یک آیه در روز

 

1 رجب 1443 14/11/1400

به نام خداوند رحمت‌گستر رحیم؛

مقدمه

آخرین سوره‌ای که بحث شد سوره واقعه بود که آغازش مصادف بود با شروع کرونا در ایران، که تذکر خوبی بود برای مرگ‌آگاهی انسان؛ و آخرین بارگذاری مباحث این سوره در کانال یک آیه در روز در تاریخ 3 بهمن 1399 انجام شد. چنانکه گذشت در همان ایام مسئولیتی بر دوش حقیر نهاده شد که عملا به خاطر شدت درگیری در کار اجرایی، ادامه تحقیق و نگارش و بارگذاری مطالب در کانال یک آیه میسر نبود؛ و البته می‌کوشیدم که توقف مذکور، به منزله توقف مطالعه و تامل در قرآن نباشد. در هر صورت، ان شاء الله از فردا که اول رجب سال 1443 قمری (14 بهمن 1400 شمسی) است و حدود یک سال از این توقف سپری شده، با استمداد از امام زمان اروحنا له الفداء به ادامه این کار اقدام می‌کنم.

یکی از مشکلات حادی که امروزه در جامعه ما مشاهده می‌شود وضعیت نامطلوب روابط اجتماعی در جامعه است؛ و با توجه به اینکه شاید بتوان گفت سوره حجرات از سوره‌هایی است که از صدر تا ذیل ناظر به تنظیم روابط صحیح اجتماعی در جامعه دینی و بلکه بین مطلق انسانهاست؛ از این رو، ان شاء الله سوره حجرات در دستور کار قرار می‌گیرد.

از پروردگار متعال خواهانم که مرا جزء مومنان واقعی قرار دهد و از هرگونه اقدام به ظلم و تعدی مصون بدارد و با یاوری خاصی از جانب خود، ورود و خروج مرا در این مسیر، ورود و خروج صدق قرار دهد؛ و حق را بر قلمم چنان جاری سازد که جایی برای سخن باطل یا ورود آن نماند؛ که خودش ما را به چنین دعا کردنی دستور داده، و وعده فرموده که اگر کسی مومن باشد [و این گونه سراغ خدا برود]، از این قرآن یکسره شفا و رحمت بر او نازل شود؛ و اگر در زمره ظالمین باشد، از این قرآن جز خسارت بهره‌ای نبرد:

قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنی‏ مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنی‏ مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لی‏ مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصیراً؛

وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً؛

وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لا یَزیدُ الظَّالِمینَ إِلاَّ خَساراً (اسراء/80-82)

با توجه به تخصصی بودن برخی از بحثها به کسانی که فرصت کافی برای مطالعه کل محتویات ارائه شده در اینجا را ندارند یادآوری می‌کنم که علاوه بر کانال اصلی بحث در ایتا (https://eitaa.com/yekaye  ) کانال دیگری با عنوان «یک آیه در روز- گزیده» در همین پیام‌رسان ایتا راه اندازی کرده‌ام (https://eitaa.com/yekAaye) که صرفا گزیده‌ای از این کانال که جنبه کاربردی بیشتری دارد و قیل و قال کمتری در آن است در آنجا بارگذاری می‌شود؛ و اگر مشکل خاصی پیش نیاید از این پس، این مطالب گزیده را در پیام‌رسان بله () و تلگرام () نیز بارگذاری خواهم کرد.

