یک آیه در روز

خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ

17 رمضان 1446

ترجمه

از آبی جهنده آفریده شد.

اختلاف قرائت

دَافِقٍ

در عموم قراءات مشهور به همین صورت «دافق» (اسم فاعل) ‌قرائت شده است؛

اما در قرائتی غیرمشهور (زید بن علی) به صورت «مَدْفُوق» (اسم مفعول) ‌قرائت شده است.

المغنی فی القراءات، ص1909[1]؛ معجم القراءات، ج10 ، ص379[2]

نکات ادبی

دافِقٍ

درباره مقصود از ماده «دفق» تفریبا یک اتفاق نظری بین اهل لغت وجود دارد. ابن فارس بر این باور است که اصل این ماده به معنای دفع کردن و راندن چیزی از سمت جلو است (معجم المقاییس اللغة، ج‏2، ص286[3]) و مرحوم طبرسی و مصطفوی بر این باورند که «دفق» ریختن آب فراوان با شدت است که شبیه ماده «دفع» است و گویی دفع کردنی رخ می‌دهد (مجمع البیان، ج‏10، ص713[4]) و مرحوم مصطفوی این حالت شبیه دفع را وجه تمایز این ماده با ماده‌های «صبب» و «رهق» (ارهاق) که هر دو به معنای ریختن آب است، می دانند (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏3، ص228-229[5])؛ و حسن جبل هم معنای محوری این ماده را با قوت بیرون ریختن محتوای درونی یک چیز توخالی می‌داند (المعجم الإشتقاقی المؤصل لألفاظ القرآن الکریم، ص664[6]).

راغب هم با تایید ضمنی این نکات، نظرش این است که تعبیر «ماءٍ دافِقٍ‏» در این آیه به معنای آبی است که بسرعت جاری می‌شود (مفردات ألفاظ القرآن، ص316[7]). لازم به ذکر است که نقل شده که برخی گفته‌اند که کلمه «دافق» در اینجا به معنای اسم مفعول است (یعنی بشدت بیرون ریخته شده) و این در زبان عربی نمونه‌های دیگری دارد که وزن اسم فاعل برای اسم مفعول به کار می‌رود، همانند «سِرّ کاتم» یا «عیشة راضیة» (مجمع البیان، ج‏10، ص713[8]). اما مرحوم مصطفوی این را قبول ندارد و می‌گوید: وقتی صفت دافق به عنوان لازمه چیزی می‌آید بدین معناست که گویی برخی از اجزای آن برخی دیگر را «دفق» می‌کنند و او دافق خویش است و این تعبیر برای مبالغه و ثبوت است نه معنای اسم مفعولی (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏3، ص229[9]).

ماده «دفق» تنها همین یکبار در قرآن کریم به کار رفته است.

شأن نزول

احتمالا شأن نزولی که برای آیه 5 مطرح شده، برای این آیه هم باشد. جلسه 1150 https://yekaye.ir/at-taariq-68-05/

نکته:

مضمون این آیه (هشدار دادن به پیدایش انسان از نطفه‌ای ناچیز برای پرهیز دادن وی از سرکشی و غفلت از برانگیخته شدن) در آیات متعددی مطرح شده است که برخی از آنها قبلا بحث شده که می‌توانید احادیث و تدبرهای آن را هم ملاحظه کنید که آنها را اینجا تکرار نخواهیم کرد. توضیح بیشتر درباره ارتباط آیاتی که می‌تواند با آیه محل بحث مرتبط باشد در تدبر 1 خواهد آمد.

قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلا (کهف/37) جلسه 618، https://yekaye.ir/al-kahf-18-37/

یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فی‏ رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَیِّنَ لَکُمْ وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّى وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلى‏ أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهیج‏ (حج/5) جلسه 310 https://yekaye.ir/al-hajj-22-5/

وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْواجاً وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثى‏ وَ لا تَضَعُ إِلاَّ بِعِلْمِهِ وَ ما یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلاَّ فی‏ کِتابٍ إِنَّ ذلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسیر (فاطر/11) جلسه 711 https://yekaye.ir/al-fater-35-11/

أَ وَ لَمْ یَرَ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذا هُوَ خَصیمٌ مُبین‏ (یس/77) جلسه 828 https://yekaye.ir/ya-seen-36-77/

