یک آیه در روز

سم الله الرحمن الرحیم

735) سوره فاطر (35) آیه 35

الَّذی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فیها لُغُوبٌ

ترجمه

همان کسی که ما را از فضل خویش در سرای ماندگار جای داد، که نه در آنجا سختی‌ای به ما می‌رسد و نه زحمتی آنجا به ما دست می‌دهد.

نکات ادبی

أَحَلَّنا

قبلا بیان شد که ماده «حلل» را در اصل به معنای «گشودن» و «باز کردن» (باز کردن گره؛ طه/27) دانسته‌اند؛ و «حلال» (در مقابل «حرام») را از این جهت حلال گفته‌اند که وقتی چیزی حلال است، گویی گره آن را گشوده و در آن اجازه تصرف داده‌ شده است. «فرود آمدن و در جایی اقامت کردن» را هم «حلول» (و مکان آن را «محل») گویند از این جهت که وقتی مسافر در جایی فرود می‌آید بارهایش را باز می‌کند؛ و کم‌کم در مورد هر نزول و جای گرفتنی به کار رفته است. به زن و شوهر هم «حلیله» و «حلیل» (جمع آن: «حلائل»؛ نساء/23) می‌گویند از این جهت که هر یک بر دیگری حلال شده است؛ و برخی گفته‌اند: علاوه بر زن و شوهر، به هر همنشینی حلیل و حلیله گویند از این جهت که در یک محل قرار گرفته‌اند. «محله» هم مکانی است که یک گروهی در آنجا جای گرفته‌اند.

جلسه 331 http://yekaye.ir/al-balad-90-2/

در این آیه «أحلّ» را عموما به معنای «محل داد» (جایگاهی قرار داد) دانسته‌اند، اما بعید نیست که معنای «حلال کرد» هم مد نظر بوده باشد؛ یعنی شکر خدایی را که چنان جایگاهی را برای ما حلال کرد و ما را متنعم فرمود.

الْمُقامَةِ

قبلا بیان شد که ماده «قوم» در دو معنای اصلی به کار رفته است: یکی به معنای «جماعتی از مردم» [قوم و قبیله] و دیگری به معنای برخاستن (انتصاب) و عزم و تصمیم. البته برخی اصل این ماده را در معنای نقطه مقابل نسشتن (قعود)، یعنی برخاستن و به کاری اقدام کردن (فعلیة العمل)، دانسته و توضیح داده‌اند که معنای اول آن از زبان سریانی وارد عربی شده است.

«مَقام» به معنای مکانی است که شخص در آن جا می‌ایستد، معادل کلمه «جایگاه» (لا مَقامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا، أحزاب/13؛ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِینٍ‏، دخان/51)، که به «جایگاه» از آن جهت که در آن می‌ایستند «مقام»؛ و از آن جهت که در آن می‌نشینند «مَقعد» (فی‏ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلیکٍ مُقْتَدِر؛ قمر/55) گفته می‌شود.

جلسه 366 http://yekaye.ir/al-qiyamah-75-1/

همچنین در مورد خصوص کلمه «مقام» اشاره شد که طبری، بر این باور است که «مَقام» اسم مکان است (مکان اقامت، جای ماندن) اما «مُقام» مصدر است (اقامت، ماندن) (جامع البیان، ج‏21، ص86) اما مرحوم طبرسی و نیز جوهری معتقدند هر دو کلمه هم به معنای «اقامت» و هم به معنای «موضع قیام» به کار می‌رود (مجمع‌البیان، ج8، ص637) چرا که اگر از باب «قام یقوم» باشد، مصدرش «مَقام» خواهد بود و اگر از باب «أقام یُقیم» باشد، مصدرش «مُقام» می‌شود [و اسم مکان آنها در همین دو وزن هم، دقیقا به همین دو صورت خواهد بود.] (الصحاح، ج 5، ص2017) و ظاهرا در قرآن کریم «مُقام» بوضوح در هر دو معنا به کار رفته: در معنای اسم مکان: «ساءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً» (فرقان/66) و در معنای مصدری «دارَ الْمُقامَة» (فاطر/35)؛ اما کاربردهای «مَقام» در معنای اسم مکان وضوح بیشتری دارد: «مَقامِ إِبْراهیم» (بقره/125)، «خافَ مَقامَ رَبِّهِ» (الرحمن/46) «کُنُوزٍ وَ مَقامٍ کَریمٍ» (شعراء/58)، «وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَریمٍ» (دخان/26)، «إِنَّ الْمُتَّقینَ فی‏ مَقامٍ أَمینٍ» (دخان/51)، «وَ ما مِنَّا إِلاَّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ» (صافات/164)، «یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً» (اسراء/79) ، «أَیُّ الْفَریقَیْنِ خَیْرٌ مَقاماً» (مریم/73)، «تَقُومَ مِنْ مَقامِکَ» (نمل/39) ، «فَآخَرانِ یَقُومانِ مَقامَهُما» (مائده/107)، «کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقامی» (یونس/71)، «لِمَنْ خافَ مَقامی‏» (ابراهیم/14)

جلسه 432 http://yekaye.ir/al-ahzab-33-13/

یَمَسُّنا

قبلا بیان شد که تعبیر «مس» کردن نزدیک به معنای «لمس» کردن می‌باشد. در تفاوت مس و لمس، گفته‌اند: تفاوتشان به این است که «لمس کردن» حتما با دست انجام می‌شود اما تعبیر «مس» کردن در مورد غیر دست هم به کار می‌رود. به تعبیر دیگر، «مس» در معناهای غیرمادی هم به کار می‌رود.

