یک آیه در روز

قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فی‏ إِبْراهیمَ وَ الَّذینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلاَّ قَوْلَ إِبْراهیمَ لِأَبیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ وَ ما أَمْلِکُ لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ‏ءٍ رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنا وَ إِلَیْکَ الْمَصیرُ

28 صفر 1446 12/6/1403

ترجمه

قطعا برای شما در ابراهیم و کسانی که با اویند اسوه خوبی هست هنگامی که به قوم‌شان گفتند یقینا ما بیزاریم از شما و از آنچه جز خدا می‌پرستید، به شما کفر ورزیدیم و همواره بین ما و شما دشمنی و بغض [= کینه] پدیدار است تا وقتی که به خداوند که یکتاست ایمان آورید؛ به جز گفتار ابراهیم به پدرش که من حتما برای طلب آمرزش می‌کنم با آنکه برای تو از خداوند [اختیار] هیچ چیزی را ندارم؛ پروردگارا [فقط] بر تو توکل کردیم و [صرفا] به سوی تو باز‌گشتیم و بازگشت [فقط] به سوی توست.

اختلاف قرائت

إِسْوَة / أُسْوَة

در اکثر قراءات این کلمه را به صورت «إِسْوَة» (یعنی با همزه مکسور) تلفظ می‌کنند؛ که گویش اهل حجاز است؛

اما در برخی قراءات کوفی (عاصم) و برخی از قراءات اربعه عشر (أعمش) به صورت «أُسْوَة» (یعنی با همزه مضموم) تلفظ می‌کنند؛ که گویش قبایل قیس و تمیم است.

معجم القراءات ج 9، ص419[1]؛ البحر المحیط، ج‏10، ص154[2]

إِبْراهِیمَ / إبراهام

در این آیه دو بار این کلمه آمده است؛ در خصوص دومی در تمام قراءات به همین صورت «ابراهیم» قرائت شده است؛

اما در مورد اولی، اگرچه قرائت مشهور و رایج همین است، اما در دو روایت معروف از قرائت اهل شام (یعنی روایت هشام و ابن ذکوان از قرائت ابن عامر) به صورت «إبراهام» تلفظ شده است؛ البته روایت ابن ذکوان در طریق نقاش از اخفش و مطوعی از صوری به همان صورت «إِبْرَاهِیمَ» است.

معجم القراءات ج 9، ص419[3]

بُرَآؤُ / بِراءٌ / بُرَاءُ / بَرَاءٌ / بُرَا

در اغلب قراءات این کلمه به همین صورت «بُرَ آ ؤُ» قرائت شده است؛ که جمع «بریء» است، همانند شرفاء که جمع شریف است و تنوین ندارد؛

اما در روایتی غیرمشهور (عیسی بن عمر) به همین صورت ولی با تنوین «بُرَ آ ؤٌ» قرائت شده است (المغنی فی القراءات، ص1783).

اما در روایتی غیرمشهور از قرائت اهل بصره (ابوعمرو) و برخی قراءات غیرمشهور دیگر (عیسى بن عمر وابن أبی إسحاق) به صورت «بِراء» قرائت شده است، که جمع دیگری از «بریء» است همانند کرام که جمع کریم است؛ که نوزاوازی این را با این توضیح که با تنوین است «بِراءٌ» قرائت ثقفی دانسته است (المغنی فی القراءات، ص1783).

و همچنین در روایت غیرمشهور دیگری (عباس و أزرق) از قرائت اهل بصره (ابوعمرو) و نیز در برخی قراءات عشر (ابوجعفر) و روایتی از همان قرائت عیسی بن عمر (که برخی این را روایت عیسی همدانی از وی دانسته‌اند) به صورت «بُرَاء» قرائت شده است که آن را هم اسم جمع برای «بریء» دانسته‌اند؛ که البته نوزاوازی این را با این توضیح که به صورت بدون تنوین است «بُرَاءُ» فقط در قرائت شیبه دانسته و همین را در قرائت عیسی بن عمر با تنوین «بُرَاءٌ» دانسته است؛ وی همچنین سه روایت (یا طریق) از ابوجعفر (از قراء عشره) می‌آورد که وی به چهار گونه دیگر هم قرائت کرده است؛ یکی روایت ابن غلبون است که به صورت «بُرَوَا» آمده است یعنی همزه قلب به واو شده و همزه آخر ندارد؛ دوم روایت ابن هاشم از اوست که به صورت «بُرآوُ» است یعنی همزه اول به تحقیق است و همزه دوم به واو تبدیل شده و سومی روایت انطاکی از اوست که هر دو همزه به واو تبدیل می‌شود: «بُرَوَاوُ»؛ و آخری روایتی است به صورت «بُراوٌ» یعنی هم همزه آخر به واو تبدیل شده و هم با تنوین است (المغنی فی القراءات، ص1783-1784).