آیات 58-59 سوره واقعه أَ فَرَأَیتُمْ ما تُمْنُونَ؛ أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ‌ أم نَحْنُ الْخالِقُونَ جلسات 1025 و 1026 https://yekaye.ir/al-waqiah-56-58/ و  https://yekaye.ir/al-waqiah-56-59/

آیات 36-40 سوره قیامت، به طور خاص: أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنى‏ (قیامت/37) جلسه 395 https://yekaye.ir/al-qiyamah-75-37  ؛ و در پاورقی آیه 39، به مناسبت، متن (بدون ترجمه) احادیثی که در ادامه خواهد آمد ذکر شده است: جلسه 397 https://yekaye.ir/al-qiyamah-75-39/

إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلیهِ فَجَعَلْناهُ سَمیعاً بَصیرا (انسان/2)

آیات 17-22 سوره عبس، به طور خاص، آیه مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَه (عبس/19) جلسه 1105 https://yekaye.ir/ababsa-80-19/

 

حدیث[10] 

1) در تفسیر آیات مربوط به زنده کردن مرده بنی‌اسرائیل توسط زدن لاشه گاو، امام حسن عسکری ع گفتگویی بین بنی‌اسرائیل با حضرت موسی ع را نقل کرده که تناسب فراوانی با این آیه دارد.[11] ایشان فرمودند:

بعد از اینکه بنی‌اسرائیل ابراز تعجب کردند که چگونه ممکن است با این کار مرده زنده شود. حضرت موسی ع به آنها گفت:

آیا آبی که از مرد بیرون می‌آید یک نطفه مرده [= بی‌جان و بی‌روح] نیست؛ و نیز آبی که در زن است همین‌طور. و این دو شیء مرده با هم برخورد می‌کنند و خداوند متعال از برخورد این دو مرده، بشر زنده با سر و سامانی پدید می‌آورد. آیا این بذرهایی که شما در زمین‌هایتان می‌کارید چنین نیست که تباه و متلاشی و متعفن می‌گردد و مرده است سپس خداوند از آن این سنبله‌های زیبا و بهجت‌آور و این درختان بلند اعجاب‌برانگیز را بیرون می‌آورد؟!

التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری علیه السلام، ص276

قَالَ الْإِمَامُ: ... ثُمَّ قَالَ مُوسَى ع: أَ وَ لَیْسَ مَاءُ الرَّجُلِ نُطْفَةً مَیِّتَةً، وَ مَاءُ الْمَرْأَةِ کَذَلِکَ، مَیِّتَانِ یَلْتَقِیَانِ فَیُحْدِثُ اللَّهُ تَعَالِی مِنِ الْتِقَاءِ الْمَیِّتَیْنِ بَشَراً حَیّاً سَوِیّاً أَ وَ لَیْسَ بُذُورُکُمُ الَّتِی تَزْرَعُونَهَا فِی أَرَضِیکُمْ تَتَفَسَّخُ وَ تَتَعَفَّنُ وَ هِیَ مَیْتَةٌ، ثُمَّ یُخْرِجُ اللَّهُ مِنْهَا هَذِهِ السَّنَابِلَ الْحَسَنَةَ الْبَهِیجَةَ وَ هَذِهِ الْأَشْجَارَ الْبَاسِقَةَ الْمُونِقَةَ.

 

2) الف. روایت شده که یهودی‌ای خدمت امیرالمومنین ع آمد و گفت من سوالاتی دارم که اگر جوابشان را بدهی اسلام می‌آورم و فرازی از آن ذیل آیه اول همین سوره گذشت.[12] در فراز دیگری آمده است:

یهودی گفت: به من خبر دهید از شباهت فرزند با عموها و دایی‌هایش و اینکه مو و خون و گوشت و استخوان و عصب از کدام دو نطفه [مرد یا زن] است؟

فرمودند: و اما شباهت فرزند با عموها و دایی‌هایش؛ اگر نطفه مرد بر نطفه زن در رفتن به سوی رَحِم سبقت جوید فرزند شبیه عموهایش می‌شود؛ و استخوان و عصب از نطفه مرد است؛ و اگر آب زن^* بر آب مرد در رفتن به سوی رَحِم سبقت جوید فرزند شبیه دایی‌هایش می‌شود؛ و مو و پوست و گوشت از نطفه زن^* است؛ زیرا آب زن زرد و رقیق است...

