک بعد از پرکردن آن بوده که به صورت استعاره در مورد انسان وقتی که پر از اندوه یا خشم باشد، به کار می‌رود؛ و «غیظ» به معناى برانگیخته شدن طبیعت آدمی براى انتقام در اثر مشاهده فراوان مواردی است که او را ناراضی می‌کند؛ برخلاف غضب که به معناى اراده انتقام یا مجازات است، و به همین جهت، گفته مى‏شود که خدا غضب کرد، ولى گفته نمى‏شود که خدا غیظ ورزید. (المیزان4 /20) (ترجمه المیزان 4/ 28)

حدیث

امروز سالروز شهادت امام موسی کاظم ع است. به همین مناسبت امروز چهار حدیث مرتبط با آیه از کلام ایشان نقل می‌شود:

1) اصْبِرْ عَلَى أَعْدَاءِ النِّعَمِ فَإِنَّکَ لَنْ تُکَافِئَ مَنْ عَصَى اللَّهَ فِیکَ بِأَفْضَلَ مِنْ أَنْ تُطِیعَ اللَّهَ فِیهِ.[1]

اصول کافی، ج‏2، ص109

بر [آزار و اذیّت] دشمنانِ نعمت‏ها صبر کن؛ زیرا که تو در مورد کسى که در حقِّ تو خدا را نافرمانى کرده است، سزایی نمی‌توانی بدهی بالاتر از آنکه در حقّ او دستور خدا را اطاعت کنى‏.

2)... یَا هِشَامُ مَکْتُوبٌ فِی الْإِنْجِیلِ طُوبَى لِلْمُتَرَاحِمِینَ أُولَئِکَ هُمُ الْمَرْحُومُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ طُوبَى لِلْمُصْلِحِینَ بَیْنَ النَّاسِ أُولَئِکَ هُمُ الْمُقَرَّبُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ طُوبَى لِلْمُطَهَّرَةِ قُلُوبُهُمْ أُولَئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ طُوبَى لِلْمُتَوَاضِعِینَ فِی الدُّنْیَا أُولَئِکَ یَرْتَقُونَ مَنَابِرَ الْمُلْکِ یَوْمَ الْقِیَامَة ...

یَا هِشَامُ الْغَضَبُ مِفْتَاحُ الشَّرِّ وَ أَکْمَلُ الْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً ‏

تحف العقول، ص394-395

ای هشام! در انجیل نوشته شده است: خوشا به آنان که به هم رحم می‌کنند، آنهایند که در قیامت مورد رحمت واقع می‌شوند؛ خوشا به آنان که بین مردم آَتی می‌دهند؛ آنهایند که در قیامت در زمره مقربین‌اند؛ خوشا به آنان که قلبشان را پاک نگه می‌دارند، آنهایند که در قیامت در زمره متقین‌اند؛ خوشا به متواضعان در دنیا، آنهایند که در قیامت بر اریکه‌های سلطنت بالا می‌روند ...

ای هشام! غضب کلید بدی‌هاست؛ و ایمان مومنی کاملتر است که حسن خلق بیشتری داشته باشد ...

3) لَا تَتِمُّ صَنِیعَةً عِنْدَ الْمُؤْمِنِ لِصَاحِبِهَا إِلَّا بِثَلَاثَةِ أَشْیَاءَ تَصْغِیرِهَا وَ سَتْرِهَا وَ تَعْجِیلِهَا فَمَنْ صَغَّرَ الصَّنِیعَةَ عِنْدَ الْمُؤْمِنِ فَقَدْ عَظَّمَ أَخَاهُ وَ مَنْ عَظَّمَ الصَّنِیعَةَ عِنْدَهُ فَقَدْ صَغَّرَ أَخَاهُ وَ مَنْ کَتَمَ مَا أَوْلَاهُ مِنْ صَنِیعَةٍ فَقَدْ کَرُمَ فَعَالُهُ وَ مَنْ عَجَّلَ مَا وَعَدَ فَقَدْ هَنِئَ الْعَطِیَّةَ.

تحف العقول، ص403

نیکوکاری انسان مومن به همنشین خود به حد تمام و کمال نمی‌رسد مگر به سه چیز: کوچک شمردنش، پوشاندنش، و تعجیل در انجامش؛ پس آن که کار خود برای یک مومن را کوچک بداند، برادر ایمانی‌اش را بزرگ داشته است؛ و آن که کار خود را بزرگ بداند، بردار ایمانی‌اش را کوچک شمرده است؛ و آن که احسانش را بپوشاند کردارش ارجمند شود، و آن که در انجام وعده‌اش تعجیل وفا کند، عطا را گواراتر سازد.

