یک آیه در روز

وَ إِنْ فاتَکُمْ شَیْ‏ءٌ مِنْ أَزْواجِکُمْ إِلَی الْکُفَّارِ فَعاقَبْتُمْ فَآتُوا الَّذینَ ذَهَبَتْ أَزْواجُهُمْ مِثْلَ ما أَنْفَقُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ

3 جمادی‌الثانیه 1446 16/9/1403

ترجمه

اگر بیرون شد از دست شما چیزی از زنانتان به سوی کافران، آنگاه عقوبتی کردید [= عِقاب و مؤاخذه‌ای کردید و در جنگ غنیمتی از کفار به دست آوردید] پس به کسانی که زنانشان رفته‌اند مثل آنچه خرج کرده‌اند بدهید و تقوای خدایی را در پیش گیرید که شما به او مومن هستید.

 

اختلاف قرائت

وَإِن فَاتَکُمْ شَیْءٌ مِنْ أَزْوَاجِکُمْ  / وَإِن فَاتَکُمْ أحَدٌ مِنْ أَزْوَاجِکُمْ

در عموم قراءات مطابق مصحف عثمانی به همین صورت «وَ إِن فَاتَکُمْ شَیْءٌ مِنْ أَزْوَاجِکُمْ» آمده است؛

اما در قرائت ابن مسعود، به جای «شیء»، به صورت «أحد» قرائت شده و این فراز آیه به صورت «وَ إِن فَاتَکُمْ أحَدٌ مِنْ أَزْوَاجِکُمْ» آمده است.

معجم القراءات، ج9، ص428[1]؛ المغنی فی القراءات، ص1785

إِلَى الْکُفَّارِ [2]

فَعَاقَبْتُمْ / فعَقَّبْتُم / فَأَعْقَبْتُم / فعَقَبْتُم / فعَقِبْتُم 

این کلمه در اغلب قراءات مشهور به همین صورت «فَعَاقَبْتُمْ» (بر وزن مفاعله) قرائت شده است؛ که به معنای «أصبتم عقبی منهم» است یعنی چیزی از آنها به دست آوردید.

در برخی قراءات اربعه عشر (حسن و أعمش) و برخی قراءات غیرمشهور (مجاهد و زهری و أعرج و عکرمة و حمید و أبو حیوة و زعفرانی و حُمَید و علقمة و نخعی و ابن عباس وعائشة) به صورت «فعَقَّبْتُم» (باب تفعیل) قرائت شده است؛ که معنای آن در این باب «رجّع» است؛‌ یعنی به آنان ارجاع دادید.

در برخی قراءات اربعه عشر (حسن) و برخی قراءات غیرمشهور (مجاهد و أبیّ‌بن کعب و عکرمة) به صورت «فَأَعْقَبْتُم» (باب افعال) قرائت شده است؛ یعنی همان کاری را با آنها بکنید که با شما کردند.

در قرائت ابن مسعود و برخی از همین قاریان غیرمشهور (زهری و أعرج و أبو حیوة و نخعی) و قراءات غیرمشهور دیگر (یحیی بن یعمر و روایتی از ابن وثاب) به صورت «فعَقَبْتُم» (ثلاثی مجرد) قرائت شده است؛ که به معنای «غنمتم» می‌باشد.

در برخی از همین قاریان غیرمشهور (زهری و نخعی) و برخی قراءات غیرمشهور دیگر (مسروق و شقیق بن سلمة و معاذ و أبوعمران جونی) به صورت «فعَقِبْتُم» (ثلاثی مجرد اما هم وزن با فعل غنمتم) قرائت شده است؛ که به همان معنای «غنمتم» می‌باشد.

معجم القراءات، ج9، ص428-429[3]؛ مجمع البیان، ج‏9، ص410[4]؛ المغنی فی القراءات، ص1785؛ الکشف و البیان عن تفسیر القرآن (ثعلبی)، ج‏9، ص296[5]

مُؤْمِنُونَ / مُومِنُونَ[6]

 

---

[1] . . کذا قراءة الجماعة «... شیء من أزواجکم».