علل الشرائع، ج‏1، ص1-2

حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ قَالَ: أَتَى عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ ع یَهُودِیٌّ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ أَشْیَاءَ إِنْ أَنْتَ أَخْبَرْتَنِی بِهَا أَسْلَمْتُ.

قَالَ عَلِیٌّ ع سَلْنِی یَا یَهُودِیُّ عَمَّا بَدَا لَکَ فَإِنَّکَ لَا تُصِیبُ أَحَداً أَعْلَمَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ.

فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ: أَخْبِرْنِی ...[13] وَ عَنْ شَبَهِ الْوَلَدِ أَعْمَامَهُ وَ أَخْوَالَهُ وَ عَنْ أَیِّ النُّطْفَتَیْنِ یَکُونُ الشَّعْرُ وَ الدَّمُ وَ اللَّحْمُ وَ الْعَظْمُ وَ الْعَصَبُ ...[14]

فَقَالَ ع: ...[15] وَ أَمَّا شَبَهُ الْوَلَدِ أَعْمَامَهُ وَ أَخْوَالَهُ فَإِذَا سَبَقَ نُطْفَةُ الرَّجُلِ نُطْفَةَ الْمَرْأَةِ إِلَى الرَّحِمِ خَرَجَ شَبَهُ الْوَلَدِ إِلَى أَعْمَامِهِ وَ مِنْ نُطْفَةِ الرَّجُلِ یَکُونُ الْعَظْمُ وَ الْعَصَبُ وَ إِذَا سَبَقَ نُطْفَةُ الْمَرْأَةِ نُطْفَةَ الرَّجُلِ إِلَى الرَّحِمِ خَرَجَ شَبَهُ الْوَلَدِ إِلَى أَخْوَالِهِ وَ مِنْ نُطْفَتِهَا یَکُونُ الشَّعْرُ وَ الْجِلْدُ وَ اللَّحْمُ لِأَنَّهَا صَفْرَاءُ رَقِیقَة ...[16]

ب. روایت شده است که وقتی رسول الله ص به مدینه آمد جمعی از یهود خدمت ایشان رسیدند و گفتند از چهار مطلب سوال می‌کنیم و اگر پاسخ درست به ما دادی تو را تصدیق می‌کنیم. یکی از سوالاتشان این بود:

گفتند: چگونه گاه بچه شبیه زن [و خانواده زن] می‌شود در حالی که نطفه از مرد است؟

فرمودند: آیا نمی‌دانید که آب مرد سفید و غلیظ است و آب زن^* سرخ‌رنگ و رقیق؛ پس هرکدام از این دو بر دیگری غلبه کند شبیه وی می‌شود.

گفتند: بله.

قصص الأنبیاء علیهم السلام (للراوندی)، ص296

عَنِ ابْنِ بَابَوَیْهِ حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنِ حَامِدٍ حَدَّثَنَا أَبُو نَصْرٍ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْدَوَیْهِ المطرعی حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ حَدَّثَنَا وَهْبٍ بْنِ جَرِیرٍ حَدَّثَنَا أَبِی حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنِ إِسْحَاقَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی الْحُسَیْنِ عَنْ شَهْرِ بْنِ حَوْشَبٍ قَالَ:

لَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْمَدِینَةِ أَتَاهُ رَهْطٍ مِنْ الْیَهُودِ فَقَالُوا إِنَّا سائلوک عَنْ أَرْبَعِ خِصَالٍ فَإِنْ أَخْبَرْتَنَا عَنْهَا صَدَّقْنَاکَ وَ آمِناً بِکَ. فَقَالَ: عَلَیْکُمْ بِذَلِکَ عَهْدَ اللَّهِ وَ مِیثَاقَهُ. قَالُوا: نَعَمْ. قَالَ: سَلُوا عَمَّا بَدَا لَکُمْ.

قَالُوا عَنْ الشَّبَهِ کَیْفَ یَکُونُ مِنَ الْمَرْأَةِ وَ إِنَّمَا النُّطْفَةِ لِلرَّجُلِ.

فَقَالَ: أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ أَ تَعْلَمُونَ أَنْ نُطْفَةً الرَّجُلِ بَیْضَاءَ غَلِیظَةً وَ أَنْ نُطْفَةً الْمَرْأَةِ حَمْرَاءَ رَقِیقَةٌ فَأَیَّتُهُمَا غَلَبَتْ صَاحِبَتَهَا کَانَتْ لَهَا الشَّبَهِ.

قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ‏.

^*پی‌نوشت:

گاه سوال می‌شود که با اینکه در بحث زناشویی اسپرم مرد (که درون مایع منی است) با تخمک زن لقاح پیدا می‌کند، پس مقصود از «ماء المرأة» و «نطفة المرأة» و تعابیر نظیر آن (که گاه در ادبیات فقهی از آن به «منی زن» یاد می‌شود) چیست؟

با توجه به یافته‌های علمی جدید، در واقع، زنان هم همانند مردان «انزال» دارند؛ که اصطلاح علمی خاص خود را دارد. در ویکی‌پدیا این مطلب این گونه توضیح داده شده است:

 انزال زنان یا برون‌ریزش زنانه (female ejaculation) به خروج مایع از غدد شبه پروستاتی زنانه به‌وسیله مجاری ادراری در هنگام ارگاسم گفته می‌شود. این ماده از دیواره‌های واژن ترشح میشود و حالت شیری رنگ و لزج و چسبنده دارد.... شواهد مشخصی وجود دارد که غدد شبه‌پروستاتی زنانه در زنان عامل انزال هستند. در یک نظرسنجی، 35 الی 50 درصد از زنان اذعان داشتند که به هنگام ارگاسم، برون‌ریزش مایع (انزال) را تجربه کرده‌اند.

در صفحه انگلیسی ویکی‌پدیا در باره این مطلب توضیحات بسیار مفصل‌تری آمده و ظاهرا تحقیقات علمی درباره این پدیده هنوز بسیار ناقص است.

ج. درباره این مطلب که چرا فرزند شبیه پدر (و خانواده پدری) یا مادر (و خانواده مادری) می‌شود روایات فراوانی هست که ان شاء الله ذیل آیه بعد خواهد آمد.

تدبر

1) «خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ»

این آیه به همراه آیات بعد هشدار می دهد به پیدایش انسان از نطفه‌ای ناچیز تا وی را از سرکشی و غفلتی که در دنیا بدان گرفتار است بیرون آورد.

درباره شروع آفرینش انسان در قرآن کریم با دو تعبیر مواجهیم:

یکی تعبیر آفرینش از خاک (تراب) و گِل (طین) و تعابیر دیگری همچون صلصال و ... که نهایتا به آفرینش اولیه اولین انسان برمی‌گردد؛

و دیگری آفرینشی که در سیر طبیعی‌ای که از آمیزش پدر و مادر حاصل می‌شود. در خصوص این دومی، برای آن نقطه شروع، در 12 مورد از تعبیر «نطفه» استفاده شده است که آیاتش عبارتند از:

1.     خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذا هُوَ خَصیمٌ مُبین‏ (نحل/4)

2.     قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلا (کهف/37)

3.     یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فی‏ رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَیِّنَ لَکُمْ وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّى وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلى‏ أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهیج‏ (حج/5)

4.     آیات 12-16 مومنون، و به طور خاص: ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فی‏ قَرارٍ مَکین‏؛ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقین (مومنون/13-14)

5.     وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْواجاً وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثى‏ وَ لا تَضَعُ إِلاَّ بِعِلْمِهِ وَ ما یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلاَّ فی‏ کِتابٍ إِنَّ ذلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسیر (فاطر/11)

6.     أَ وَ لَمْ یَرَ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذا هُوَ خَصیمٌ مُبین‏ (یس/77)

7.     هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ ثُمَّ لِتَکُونُوا شُیُوخاً وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّى مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّى وَ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون‏ (غافر/67)

8.     آیات 40-47 سوره نجم، و به طور خاص: مِنْ نُطْفَةٍ إِذا تُمْنى‏ (نجم/46)

9.     آیات 58-59 سوره واقعه: أَ فَرَأَیتُمْ ما تُمْنُونَ؛ أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ‌ أم نَحْنُ الْخالِقُونَ (واقعه/58)

10.          آیات 36-40 سوره قیامت، و به طور خاص: أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنى‏ (قیامت/37)

11.          إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلیهِ فَجَعَلْناهُ سَمیعاً بَصیرا (انسان/2)

12.          آیات 17-22 سوره عبس، به طور خاص، آیه مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَه (عبس/19)

و در 4 آیه هم از تعبیر «ماء» استفاده شده است:

