یک آیه در روز

 

شأن نزول[1] 

گفته‌اند وقتی آیه «لا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِی وَلا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ: صداهایتان را از صدای پیامبر بلندتر نکنید، و با صدای بلند با او سخن مگویید» (حجرات/2) نازل شد ثابت بن شماس در گوشه‌ای نشست و گریست. عاصم بن عدی بر او رد شد و پرسید: چرا گریه می‌کنی؟

گفت: به خاطر این آیه؛ می‌ترسم درباره من نازل شده باشد چرا که من طوری هستم که در سخن گفتن صدایم بلند است.

عاصم با ناراحتی و گریان به نزد رسول الله ص رفت.

در همان حال، جمیله، همسر وی (همسر ثابت بن قیس) نزدش آمد. او گفت مرا در طویله اسبم با این چوبها و میخ مرا به دیوار محکم ببند. وقتی وی خواست خارج شد به او گفت؛ من از اینجا بیرون نمی‌آیم تا اینکه از دنیا بروم یا اینکه رسول الله ص از من راضی شود.

عاصم که نزد رسول الله ص آمده بود، وی را از آن گفتگو باخبر کرد.

پیامبر ص به او فرمود: برو و او را نزد من بخوان.

عاصم برگشت و وی را نیافت. نزد خانواده‌اش رفت و او را به طویله اسبان بردند.

به او گفت که رسول الله ص تو را می‌خوانند.

ثابت به وی گفت چوبها را بشکن. و با هم به راه افتادند و نزد پیامبر ص رفتند.

رسول الله ص به وی فرمود: ثابت! چه چیزی این گونه تو را گریان کرده است؟

گفت من صدایم بلند است؛ و ترسیدم که آیه‌ای که می‌فرماید «صداهایتان را از صدای پیامبر بلندتر نکنید، و با صدای بلند با او سخن مگویید» درباره من نازل شده باشد.

فرمود: آیا خوش نداری که زندگی ای شایسته داری و شهید می‌شوی و به بهشت وارد خواهی شد؟

گفت: به بشارت خدا و رسولش خرسند شدم؛ و می‌کوشم هرگز صدایم نزد رسول الله ص بلند نشود.

پس این آیه نازل شد: «إِنَّ الَّذِینَ یغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى: همانا کسانی که صداهایشان را نزد رسول الله ص فرومی‌کاهند، همانان‌اند که خداوند دلهایشان را برای تقوا امتحان کرده است» (حجرات/3)

جامع البیان (تفسیر الطبری) ج22، ص278-279[2]؛ شعب الإیمان (بیهقی) ج2، ص196[3]؛ غوامض الأسماء المبهمة، ج2، ص700-701[4]

 

---

[1]. در أسباب نزول القرآن (الواحدی)، ص403 اولین مطلبی که نقل کرده که گویی این آیه در مورد ابوبکر نازل شده است؛ اما مطلب دومی که از خود ابوبکر نقل کرده نشان می‌دهد که این آیه در ش?ن وی نازل نشده؛ بلکه وی بعد از نزول آیه ادعا کرده که همواره در مقابل پیامبر ص رعایت این مطلب را خواهد کرد؛ و جریان رزیه یوم خمیس (که در جلسه قبل، حدیث5 مطرح شد)‌بخوبی نشان می دهد که آیا وی بر عهد خود باقی ماند یا خیر. متن واحدی چنین است:

قوله تعالى: إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ ... الآیة.

«755»- قال عطاء عن ابن عباس: لما نزل قوله تعالى: لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ تألَّى أبو بکر أن لا یکلم رسول اللَّه صلى اللَّه علیه و» (آله و] سلم إلا کأَخِی السِّرَارِ، فأنزل اللَّه تعالى فی أبی بکر: إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ.

