696) مقدمه سوره عصر
بسم الله الرحمن الرحیم
سوره عصر جزء سوره‌های مکی است[1] و همگان درباره سه آیه بودن آن اتفاق نظر دارند؛ البته درباره مصداق آن اختلاف است؛ در روایت اهل کوفه، بصره و شام و مدنی اول، همین گونه است که در قرآن رایج در دست ماست؛ اما در روایت مکی و مدنی اخیر، دو آیه اول، یک آیه محسوب می‌شود و عبارت «و تواصوا بالصبر» آیه سوم محسوب می‌شود. (مجمع البیان، ج10، ص814؛ تفسیر الصافی، ج5، ص372)[2]
درباره مراد از این اصطلاحات و اختلاف نظر درباره تعداد آیات قبلا در جلسه 446 توضیحاتی ارائه شد:
http://yekaye.ir/al-muzzammil-73-1-2/
اهمیت مضامین این سوره به حدی است که از ابوملیکه دارمی که از اصحاب بوده، روایت شده که هنگامی که دو نفر از اصحاب رسول الله با هم بودند و می‌خواستند از هم جدا شوند، جدا نمی‌شدند مگر یکی این سوره را بر دیگری می‌خوانده و دیگری هم «والسلام علیکم» می‌گفته است.[3]
حدیث
1) از امام صادق ع روایت شده است که کسی که سوره والعصر را در نمازهای مستحبی‌اش بخواند خداوند در روز قیامت او را محشور می‌کند در حالی که صورتش نورانی، و بقدری خندان است که برق دندان‌هایش نمایان است، و مایه چشم‌روشنی اوست تا وارد بهشت شود
ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص126؛ مجمع البیان، ج10، ص814
أَبِی ره قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ قَرَأَ وَ الْعَصْرِ فِی نَوَافِلِهِ بَعَثَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مُشْرِقاً وَجْهُهُ ضَاحِکاً سِنُّهُ قَرِیرَةً عَیْنُهُ حَتَّى یَدْخُلَ الْجَنَّةَ.
2) در حدیثی که ابن بن کعب در فضیلت سوره‌های مختلف از پیامبر ص روایت کرده، درباره سوره عصر آمده است:
کسی که آن را بخواند خداوند وضع او را به صبر ختم نماید و روز قیامت همراه اصحاب حق باشد.
مجمع البیان، ج10، ص814
فی حدیث أبی و من قرأها ختم الله له بالصبر و کان مع أصحاب الحق یوم القیامة.
3) رسول اکرم ص در فرازی از خطبه‌ای که روز غدیر برای منصوب کردن امیرالمومنین ع خواندند، فرمودند:
بخدا سوگند که سوره عصر در مورد حضرت علی ع نازل شد.
الإحتجاج (للطبرسی)، ج1، ص 61؛ روضة الواعظین، ج1، ص 95؛ الیقین باختصاص مولانا علی ع بإمرة المؤمنین (ابن طاوس)، ص353[4]؛
حَدَّثَنِی السَّیِّدُ الْعَالِمُ الْعَابِدُ أَبُو جَعْفَرٍ مَهْدِیُّ بْنُ أَبِی حَرْبٍ الْحُسَیْنِیُّ الْمَرْعَشِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ أَخْبَرَنَا الشَّیْخُ أَبُو عَلِیٍّ الْحَسَنُ بْنُ الشَّیْخِ السَّعِیدِ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الطُّوسِیِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ أَخْبَرَنِی الشَّیْخُ السَّعِیدُ الْوَالِدُ أَبُو جَعْفَرٍ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ قَالَ أَخْبَرَنِی جَمَاعَةٌ عَن أَبِی مُحَمَّدٍ هَارُونَ بْنِ مُوسَى التَّلَّعُکْبَرِیِ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ قَالَ أَخْبَرَنَا عَلِیٌّ السُّورِیُ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیُ مِنْ وُلْدِ الْأَفْطَسِ وَ کَانَ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى الْهَمْدَانِیُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیُ قَالَ حَدَّثَنَا سَیْفُ بْنُ عَمِیرَةَ وَ صَالِحُ بْنُ عُقْبَةَ جَمِیعاً عَنْ قَیْسِ بْنِ سِمْعَانَ عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِیِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ع أَنَّهُ قَالَ: حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ ص مِنَ الْمَدِینَةِ ... فَلَمَّا بَلَغَ غَدِیرَ خُمٍّ ... وَ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ ص فَوْقَ تِلْکَ الْأَحْجَارِ وَ قَالَ ص الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَلَا بِتَوْحِیدِه ...
...[5] وَ فِی عَلِیٍّ وَ اللَّهِ نَزَلَتْ سُورَةُ وَ الْعَصْرِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْر إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ...