13.          ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهینٍ (سجده/8)

14.          وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ کانَ رَبُّکَ قَدیراً (فرقان/54)

15.          أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهینٍ (مرسلات/20)

16.          خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ؛ یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ (طارق/6-7)

در تمام این موارد، این آیه تنها آیه‌ای است که این مایع با وصف «دافق» (جهنده) معرفی شده است. اشاره شد که برخی بر این باورند که اینجا این کلمه در معنای اسم مفعولی به کار رفته [به معنای «جهیده شده] است و البته برخی هم با این مخالفت کرده و مدعی بودند که همان معنای اسم فاعل کافی است؛ و البته بر اساس قاعده امکان استفاده از یک لفظ در چند معنا هر دو می‌تواند مد نظر بوده باشد. در هر صورت، مقصود از این توصیف به جهنده بودن این مایع چه بوده است؟

الف. چون با حالت ریخته شدنی با سرعت انجام می‌شود از تعبیر «جهیدن» برای آن استفاده شده است (مثلا: المیزان، ج‏20، ص260[17]).

ب. در نکات ادبی اشاره شد که وقتی صفت دافق به عنوان لازمه چیزی می‌آید بدین معناست که گویی برخی از اجزای آن برخی دیگر را «دفق» می‌کنند و او دافق خویش است و این تعبیر برای مبالغه و ثبوت است نه معنای اسم مفعولی (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏3، ص229[18]). امروزه هم می گویند ماده منی حاوی میلیونها اسپرم است که با حالت جهشی حرکت می‌کنند و همدیگر را به مقدار اندکی می‌رانند و با راندن هریک نسبت به دیگری است که عملا این جهیدن کلی رخ می‌دهد. و در واقع، در این آیه به پدیده‌ای در خصوص منی اشاره کرده است که تا قبل از اختراع میکروسکوب و امکان مشاهداتی میکروسکوپی کسی از آن اطلاع نداشته است.

ج. تعبیر «ماء» در قرآن کریم گاه در خصوص یک حقیقت متعالی و ماورایی به کار رفته است که اساسا عرش الهی بر آن قرار دارد: « وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی‏ سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ» (هود/7). برخی آبی را که سرچشمه همه موجودات زنده است همین آب فیزیکی می‌دانند؛ در حالی که سیاق آیات این احتمال را تقویت می‌کند که آن آب صرفا ناظر به موجودات دنیوی نیست بلکه ناظر به همه آسمانها و زمین است و از این رو، چه‌بسا هر موجود زنده‌ای در آسمانها همچون فرشتگان را شامل می‌شود: «أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‏ءٍ حَیٍّ أَ فَلا یُؤْمِنُون‏» (انبیاء/30) که در این صورت تناسبی پیدا می‌کند با «ماء»ای که در سوره هود بدان اشاره شد. اکنون آیا این احتمال وجود ندارد که این «ماء»ای که انسان از او آفریده شده باشد از جنس «ماء» مذکور در این آیات باشد؟ البته در دو آیه «ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهینٍ» (سجده/8) و «أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهینٍ» (مرسلات/20) به قرینه نکره آوردن «ماء» و ضمیمه شدن آن به «مهین» این احتمال منتفی است؛ اما در آیه «وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ کانَ رَبُّکَ قَدیراً» (فرقان/54) این احتمال چندان بعید نیست خصوصا که هم از تعبیر «الماء» استفاده کرده و هم اینکه سیاق آیه اصلا لحن تحقیرآمیز ندارد. در این صورت، چه‌بسا تعبیر «ماء دافق» هم یک وجه ماورایی و نسبتی با این «ماء» داشته باشد که در این صورت «دافق» بودن آن هم چه‌بسا ربط و نسبتی با تفسیر انفسی‌ای که در آیات قبل گذشت پیدا کند. آیا اگر طارق، سالکی است که سلوکش در آسمانهای معنوی همچون نجم ثاقب است، تناسب ندارد که از «ماء»ای آفریده شده باشد که آن منشا آفرینشش هم نیز یک حرکت کردن سریع را در اصل ذات او رقم می‌زده است؟

تبصره:

ممکن است بر این برداشت خدشه شود که همان طور که کلمه «مهین» در دو آیه مذکور قرینه بود بر دور بودن آن دو آیه از چنین معنایی، آیا تعبیر «خروج از صلب و ترائب» قرینه نیست؟

پاسخ این است که لزوما خیر؛ البته اگر این آیه را بدین صورت معنا کردیم، علی القاعده باید دو کلمه «صلب» و «ترائب» را نیز متناسب با همین معنا در نظر بگیریم؛ و خود همین تعبیر (به جای تعابیری که دلالت بر ادامهای جنسی زن و مرد داشته باشد) آیا قرینه‌ای نیست که چه‌بسا چنین معنایی هم در آیه لحاظ شده باشد؟

د. ...