و در قرائتی دیگر از همین عیسی همدانی (که ابوحاتم ذکر کرده) به صورت «بَراءٌ» قرائت شده است شبیه قرائت آن در آیه «إِنَّنی‏ بَراءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ» (زخرف/26)؛ که این را مصدری دانسته‌اند که هم برای فرد به کار می‌رود و هم جمع، و در اینجا برای جمع به کار رفته؛ والبته عکبری آن را اسم مصدر دانسته‌ است.

و دو روایت غیرمشهور دیگر هم برای این کلمه وجود دارد که آن را به صورت «بِراء» (که وزن شاذی برای جمع است) و «بُرا» (یعنی بدون همزه) قرائت کرده‌اند.

ضمنا در همان قرائت مشهور هم حمزه (از قراء کوفه) برای وقف قراءات متعددی دارد: در خصوص همزه اول (آ) آن را به صورت تسهیل می‌خواند و در خصوص همزه دوم (ء) دوازده وجه از وی نقل شده است: آن را به صورت الف بخواند با مد یا با قصر یا به حالت توسط؛ آن را از باب تسهیل به صورت «و» بخواند به دو حالت مد یا قصر؛ و آن را به «و» ساکن تبدیل کند همراه با مد ویا قصر ویا توسط؛ و آن را به صورت اشمام بخواند به هر سه حالت یا به صورت رَوم بخواند همراه با قصر.

معجم القراءات، ج9، ص420-421[4]؛ مجمع البیان، ج‏9، ص403[5]؛ البحر المحیط، ج‏10، ص155[6]

الْبَغْضَاءُ أَبَدًا / الْبَغْضَاءُ وَبَدًا

در قرائت اهل مدینه (نافع) و مکه (ابن کثیر) و بصره (ابوعمرو) و برخی قراءات عشر (أبوجعفر و روایت رویس از قرائت یعقوب) و اربعه عشر (ابن محیصن) هنگام وصل، همزه «أبدا» به واو تبدیل می‌شود: « الْبَغْضَاءُ وَبَدًا».

اما در بقیه قراءات به همان صورت «الْبَغْضَاءُ أَبَدًا» قرائت می‌شود؛ فقط در حالت وقف در برخی قراءات اهل کوفه (حمزه) / روایتی (هشام) از قرائت اهل شام (ابن عامر) چند حالت دارد: همزه را به الف تبدیل کنند و در سه حالت مد یا توسط یا قصر بخوانند یا تسهیل کنند و به حالت مد یا قصر بخوانند ویا به صورت رّوم به دو حالت مد یا قصر بخوانند.

معجم القراءات، ج9، ص422[7]

تُؤْمِنُوا / تُومِنُوا[8]

إِبْرَاهِیمَ[9]

لِأَبیهِ / لأبیهی[10]

لأَسْتَغْفِرَنَّ[11]

الْمَصِیرُ- رَبَّنَا / الْمَصِیر- رَّبَّنَا[12]

 

---

[1].. قراءة عاصم والأعمش «أُسوةٌ» بضم الهمزة فی جمیع القرآن وهی لغة قیس وتمیم.

وقرأ باقی السبعة «إسوة» بکسر الهمزة حیث جاء، وهی لغة الحجاز. وتقدم بیان هذا فی الآیة / 21 من سورة الأحزاب.

[2]. و قرأ الجمهور: إسوة بکسر الهمزة، و عاصم بضمها، و هما لغتان.

[3]. قراءة الجماعة «إبراهیم» بیاء بعد الهاء. وهی قراءة ابن ذکوان من روایة النقاش عن الأخفش والمطوعی عن الصوری.

وقرأ ابن عامر وابن ذکوان وهشام «إبراهام» بألف بعد الهاء. وتقدم هذا فی الآیة / 124 من سورة البقرة مُفَصَّلاً بأحسن من هذا.

[4].. قراءة الجمهور «بُرَآؤُ» بضم ثم فتح وبعده مَدَّ ثم همز، وهو جمع بَرِیء، نحو: شریف وشرفاء، وظریف وظرفاء.

وقرأ عیسى بن عمر وابن أبی إسحاق وأبو عمرو فی روایة «بِراء» بکسر الباء، جمع بریء مثل: ظریف وظراف، وکریم وکرام.

وقرأ أبو جعفر وعیسى بن عمر فی روایة ، وقیل هو عیسى الهمدانی «بُرَاء» بضم الباء ، وهم اسم جمع، الواحد منه بریء.

. وقرأ عیسى الهمدانی الکوفی، وذکره أبو حاتم عنه، «بَراء» بفتح الباء على وزن فَعال کالذی فی قوله تعالى: «إننی براء مما تعبدون» الزخرف / 26 ، قالوا : وهو مصدر دال على الجمع، ولفظه یصلح للواحد والجمع. وذکر العکبری أنه اسم للمصدر.