 

معرفی سوره حجرات

- مکی یا مدنی

نظر بسیاری از صحابه و تابعین (ابن‌عباس و ابن‌زبیر و حسن بصری و قتاده و عکرمه و...) و عموم مفسران این است که سوره حجرات و بلکه کل آیات آن مدنی می‌باشد (الدر المنثور، ج‏6، ص83[1]؛ سعد السعود، ص295[2]؛ التحریر و التنویر، ج‏26، ص178[3]) فقط از ابن عباس نقل شده که آیه سیزدهم (یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثى‏ وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ خَبیرٌ) مکی می‌باشد (مجمع البیان، ج‏9، ص193[4]). البته آلوسی این احتمال را مطرح کرده که چه‌بسا این سخن ابن‌عباس بر اساس این مبنا بیان شده که هر آیه‌ای که حاوی «یا ایها الذین آمنوا» است مدنی و هر آیه‌ای که حاوی «یا ایها الناس» است مکی است؛ که اگر چنین باشد باید گفت که این قاعده عمومیت ندارد (روح المعانی، ج‏13، ص284[5]). در مقابل سیوطی با اینکه خودش صریحا این سوره را مدنی و [ظاهرا به تبع روایت مشهوری از ابن‌عباس[6]] آن را نازل شده بین دو سوره مجادله و تحریم می‌داند (الإتقان فی علوم القرآن، ج1، ص60[7]) اما از دیدگاهی شاذ یاد می‌کند (بدون اینکه اسم گوینده آن را ببرد) که این سوره را مکی دانسته است (همان، ص65[8]).

- جایگاه سوره حجرات در بین سوره‌ها

این سوره جزء سور «مفصلات» (جدا شده‌ها) است (درباره این تقسیم در ابتدای سوره واقعه توضیحاتی گذشت (جلسه 967 https://yekaye.ir/al-waqiah-56-0/#_ftn2)؛ و برخی آن را اولین سوره از مجموعه سوره‌های «مفصل» دانسته‌اند. (التحریر و التنویر، ج‏26، ص179[9]؛ روض الجنان (ابوالفتوح رازی)، ج‏18، ص1[10])

این سوره را به خاطر کلمه «الحجرات» در آیه چهارمش، سوره حجرات نامیده‌اند؛ و در تمامی مصاحف و کتب حدیثی و تفسیری با همین اسم از آن یاد شده است و اسم دیگری برای این سوره مطرح نشده است (التحریر و التنویر، ج‏26، ص178[11]).

این سوره در ترتیب مصحف 49مین سوره و بنا بر روایت جابر بن یزید در ترتیب نزول 108مین سوره قرآن کریم است و بعد از سوره مجادله و پیش از سوره تحریم، و در سال نهم هجری نازل شده است (التحریر و التنویر، ج‏26، ص178[12]).

- تعداد آیات

تعداد آیات این سوره را همگان بدون هیچگونه اختلاف نظری[13] 18 آیه دانسته‌اند؛ و اشاره شد که همگی را مدنی می‌دانند هرچند در خصوص آیه 13 این قول که مکی باشد نیز مطرح شده است (مجمع البیان، ج‏9، ص193[14]؛ سعد السعود للنفوس منضود، ص295[15]؛ التحریر و التنویر، ج‏26، ص178[16]) که با توجه به اینکه برخی آیات بیش از یکبار نازل شده است شاید هردو قول درباره این آیه درست باشد.

تعداد کلمات و حروف

تعداد کلمات این سوره را343 کلمه؛ اما تعداد حرفهایش را طبرانی و ابوالفتوح رازی 1476حرف (تفسیر القرآن العظیم، ج‏6، ص70[17]؛ روض الجنان، ج‏18، ص1[18]) ولی ثعلبی 1475حرف (الکشف و البیان، ج‏9، ص69[19]) دانسته‌اند.[20]

- فضیلت و اهمیت سوره

1) از امام صادق ع روایت شده است:

هرکس سوره حجرات را در هر شب یا در هر روز بخواند از زائران حضرت محمد ص می‌باشد.

ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص115؛مجمع البیان، ج‏9، ص193؛ المصباح (للکفعمی)، ص445

أَبِی ره قَالَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْحُجُرَاتِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ أَوْ فِی کُلِّ یَوْمٍ کَانَ مِنْ زُوَّارِ مُحَمَّدٍ ص.

 

2) از رسول الله ص روایت شده است:

کسی که سوره حجرات را بخواند پاداشی دارد معادل ده حسنه به تعداد هرکس که خدا را اطاعت کرده و هرکس که او را عصیان کرده است.