 

 

 

---

[1] . القراءة المعروفة: «مِنْ ماءٍ دافِقٍ»؛ زید بن علی: «من ماءٍ مَدْفُوق»، مکان «دافق».

[2] . قراءة الجماعة «دافق» اسم فاعل من «دَفَقَ»، وهو بمعنى المفعول. وقرأ زید بن علی «مدفوق» على وزن مفعول، اسم مفعول من «دُفِق».

[3] . الدال و الفاء و القاف أصلٌ واحد مطَّردٌ قیاسُه، و هو دفْع الشَّى‏ء قُدُما. من ذلک: دَفَقَ الماء، و هو ماءٌ دافق. و هذه دُفْقَةٌ مِن ماء. و یُحمَل قولُهم: جاءوا دُفْقَةً واحدة، أى مرَّةً واحدة. و بعیرٌ أدفَقُ، إذا بانَ مِرْفَقاه عن جَنبَیه. و ذلک أنَّهما إذا بانا عنه فقد اندفعا عنه و اندفَقا و الدِّفَقُّ، على فِعَلٍّ، من الإبل: السریع. و مشى فلان الدّفِقّى، و ذلک إذا أسرَعَ. قال أبو عبیدة: الدِّفِقَّى أقْصَى العَنَق. و منه‏ حدیث الزّبرقان: «تمشى الدّفِقَّى، و تجلسُ الهَبَنْقَعَة». و یقال سیلٌ دُفَاقٌ: یملأ الوَادِى. و دَفَقَ اللَّهُ رُوحَه، إذا دُعِى علیه بالموت.

[4] . و الدفق صب الماء الکثیر باعتماد قوی و مثله الدفع فالماء الذی یکون منه الولد یکون دافقا و هو القاطر المصب و هی النطفة التی یخلق الله منها الولد

[5] . انّ الأصل الواحد فی هذه المادّة: هو الانصباب بشدّة بحیث یتراءى منه الدفع، أى الاراقة بدفع. و یؤیّد هذا المعنى کلمات- الدفع، الدفّ، و الدفأ، و الدفر- فانّ بین هذه الکلمات اشتقاق اکبر، و یجمعها مفهوم الدفع.

و یدلّ على هذا الأصل أیضا: مفهوم الکلمة فی اللغة العبریّة: قاموس عبرى- (دافق)- دقّ، طرق، ضرب، قرع.

و هکذا سائر مشتقات الکلمة. فهذا القید هو الفارق بینها و بین مادّة- الانصباب، الإهراق و غیرها.

و أمّا مفهوم الإسراع فی المشی، و دفق اللّه الروح، و تدفیق الکفّ الندى، و سیل دفاق، و غیرها: فبلحاظ الحرکة المشبهة بالانصباب مع دفع، فکأنّ الجریان و المشی و الحرکة، انصباب بالدفع، و لا بدّ أن یلاحظ هذا القید فی جمیع المصادیق، و لیست تلک المفاهیم بإطلاقها بحقیقة.

[6] . اندفاع المحتوی فی جوف الی خارجه بقوة

[7] . قال تعالى: ماءٍ دافِقٍ‏ [الطارق/ 6]: سائل بسرعة. و منه استعیر: جاءوا دُفْقَةً، و بعیر أَدْفَقُ: سریع، و مَشَى الدِّفِقَّى، أی: یتصبّب فی عدوه کتصبّب الماء الْمُتَدَفِّقُ، و مشوا دَفْقاً.

[8] . و قیل ماء دافق معناه مدفوق و مثله سر کاتم و عیشة راضیة.

[9] . و أمّا کلمة الدَّافِقِ: فانّ صفة الدفق إذا کانت لازمة لشی‏ء، فکأنّ بعض اجزائه یدفق بعضا آخر، فهو دافق فی نفسه، و لیس لفظ الفاعل بمعنى المفعول، و هذا التعبیر للمبالغة و الثبوت.