 «756»- أخبرنا أبو بکر القاضی، قال: حدَّثنا محمد بن یعقوب، قال: حدَّثنا محمد بن إسحاق الصغانی قال: حدَّثنا یحیى بن عبد الحمید قال: حدَّثنا حُصَین بن عمر الأَحْمَسِیّ، قال: حدَّثنا مُخَارِق، عن طارق، عن أبی بکر، قال: لما نزلت على النبی صلى اللَّه علیه و [آله و] سلم إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوى‏ قال أبو بکر: فآلیت على نفسی أن لا أکلِّم رسول اللَّه صلى اللَّه علیه و [آله و] سلم إلا کأخی السِّرَارِ.

[2]. حدثنا أبو کُرَیب، قال: ثنا زید بن حباب، قال: ثنا أبو ثابت بن ثابت قیس بن الشماس، قال: ثنی عمی إسماعیل بن محمد بن ثابت بن شماس، عن أبیه، قال: لما نزلت هذه الآیة (لا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَلا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ) قال: قعد ثابت فی الطریق یبکی، قال: فمرّ به عاصم بن عدیّ من بنی العَجلان، فقال: ما یُبکیک یا ثابت؟ قال: لهذه الآیة، أتخوّف أن تکون نزلت فیّ، وأنا صیت رفیع الصوت قال: فمضى عاصم بن عدیّ إلى رسول الله صَلَّى الله عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ، قال: وغلبه البکاء، قال: فأتى امرأته جمیلة ابنة عبد الله بن أَبیّ ابن سلول، فقال لها: إذا دخلتُ بیت فرسی، فشدّی على الضبة بمسمار، فضربته بمسمار حتى إذا خرج عطفه وقال: لا أخرج حتى یتوفانی الله، أو یرضى عنی رسول الله صَلَّى الله عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ; قال: وأتى عاصم رسول الله صَلَّى الله عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ فأخبره خبره، فقال: اذْهَبْ فادْعُهُ لی، فجاء عاصم إلى المکان، فلم یجده، فجاء إلى أهله، فوجده فی بیت الفرس، فقال له: إن رسول الله صَلَّى الله عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ یدعوک، فقال: اکسر الضَّبة، قال: فخرجا فأتیا نبیّ الله صَلَّى الله عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ، فقال له رسول الله صَلَّى الله عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ: ما یُبکِیکَ یا ثابِتُ؟ فقال: أنا صیت، وأتخوّف أن تکون هذه الآیة نزلت فیّ (لا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَلا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ) فقال له رسول الله صَلَّى الله عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ: أما تَرْضَى أنْ تَعیش حَمِیدًا، وَتُقْتَلَ شَهِیدًا، وَتَدْخُلَ الجَنَّةَ؟ فقال: رضیت ببُشرى الله ورسوله، لا أرفع صوتی أبدا على رسول الله، فأنزل الله (إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى) ... الآیة

[3]. نزلت فی ثابت بن قیس بن شماس الأنصاری کان إذا جالس النبی صلّى الله عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ یرفع صوته إذا تکلم فلما نزلت هذه الآیة انطلق مهموما حزینا فمکث فی بیته أیاما یخاف أن یکون قد حبط عمله وکان سعد بن عبادة جاره فانطلق حتى أتى النبی صلّى الله عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ فأخبره بذلک فقال له النبی صلّى الله عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ اذهب فأخبر ثابت بن قیس أنک لم تعن بهذه الآیة ولست من أهل النار بل أنت من أهل الجنة فاخرج إلیه فاخرج إلینا فتعاهدنا ففرح ثابت بذلک ثم أتى النبی صلّى الله عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ فلما أبصره النبی صلّى الله عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ قال: «مرحبا برجل زعم أنه من أهل النار بل غیرک من أهل النار وأنت من أهل الجنة» فکان بعد ذلک إذا جلس إلى النبی صلّى الله عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ یخفض صوته حتى ما یکاد یسمع الذی یلیه فنزلت فیه: {إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللهِ أُولئِکَ الَّذِینَ ‌امْتَحَنَ ‌اللهُ ‌قُلُوبَهُمْ ‌لِلتَّقْوى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِیمٌ} [الحجرات:3].وکان فیهم عیینة بن حصن الفزاری