4) السَّخِیُّ الْحَسَنُ الْخُلُقِ فِی کَنَفِ اللَّهِ لَا یَتَخَلَّى اللَّهُ عَنْهُ حَتَّى یُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ وَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا سَخِیّاً وَ مَا زَالَ أَبِی یُوصِینِی بِالسَّخَاءِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ حَتَّى مَضَى.

تحف العقول، ص412

آدم سخاوتمند خوش‌خلف در تحت حمایت خداوند است و خدا دست از سر او برنمی‌دارند تا او را به بهشت وارد کند و خدا هیچ پیامبری را نفرستاد مگر اینکه سخاوتمند بود و پدرم تا زمانی که از دنیا رفت همواره مرا به سخاوتمندی و حسن خلق سفارش می‌کرد. [2]

تدبر

نکته مقدماتی: در آیه قبل وعده بهشت را برای متقین می‌دهد و در این آیه متقین را توضیح می‌دهد. در جلسه 3 توضیح داده شد که معنای دقیق تقوی «خودنگهداری» است.

1) می‌دانیم معیار دینداری و برتری در اسلام تقوی است (حجرات/13). در قرآن همان‌گونه که گاه متقین (دینداران واقعی) گاه بر اساس ایمان و اعمال عبادی معرفی می‌شوند (بقره/2-4)، گاه (مانند آیه محل بحث) بر اساس حسن روابط اجتماعی معرفی می‌شوند. پس متقین (دینداران واقعی) نه افرادی منزوی و عبوس، بلکه بشدت مردم‌دار هستند.

2) پیش‌آمدن مشکلات و نابسامانی‌های اجتماعی که «غیظ» آدم را درآورد و حتی انسان متقی هم ممکن است «غیظ»ش به جوش آید، اما مهم این است که می تواند خود را کنترل کند و غیظش را مهار کند.

3) انسان متقی (دیندار واقعی) نه فقط در خوشی و گشایش، بلکه در سختی و تنگنا نیز انفاق می‌کند زیرا می‌داند که انفاق کردن ضرر نیست، بلکه حتی روزی را نازل می‌کند (اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَة. کافی، ج4، ص3)

4) انسان متقی (دیندار واقعی) وقتی می‌خواهد ببخشد برایش مهم نیست آن شخص، مسلمان است، مسیحی است، راست است، چپ است، ... همین که جزء مردم (ناس) باشد می‌بخشد (العافین عن الناس).

5) اگرچه عدل یک دستورالعمل کلی برای تنظیم روابط اجتماعی است اما متقین و بهشتیان در افقی بالاتر از عدل با دیگران رفتار می‌کنند؛ در مسائل شخصی، مبنا را بر این نمی‌گذارند که حتما »حق»شان را بگیرند، بلکه مبنا را بر «عفو» می‌گذارند.

6) هر انسانی در سطح غرایزش دو قوه جذب و دفع (شهوت و غضب) وجود دارد که باید تحت عقل کنترل شود. انسان خودنگهدار (= متقی، دیندار) و بهشتی هم بر جذب غریزی (= منفعت‌طلبی) غلبه می‌کند (اهل انفاق است) و هم بر دفع غریزی (غیظ و غضب) غلبه می‌کند (اهل کظم غیظ و عفو مردم است). شاید به همین جهت است که حدیث 4 دو خصلت سخاوتمندی (اهل انفاق بودن) و حسن خلق (اهل کظم غیظ بودن) را عامل بهشتی شدن معرفی کرد.

7) انسان خودنگهدار (= دیندار = نیکوکار) در عرصه غضب، از طرفی خشم خود را کنترل می‌کند (الکاظمین الغیظ) و از طرف دیگر، انتظار ندارد که دیگران هم حتما بتوانند خشم خود را کنترل کنند و به وی ضرر نزنند؛ لذا وقتی به او ضرر می‌رسانند، آنها را می‌بخشد (العافین عن الناس).

8) انسان خودنگهدار (= دیندار = نیکوکار) در عرصه غلبه بر منفعت‌طلبی، از طرفی منفعت‌طلبی خود را کنترل می‌کند (در خوشی و راحتی (فی السراء) انفاق می‌کند؛ وقتی دارد، همه چیز را فقط برای خود نمی‌خواهد)؛ و از طرف دیگر، انتظار ندارد که دیگران هم مانند او باشند، بنابراین در سختی (فی الضراء) هم که علی‌القاعده دیگران باید به او کمک کنند، باز او انفاق می‌کند؛ حتی انتظار ندارد که دیگران هم حتما بتوانند منفعت‌طلبی خود را کنترل کنند، لذا علاوه بر این، آنها را می‌بخشد.