[10] . برخی از احادیثی که در متن آمده قبلا همگی در پاورقی 1 جلسه 397 بدون ترجمه آمده بود: https://yekaye.ir/al-qiyamah-75-39/

بحث مایعی که می‌جهد با تعبیر «ماء الرجل» در احادیث متعددی مورد توجه قرار گرفته است که برخی از آن احادیث قبلا ارائه شد در:

جلسه 928، پاورقی 24 https://yekaye.ir/an-nesa-4-3/

جلسه 948، حدیث3 https://yekaye.ir/an-nesa-4-21/

جلسه 951، حدیث10.ب و پاورقی 74 https://yekaye.ir/an-nesa-4-24/

جلسه 1026، حدیث1 https://yekaye.ir/al-waqiah-56-59/

جلسه 1030، حدیث1 https://yekaye.ir/al-waqiah-56-63/

[11] .  فرازی از این حدیث قبلا در جلسه 1026، حدیث1 https://yekaye.ir/al-waqiah-56-59/ و فراز دیگری از آن در جلسه 1030، حدیث1 https://yekaye.ir/al-waqiah-56-63/ گذشت.

[12] . جلسه 1146، حدیث1 https://yekaye.ir/at-taariq-68-01/ همانجا سایر موارد نقل این حدیث اشاره شد.

[13] . عَنْ قَرَارِ هَذِهِ الْأَرْضِ عَلَى مَا هُوَ

[14] . وَ لِمَ سُمِّیَتِ السَّمَاءُ سَمَاءً وَ لِمَ سُمِّیَتِ الدُّنْیَا دُنْیَا وَ لِمَ سُمِّیَتِ الْآخِرَةُ آخِرَةً وَ لِمَ سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ وَ لِمَ سُمِّیَتْ حَوَّاءُ حَوَّاءَ وَ لِمَ سُمِّیَ الدِّرْهَمُ دِرْهَماً وَ لِمَ سُمِّیَ الدِّینَارُ دِینَاراً وَ لِمَ قِیلَ لِلْفَرَسِ‏ إِجِدْ وَ لِمَ قِیلَ لِلْبَغْلِ عَدْ وَ لِمَ قِیلَ لِلْحِمَارِ حَرِّ

[15] . أَمَّا قَرَارُ هَذِهِ الْأَرْضِ لَا یَکُونُ إِلَّا عَلَى عَاتِقِ مَلَکٍ وَ قَدَمَا ذَلِکَ الْمَلَکِ عَلَى صَخْرَةٍ وَ الصَّخْرَةُ عَلَى قَرْنِ ثَوْرٍ وَ الثَّوْرُ قَوَائِمُهُ عَلَى ظَهْرِ الْحُوتِ فِی الْیَمِّ الْأَسْفَلِ وَ الْیَمُّ عَلَى الظُّلْمَةِ وَ الظُّلْمَةُ عَلَى الْعَقِیمِ وَ الْعَقِیمُ عَلَى الثَّرَى وَ مَا یَعْلَمُ تَحْتَ الثَّرَى إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ

[16] . ٌ وَ سُمِّیَتِ السَّمَاءُ سَمَاءً لِأَنَّهَا وَسْمُ الْمَاءِ یَعْنِی مَعْدِنَ الْمَاءِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتِ الدُّنْیَا دُنْیَا لِأَنَّهَا أَدْنَى مِنْ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ سُمِّیَتِ الْآخِرَةُ آخِرَةً لِأَنَّ فِیهَا الْجَزَاءَ وَ الثَّوَابَ وَ سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ لِأَنَّهُ خُلِقَ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى بَعَثَ جَبْرَئِیلَ ع وَ أَمَرَهُ أَنْ یَأْتِیَهُ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ بِأَرْبَعِ طِینَاتٍ طِینَةٍ بَیْضَاءَ وَ طِینَةٍ حَمْرَاءَ وَ طِینَةٍ غَبْرَاءَ وَ طِینَةٍ سَوْدَاءَ وَ ذَلِکَ مِنْ سَهْلِهَا وَ حَزْنِهَا ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَأْتِیَهُ بِأَرْبَعِ مِیَاهٍ مَاءٍ عَذْبٍ وَ مَاءٍ مِلْحٍ وَ مَاءٍ مُرٍّ وَ مَاءٍ مُنْتِنٍ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یُفْرِغَ الْمَاءَ فِی الطِّینِ وَ أَدَمَهُ اللَّهُ بِیَدِهِ فَلَمْ یَفْضُلْ شَیْ‏ءٌ مِنَ الطِّینِ یَحْتَاجُ إِلَى الْمَاءِ وَ لَا مِنَ الْمَاءِ شَیْ‏ءٌ یَحْتَاجُ إِلَى الطِّینِ فَجَعَلَ الْمَاءَ الْعَذْبَ فِی حَلْقِهِ وَ جَعَلَ الْمَاءَ الْمَالِحَ فِی عَیْنَیْهِ وَ جَعَلَ الْمَاءَ الْمُرَّ فِی أُذُنَیْهِ وَ جَعَلَ الْمَاءَ الْمُنْتِنَ فِی أَنْفِهِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ حَوَّاءُ حَوَّاءَ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِنَ الْحَیَوَانِ وَ إِنَّمَا قِیلَ لِلْفَرَسِ إِجِدْ لِأَنَّ أَوَّلَ مَنْ رَکِبَ الْخَیْلَ قَابِیلُ یَوْمَ قَتَلَ أَخَاهُ هَابِیلَ وَ أَنْشَأَ یَقُولُ‏ «إِجِدِ الْیَوْمَ وَ مَا / تَرَکَ النَّاسُ دَماً» فَقِیلَ لِلْفَرَسِ إِجِدْ لِذَلِکَ وَ إِنَّمَا قِیلَ لِلْبَغْلِ عَدْ لِأَنَّ أَوَّلَ مَنْ رَکِبَ الْبَغْلَ آدَمُ ع وَ ذَلِکَ کَانَ لَهُ ابْنٌ یُقَالُ لَهُ مَعَدٌ وَ کَانَ عَشُوقاً لِلدَّوَابِّ وَ کَانَ یَسُوقُ بِآدَمَ ع فَإِذَا تَقَاعَسَ الْبَغْلُ نَادَى یَا مَعَدُ سُقْهَا فَأَلِفَتِ الْبَغْلَةُ اسْمَ مَعَدٍ فَتَرَکَ النَّاسُ مِیمَ مَعَدٍ وَ قَالُوا عَدْ وَ إِنَّمَا قِیلَ لِلْحِمَارِ حَرِّ لِأَنَّ أَوَّلَ مَنْ رَکِبَ الْحِمَارَ حَوَّاءُ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ لَهَا حِمَارَةٌ وَ کَانَتْ تَرْکَبُهَا لِزِیَارَةِ قَبْرِ وَلَدِهَا هَابِیلَ فَکَانَتْ تَقُولُ فِی مَسِیرِهَا وَا حَرَّاهْ فَإِذَا قَالَتْ هَذِهِ الْکَلِمَاتِ سَارَتِ الْحِمَارَةُ وَ إِذَا سَکَتَتْ تَقَاعَسَتْ فَتَرَکَ النَّاسُ ذَلِکَ وَ قَالُوا حَرِّ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ الدِّرْهَمُ دِرْهَماً لِأَنَّهُ دَارُ هَمٍّ مَنْ جَمَعَهُ وَ لَمْ یُنْفِقْهُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ فأَوْرَثَهُ النَّارَ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ الدِّینَارُ دِینَاراً لِأَنَّهُ دَارُ النَّارِ مَنْ جَمَعَهُ وَ لَمْ یُنْفِقْهُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ فَأَوْرَثَهُ النَّارَ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّا لَنَجِدُ جَمِیعَ مَا وَصَفْتَ فِی التَّوْرَاةِ فَأَسْلَمَ عَلَى یَدِهِ وَ لَازَمَهُ حَتَّى قُتِلَ یَوْمَ صَفَّیْنِ.

[17] . قوله تعالى: «خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ» الدفق تصبب الماء و سیلانه بدفع و سرعة و الماء الدافق هو المنی و الجملة جواب عن استفهام مقدر یهدی إلیه قوله: «مِمَّ خُلِقَ»

[18] . و أمّا کلمة الدَّافِقِ: فانّ صفة الدفق إذا کانت لازمة لشی‏ء، فکأنّ بعض اجزائه یدفق بعضا آخر، فهو دافق فی نفسه، و لیس لفظ الفاعل بمعنى المفعول، و هذا التعبیر للمبالغة و الثبوت.