مجمع البیان، ج‏9، ص193؛ تفسیر القرآن العظیم (الطبرانى)، ج‏6، ص70؛ روض الجنان (تفسیر ابوالفتوح رازی)، ج‏18، ص1[21]؛ المصباح (للکفعمی)، ص445؛ الکشف و البیان (تفسیر ثعلبى)، ج‏9، ص69[22]

أبی بن کعب عن النبی ص قال:

مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْحُجُرَاتِ أُعْطِیَ مِنَ الْأَجْرِ عَشْرَ حَسَنَاتٍ بِعَدَدِ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُ.

این حدیث در برخی از کتب اهل سنت عبارت «عشر حسنات» را ندارد (مثلا: الکشاف، ج‏4، ص379؛ أنوار التنزیل (بیضاوی)، ج‏5، ص138[23])

 

3) الف. از پیامبر اکرم ص روایت شده است:

کسی که سوره حجرات را بخواند پاداشی که به او می‌دهند ده برابر تعداد کسانی است که خدا را اطاعت کرده و کسانی که او را عصیان کرده‌اند؛ و کسی که آن را بنویسد و آن را در جنگ ویا درگیری‌ای به خود آویزد از ترس آن ایمن گردد و خداوند به دست او در همه خوبی‌ها را باز کند.

ب. از پیامبر اکرم ص روایت شده است:

کسی که آن را بنویسد و آن را در جنگ ویا درگیری‌ای به خود آویزد خداوند او را یاری کند و برای او در همه خوبی‌ها باز شود.

خواص القرآن، ص112؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏5، ص99

الف. روی عن النبی (صلى الله علیه و آله)، أنه قال:

«من قرأ هذه السورة أعطی من الأجر بعدد من أطاع الله تعالى و عدد من عصاه عشر مرات، و من کتبها و علقها علیه فی قتال أو خصومة أمن خوف ذلک، و فتح الله تعالى على یدیه باب کل خیر».

ب. و قال رسول الله (صلى الله علیه و آله):

«من کتبها و علقها علیه فی قتال أو خصومة، نصره الله تعالى و فتح له باب کل خیر».

 

4) از امام صادق ع روایت شده است:

کسی که آن را بنویسد و [به گردنِ] شخصی که دنبالش هستند^* آویزد، [آن شخص] از شیطانش [که وی را دنبال می‌کرد] در امان می‌ماند و دیگر سراغ وی برنمی‌گردد و از هر چیزی که به خاطر ترس از آن دوری می‌کند ایمن ‌گردد؛ و اگر زنیآب [متبرّک‌شده به وسیله‌ی] این سوره را بنوشد، شیرش بعد از آنکه خشک شده بود جاری گردد، و جنین او از سقط شدن محفوظ بماند، و آن زن از هر ترس و بلایی بر جان خویش ایمن شود، به اذن خداوند متعال.

* ظاهرا مقصود از «المتبوع» شخصی است که جنیان سراغش می‌روند و او را آزار می‌دهند؛ و این جنی که وی را آزار می‌دهد شیطان او خوانده شده است. در سایت «الوحی» این فراز به این صورت ترجمه شده است: «هرکس این سوره را رونویسی و بر خودش آویزان کند، از شرّ شیطانش در امان خواهد بود و آن شیطان دیگر به سویش باز نخواهد گشت»

خواص القرآن، ص112؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏5، ص99

قال الصادق (علیه السلام):

«من کتبها و علقها على المتبوع، أمن من شیطانه، و لم یعد إلیه، و أمن من کل ما یحذر من الخوف، و المرأة إذا شربت ماءها درت اللبن بعد إمساکه، و حفظ جنینها، و أمنت على نفسها من کل خوف و محذور بإذن الله تعالى».

*درباره دو حدیث اخیر در بحث از غرض سوره توضیحاتی خواهد آمد.