9) اگر مواظب خودمان باشیم (= خودنگهدار = متقی)، حتما نیکوکار (محسنین) خواهیم بود (این نشان می‌دهد باطن ما جز خوبی نیست که اگر از «خود» مراقبت کنیم و نگذاریم شیطان در ما تصرف کند و خود را نگه‌داریم، فقط خوبی از ما سر می‌زند) و آنگاه محبوب خدا خواهیم بود؛ و اگر خدا کسی را دوست داشته باشد، ...

10) خودنگهداری (-=تقوی) هم در حوزه عمل و کنش‌ (انفاق کردن) بروز می‌یابد و هم در حوزه خلق و ملکه (کاظمین، عافین، محسنین، همگی اسم فاعل هستند و دلالت بر ثبوت خلق در آدمی دارند) و اگر کسی هر دو را داشت نیکوکار (محسن) است که خدا دوستش دارد.

---

[1] . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ ع قَالَ:

[2] .  چند حدیث دیگر که به آیه بسیار مرتبط است و به علت ضیق مجال در کانال نیاوردم:

1) عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ مَالِکِ بْنِ حُصَیْنٍ السَّکُونِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع:

مَا مِنْ عَبْدٍ کَظَمَ غَیْظاً إِلَّا زَادَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِزّاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ وَ أَثَابَهُ اللَّهُ مَکَانَ غَیْظِهِ ذَلِکَ.

کافی، ج‏2، ص110

2) حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى بْنِ الْحَسَنِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ حَدَّثَنِی یَحْیَى بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنِی شَیْخٌ مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ یُقَالُ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ سَمِعْتُ عَبْدَ الرَّزَّاقِ یَقُولُ:

 جَعَلَتْ جَارِیَةٌ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع تَسْکُبُ الْمَاءَ عَلَیْهِ وَ هُوَ یَتَوَضَّأُ لِلصَّلَاةِ فَسَقَطَ الْإِبْرِیقُ مِنْ یَدِ الْجَارِیَةِ عَلَى وَجْهِهِ فَشَجَّهُ فَرَفَعَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع رَأْسَهُ إِلَیْهَا فَقَالَتِ الْجَارِیَةُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ «وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ» فَقَالَ لَهَا قَدْ کَظَمْتُ غَیْظِی قَالَتْ «وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ» قَالَ قَدْ عَفَى اللَّهُ عَنْکِ قَالَتْ «وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» قَالَ اذْهَبِی فَأَنْتِ حُرَّةٌ.

الأمالی( للصدوق)، ص201

3) أَخْبَرَنِی أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِی جَدِّی قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ وَ غَیْرُهُ قَالُوا:

وَقَفَ عَلَى عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ فَأَسْمَعَهُ وَ شَتَمَهُ فَلَمْ یُکَلِّمْهُ فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ لِجُلَسَائِهِ قَدْ سَمِعْتُمْ مَا قَالَ هَذَا الرَّجُلُ وَ أَنَا أُحِبُّ أَنْ تَبْلُغُوا مَعِی إِلَیْهِ حَتَّى تَسْمَعُوا رَدِّی عَلَیْهِ

قَالَ فَقَالُوا لَهُ نَفْعَلُ وَ لَقَدْ کُنَّا نُحِبُّ أَنْ تَقُولَ لَهُ وَ نَقُولَ

قَالَ فَأَخَذَ نَعْلَیْهِ وَ مَشَى وَ هُوَ یَقُولُ «وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» فَعَلِمْنَا أَنَّهُ لَا یَقُولُ لَهُ شَیْئاً

قَالَ فَخَرَجَ حَتَّى أَتَى مَنْزِلَ الرَّجُلِ فَصَرَخَ بِهِ فَقَالَ قُولُوا لَهُ هَذَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ

قَالَ فَخَرَجَ إِلَیْنَا مُتَوَثِّباً لِلشَّرِّ وَ هُوَ لَا یَشُکُّ أَنَّهُ إِنَّمَا جَاءَهُ مُکَافِئاً لَهُ عَلَى بَعْضِ مَا کَانَ مِنْهُ فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع یَا أَخِی إِنَّکَ کُنْتَ قَدْ وَقَفْتَ عَلَیَّ آنِفاً فَقُلْتَ وَ قُلْتَ فَإِنْ کُنْتَ قُلْتَ مَا فِیَّ فَأَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْهُ وَ إِنْ کُنْتَ قُلْتَ مَا لَیْسَ فِیَّ فَغَفَرَ اللَّهُ لَکَ

قَالَ فَقَبَّلَ الرَّجُلُ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ قَالَ بَلْ قُلْتُ فِیکَ مَا لَیْسَ فِیکَ وَ أَنَا أَحَقُّ بِهِ

قَالَ الرَّاوِی لِلْحَدِیثِ وَ الرَّجُلُ هُوَ الْحَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ.

الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج‏2، ص145-146