و این مطلب که سوره عصر در مورد ایشان نازل شده، مطلبی است که مستقلا از ابن‌عباس و ابی‌بن کعب نیز نقل شده است (مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، ج3، ص61)[6]
تأمل
مرحوم طبرسی در مورد این سوره می‌فرماید:
و در این سوره بزرگترین دلالت بر اعجاز قرآن است: آیا نمی‌بینی که علی‌رغم اختصارش به تمامی چیزهایی که انسان در دین در مقام علم و عمل بدان نیاز دارد، دلالت نموده؛ و با تعبیر تواصی به حق و صبر، به امر به معروف و نهی از منکر و دعوت به توحید و عدل و ادای واجبات و پرهیز از محرمات اشاره‌ای کرده است. (مجمع البیان، ج10، ص815)[7]
و علامه طباطبایی نیز تاکید می‌کند که:
این سوره تمامى معارف قرآنى و مقاصد مختلف آن را در کوتاهترین بیان خلاصه کرده است (المیزان، ج20، ص355)
[1] . البته از مجاهد و قتاده و مقاتل نقل شده که این سوره «مدنی» است اما دلیل آنها صرفا با توجه به محل این سوره در مصحف کنونی بوده و لذا دلیل قابل اعتنایی نیست:
هذه السورة مکیة فی قول ابن عباس و ابن الزبیر و الجمهور، و مدنیة فی قول مجاهد و قتادة و مقاتل. لما قال فیما قبلها: «أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ»، و وقع التهدید بتکرار «کَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ» بین حال المؤمن و الکافر. (البحر المحیط، ج10، ص538)
[2] . سُورة العصر مکیّة و هی ثلاث آیات بالإجماع. اختلافها: آیتان وَ الْعَصْرِ غیر المکّی و المدنی الأخیر بِالْحَقِّ مکی و المدنی الأخیر
[3] . الدر المنثور، ج6، ص392
و أخرج الطبرانی فی الأوسط و البیهقی فی شعب الایمان عن أبى ملیکة الدارمی و کانت له صحبة قال کان الرجلان من أصحاب رسول الله صلى الله علیه و سلم إذا التقیا لم یتفرقا حتى یقرأ أحدهما على الأخر سورة وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إلى آخرها ثم یسلم أحدهما على الأخر.
[4] . سند ابن طاوس چنین است: حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الطَّبَرِیُّ قَالَ أَخْبَرَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ أَبُو مُحَمَّدٍ الدِّینَوَرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى الْهَمْدَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا سَیْفُ بْنُ عَمِیرَةَ عَنْ عُقْبَةَ عَنْ قَیْسِ بْنِ سِمْعَانَ عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ع قَالَ: حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ ص مِنَ الْمَدِینَةِ ...
[5] . مَعَاشِرَ النَّاسِ هَذَا عَلِیٌّ أَنْصَرُکُمْ لِی وَ أَحَقُّکُمْ بِی وَ أَقْرَبُکُمْ إِلَیَّ وَ أَعَزُّکُمْ عَلَیَّ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنَا عَنْهُ رَاضِیَانِ وَ مَا نَزَلَتْ آیَةُ رِضًى إِلَّا فِیهِ وَ مَا خَاطَبَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا بَدَأَ بِهِ وَ لَا نَزَلَتْ آیَةُ مَدْحٍ فِی الْقُرْآنِ إِلَّا فِیهِ وَ لَا شَهِدَ بِالْجَنَّةِ فِی هَلْ أَتى عَلَى الْإِنْسانِ إِلَّا لَهُ وَ لَا أَنْزَلَهَا فِی سِوَاهُ وَ لَا مَدَحَ بِهَا غَیْرَهُ مَعَاشِرَ النَّاسِ هُوَ نَاصِرُ دِینِ اللَّهِ وَ الْمُجَادِلُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ هُوَ التَّقِیُّ النَّقِیُّ الْهَادِی الْمَهْدِیُّ نَبِیُّکُمْ خَیْرُ نَبِیٍّ وَ وَصِیُّکُمْ خَیْرُ وَصِیٍّ وَ بَنُوهُ خَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ مَعَاشِرَ النَّاسِ ذُرِّیَّةُ کُلِّ نَبِیٍّ مِنْ صُلْبِهِ وَ ذُرِّیَّتِی مِنْ صُلْبِ عَلِیٍّ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ إِبْلِیسَ أَخْرَجَ آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ بِالْحَسَدِ فَلَا تَحْسُدُوهُ فَتَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَ تَزِلَّ أَقْدَامُکُمْ فَإِنَّ آدَمَ أُهْبِطَ إِلَى الْأَرْضِ لِخَطِیئَةٍ وَاحِدَةٍ وَ هُوَ صَفْوَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَیْفَ بِکُمْ وَ أَنْتُمْ أَنْتُمْ وَ مِنْکُمْ أَعْدَاءُ اللَّهِ إِنَّهُ لَا یُبْغِضُ عَلِیّاً إِلَّا شَقِیٌّ وَ لَا یَتَوَالَى عَلِیّاً إِلَّا تَقِیٌّ وَ لَا یُؤْمِنُ بِهِ إِلَّا مُؤْمِنٌ مُخْلِصٌ
[6] . الضَّحَّاکُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ تَعَالَى وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ یَعْنِی أَبَا جَهْلٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ذَکَرَ عَلِیٌّ وَ سَلْمَانُ وَ یُرْوَى أَنَّهُ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِی عَلِیٍّ وَ الْعَصْرِ إِلَى آخِرِهَا.
أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ: نَزَلَتْ وَ الْعَصْرِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ و أَعَدْائِهِ بَیَانُهُ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا لِقَوْلِهِ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الآیةَ وَ قَوْلُهُ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لقوله تعالى یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ قَوْلُهُ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ لِقَوْلِهِ الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ.
[7] . و فی هذه السورة أعظم دلالة على إعجاز القرآن أ لا ترى أنها مع قلة حروفها تدل على جمیع ما یحتاج الناس إلیه فی الدین علما و عملا و فی وجوب التواصی بالحق و الصبر إشارة إلى الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و الدعاء إلى التوحید و العدل و أداء الواجبات و الاجتناب عن المقبحات