. ویقرأ «بُرا» بضم الیاء وفتح الراء إلا أنه بألف من غیر همز.

. ویقرأ «بِرآء» بکسر الباء وهمزتین بینهما ألف على فعلاء وهو شاذ فی الجموع

وقرأ عباس والأزرق کلاهما عن أبی عمرو «بُراءٌ» بتنوین ضمة الهمزة

وأما فی الوقف: فإنه لما کانت الهمزة فیه متطرفة مرسومة على واو «بُرَءَاؤا» کذا فی المصحف، ففیه مایلی:

آ - فی الهمزة الأولى : قراءة حمزة فی الوقف بالتسهیل بَیْنَ بَیْنَ على القیاس. وذکر صاحب النشر أن بعضهم أجاز حذفها، وهذا الوجه عند ابن الجزری ضعیف جداً، وذکر أن بعضهم بالغ فأجاز قلبها واواً مفتوحة بعد الراء، وردّه وقال : لایصح هذا الوجه ولایجوز، وهو أشد شذوذاً من الذی قبله لفساد المعنى واختلال اللفظ.

ب - فی الهمزة الثانیة : قراءة حمزة وهشام بخلاف عنه فی أمثال هذه الصورة باثنی عشر وجها: بإبدالها ألفاً مع المد والقصر والتوسط؛ بتسهیلها کالواو مع المد والقصر؛ بإبدالها واواً ساکنة للرسم مع المد القصر والتوسط؛ وله الإشمام مع الثلاث، والرَّوْم مع القصر. وتقدم مثل هذا فی الآیة 5 من سورة الأنعام فی «أنباؤا».

[5]. و فی الشواذ قراءة عیسی بن عمرو إنا براء منکم علی مثال فعال.

الحجة: و بری‏ء فی تکسیره أربعة أوجه برآء کالشریف و الشرفاء و هو قراءة الجماعة و براء نحو ظریف و ظراف و أبریاء کصدیق و أصدقاء و براء کتؤام و رباب و علیه بیت الحارث بن حلزة:" فإنا من قتلهم لبراء" قال الفراء أراد به برءاء فحذف الهمزة التی هی لام تخفیفا و أخذ هذا الموضع من أبی الحسن فی قوله إن أشیاء أصله أشیئاء و هذا المذهب یوجب ترک صرف براء لأنها همزة التأنیث.

[6]. و قرأ الجمهور بُرَآؤُا جمع بری‏ء، کظریف و ظرفاء و عیسى: براء جمع بری‏ء أیضا، کظریف و ظراف و أبو جعفر: بضم الباء، کتؤام و ظؤار، و هم اسم جمع الواحد بری‏ء و توأم و ظئر، و رویت عن عیسى. قال أبو حاتم: زعموا أن عیسى الهمدانی رووا عنه براء على فعال، کالذی فی قوله تعالى: «إِنَّنِی بَراءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ» فی الزخرف، و هو مصدر على فعال یوصف به المفرد و الجمع. و قال الزمخشری: و براء على إبدال الضم من الکسر، کرخال و رباب. انتهى. فالضمة فی ذلک لیست بدلا من کسرة، بل هی ضمة أصلیة، و هو قریب من أوزان أسماء الجموع، و لیس جمع تکسیر، فتکون الضمة بدلا من الکسرة.

[7].. قرأ بإبدال الهمزة الثانیة واواً مفتوحة فی الوصل نافع وابن کثیر وأبو عمرو وأبو جعفر ورویس وابن محیصن وصورتها: «البغضاءُ وبداً».

وقرأ الباقون بتحقیقهما «البغضاء أبداً».. وإذا وقف حمزة وهشام أبدلا الهمزة ألفاً مع المد والتوسط والقصر.. ولهما أیضاً التسهیل مع المد والقصر والرَّوم معهما.

[8].. تقدمت القراءة بإبدال الهمزة واوا ، وانظر الآیة /88 من سورة البقرة ، والآیة / 185 من سورة الأعراف. (معجم القراءات، ج9، ص422)

[9]. وهو الموضع الثانی فی هذه السورة فقد اتفق القراء على قراءته بالیاء بعد الهاء (معجم القراءات، ج9، ص422)

[10]. قراءة ابن کثیر فی الوصل «لأبیهی» بوصل الهاء بیاء.

. وقراءة الجماعة بهاء مکسورة «لأبیه» (معجم القراءات، ج9، ص422)

[11]. قرأ الأزرق وورش بترقیق الرء (معجم القراءات، ج9، ص422)

[12].. قرأ أبو عمرو ویعقوب بإدغام الراء فی الراء بخلاف (معجم القراءات، ج9، ص422)