. وقرأ عبد الله بن مسعود «وإن فاتکم أحد من أزواجکم»

[2] . . تقدمت الإمالة فیه فی الآیة السابقة.  (معجم القراءات، ج9، ص428)

[3] . قرأ الجمهور «فعاقبتم بالألف على وزن فاعلتم ، ومعناه: فغنمتم.

. وقرأ مجاهد والزهری والأعرج وعکرمة وحمید وأبو حیوة والزعفرانی وعلقمة والأعمش والحسن والنخعی وابن عباس وعائشة «فعَقَّبْتُم» بشد القاف، وهو الأَبْلَغُ عند الزجاج.

وقرأ النخعی والأعرج وأبو حیوة والزهری وابن وثاب بخلاف عنه ویحیى بن یعمر والنخعی وابن مسعود «فَعَقَبْتُم» مفتوح القاف مخففاً، وهو جید فی اللغة عند الزجاج، ومعناه صارت لکم عقبى الغلبة، أی: غنمتم.

وقرأ مسروق والنخعی والزهری وشقیق بن سلمة ومعاذ القارئ وأبو عمران الجونی «فَعَقِبتُم» بکسر القاف، ومعناه غنمتم، وهو أجود هذه الوجوه فی اللغة عند الزجاج.

. وقرأ مجاهد والحسن وأبی بن کعب وعکرمة «فَأَعْقَبْتُم» بالهمز على وزن «أَفْعَلَ»، وفسره أبو حاتم فقال : صنعتم بهم مثل ما صنعوا بکم.

[4] . و فی الشواذ قراءة الأعرج فعقبتم بالتشدید و قراءة النخعی و الزهری و یحیى بن یعمر بخلاف فعقبتم خفیفة القاف من غیر ألف و قراءة مسروق فعقبتم بکسر القاف من غیر ألف و القراءة المشهورة «فَعاقَبْتُمْ» و قرأ مجاهد فأعقبتم

قال ابن جنی روینا عن قطرب قال «فَعاقَبْتُمْ» أصبتم عقبى منهن یقال عاقب الرجل شیئا إذا أخذ شیئا و أنشد لطرفة: " فعقبتم بذنوب غیر مر" جمع مرة فسروه على أعطیتم و عدتم و قال فی قوله وَ لَمْ یُعَقِّبْ لم یرجع و حکی عن الأعمش أنه قال عقبتم غنمتم و قد یجوز أن یکون عقبتم بوزن غنمتم و بمعناه جمیعا و روی أیضا بیت طرفة فعقبتم بکسر القاف و حکى أبو عوانة عن المغیرة قال قرأت على إبراهیم «فَعاقَبْتُمْ» فأخذها علىّ فعقبتم خفیفة و معنى أعقبتم صنعتم بهم مثل ما صنعوا بکم.

توضیحی درباره این جمله که قرمز کرده‌ام:

توجه کنید که نگفت «فأخذها عنی» بلکه گفت «فأخذها علیّ» یعنی با من موافقت نکرد، شبیه قول ابن عمر که در تفسیر ثعلبی نقل شده که عطیه میگوید نزد ابن عمر ضعف را به فتح خواندم و او به ضم خواند و گفت: « إنّی قرأتها على رسول الله ص فأخذها علیّ کما أخذتها علیک»، و منظور از ابراهیم همان ابراهیم نخعی است و در طبقه مشایخ مغیرة حساب میشود نه شاگردان او.

[5] . فَعاقَبْتُمْ قراءة العامة بالألف و أختاره أبو عبیدة و أبو حاتم، و قرأ إبراهیم و حمید و الأعرج فعقّبتم مشددا، و قرأ مجاهد فأعقبتم على وزن أفعلتم و قال: صنعتم بهم کما صنعوا بکم، و قرأ الزهری «فعقبتم» خفیفة بغیر ألف، و قرأ فعقِبتم کسر القاف خفیفة و قال: غنمتم. و کلها لغات بمعنى واحد یقال: عاقب و عقّب و عقب و عقب و أعقب و یعقب و اعتقب و تعاقب إذا غنم.

[6] . . تقدمت القراءة بإبدال الهمزة واواً ، وانظر الآیة /223 من سورة البقرة. (معجم القراءات، ج9، ص429)