[4]. أَبُو مُحَمَّدِ بْنُ عَتَّابٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ أنبا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مَرْوَانَ أَنا أَحْمَدُ بْنُ عَمْرٍو قَالَ أنبا مُحَمَّدُ بْنُ جَرِیرٍ قَالَ ثَنَا أَبُو کُرَیْبٍ قَالَ ثَنَا زَیْدُ بْنُ الْحُبَابِ قَالَ ثَنَا أَبُو ثَابِتِ بْنُ ثَابِتِ بن قیس ابْن شَمَّاسٍ قَالَ حَدَّثَنِی عَمِّی إِسْمَاعِیلُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ ثَابِتِ بْنِ قَیْسِ بْنِ الشَّمَّاسِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الآیَةُ {لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِی} الآیَةَ قَالَ قَعَدَ ثَابِتٌ فِی الطَّرِیقِ فَبَکَى قَالَ فَمَرَّ بِهِ عَاصِمُ بْنُ عَدِیٍّ مِنْ بَنِی الْعَجْلانِ فَقَالَ مَا یُبْکِیکَ یَا ثَابِتُ فَقَالَ هَذِهِ الآیَةُ أَتَخَوَّفُ أَنْ تَکُونَ نَزَلَتْ فِیَّ وَأَنَا صَیِّتٌ رَفِیعُ الصَّوْتِ قَالَ وَمَضَى عَاصِمُ بْنُ عَدِیٍّ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ فَقَالَ وَغَلَبَهُ الْبُکَاءُ فَأَتَى امْرَأَتَهُ جَمِیلَةَ ابْنَةَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أبی بن سَلُولٍ فَقَالَ لَهَا إِذَا دَخَلْتُ بَیْتَ فَرْشِی فَسُدِّی عَلَیْهِ بِالضَّبَّةِ بِمِسْمَارٍ حَتَّى إِذَا خَرَجَ عَطَفَهُ وَقَالَ لَا أَخْرُجُ حَتَّى یَتَوَفَّانِی اللَّهُ أَوْ یَرْضَى عَنِّی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ قَالَ فَأَتَى عَاصِمٌ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ فَأَخْبَرَهُ فَقَالَ اذْهَبْ فَادْعُهُ لِی فَجَاءَ عَاصِمٌ إِلَى الْمَکَانِ فَلَمْ یَجِدْهُ فَجَاءَ إِلَى أَهْلِهِ فَوَجَدَهُ فِی بَیْتِ الْفَرْشِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ یَدْعُوکَ فَقَالَ أَکْسِرِ الضَّبَّةَ قَالَ فَخَرَجَا فَأَتَیَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ مَا یُبْکِیکَ یَا ثَابِتُ قَالَ أَنَا صَیِّتٌ وَأَتَخَوَّفُ أَنْ تَکُونَ هَذِهِ الآیَةُ نَزَلَتْ فِیَّ {لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَلا تَجْهَرُوا لَهُ بالْقَوْل} فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ أَمَا تَرْضَى أَنْ تَعِیشَ حَمِیدًا وَتُقْتَلَ شَهِیدًا وَتَدْخُلَ الْجَنَّةَ فَقَالَ رَضِیتُ بِبُشْرَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لَا أَرْفَعُ صَوْتِی أَبَدًا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ [آله و] سَلَّمَ قَالَ أَنْزَلَ اللَّهُ {إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَئِکَ الَّذِینَ امتحن الله قُلُوبهم للتقوى} الآیَةَ

وَقِیلَ هُوَ أَبُو مَسْعُودٍ الأَنْصَارِیُّ عُقْبَةُ بْنُ عَمْرٍو

ذَکَرَ ذَلِک الْوَاقِدِیُّ فِی کِتَابِ الرِّدَّةِ لَهُ عَنْ شُیُوخِهِ وَأَخْبَرَنِی بِهِ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ جَمَاهِرِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْمُظَفَّرِ عَنْ أَبِی غَالِبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الأَنْصَارِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ ابْن حَمْزَةَ عَنِ الْوَاقِدِیِّ فِی قِصَّةٍ طَوِیلَة.