جلسه 90 http://yekaye.ir/hud-001-113/

نَصَبٌ

قبلا بیان شد ماده «نصب» دلالت می‌کند بر «بر پا داشتن و مستقیم نگه داشتن چیزی»؛ و «النَّصْب» سنگی بوده که به عنوان بت برپا می‌داشته و می‌پرستیده‌اند که جمع آن «نَصَائِب» و «نُصُب» و «أَنْصَاب» است که دوتای اخیر در قرآن کریم آمده (وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ‏، مائده/3؛ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ‏، مائدة/90) و «نَصَب» به معنای رنج و زحمت و خستگی می‌باشد از این جهت که گویی انسان به اندازه‌ای صاف بایستد که رمقش تمام شود؛ از این کلمه اسم فاعلش هم در قرآن کریم آمده است (عامِلَةٌ ناصِبَةٌ؛ غاشیة/3). «نصیب» هم به عنوان حظ و بهره شخص از چیزی است، ظاهرا از این جهت که گویی آن سهم برای شخص مورد نظر برپا داشته شده است.

جلسه 287 http://yekaye.ir/al-hegr-15-48/

اکنون می‌افزاییم که کلمه «نَصَب» به صورت «نُصْب» هم تلفظ می‌شود، شبیه «حَزَن» و «حُزن» (مجمع‌البیان، ج8، ص637)

لُغُوبٌ

ماده «لغب» به معنای ضعف و خستگی و رنج می‌باشد (معجم المقاییس اللغة، ج‏5، ص: 256؛ مفردات ألفاظ القرآن، ص742) و غالبا در مورد ضعفی که در قبال کارهای سخت و طاقت‌فرسا پیش می‌آید به کار می‌رود (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏10، ص205)

از فراء نقل شده که «لغوب» به معنای آن چیزی است که به واسطه آن «لغب» (خستگی و ضعف) پیش می‌آید و به لحاظ نحوی در این آیه ممکن است صفتی باشد که قائم مقام مصدر شده است؛ و می‌تواند صفت برای کلمه محذوف باشد، یعنی «أمر لغوب» (البحر المحیط، ج‏9، ص35)[1]

در تفاوت «نصب» و «لغوب» گفته‌اند که «نصب» به معنای رنج و مشقتی است که کسی که برای کاری ایستاده متحمل می‌شود، اما «لغوب» خستگیِ حاصل از آن رنج و مشقت را گویند؛ به تعبیر دیگر، «نصب» خود سختی و تکلف است؛ ولی «لغوب» نتیجه و حاصل آن که نوعی خستگی و بی‌حالی است. (الکشاف، ج‏3، ص614)[2]

ماده «لغب» تنها دوبار در قرآن کریم آمده است (مورد دیگر: وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ؛ ق/38)

اختلاف قرائت

کلمه «لُغوب» در برخی از قرائتهای کمتر مشهور به صورت «لَغوب» هم قرائت شده است؛ و از صاحب لوامح نقل شده که [در این صورت] ممکن است همانند «قبول» مصدر باشد؛ نه صفت (البحر المحیط، ج‏9، ص35)[3]

حدیث

1) ابوسعید خدری می‌گوید: از رسول الله ص شنیدم که به حضرت علی ع می‌فرمود:

علی جان! بشارت، بشارت! که همانا برای شیعیان تو، نه سختی‌ای در هنگام مرگ است، و نه وحشت در قبر، و نه غم و اندوهی در روز حشر؛

گویی آنان را می‌بینم که از قبرها بیرون می‌آیند و خاک از سر و صورت می‌تکانند و می‌گویند «حمد خدایی را که از ما غم را بزدود بدرستی که پروردگارمان بس خطاپوش و بسیار قدرشناس است. همان کسی که ما را از فضل خویش در سرای ماندگار جای داد، که نه در آنجا سختی‌ای به ما می‌رسد و نه زحمتی آنجا به ما دست می‌دهد.» (فاطر/34-35)

تفسیر فرات الکوفی، ص348-349

فُرَاتٌ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَى الدِّهْقَانُ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص یَقُولُ لِعَلِیٍّ:

یَا عَلِیُّ أَبْشِرْ وَ بَشِّرْ فَلَیْسَ عَلَى شِیعَتِکَ [لِشِیعَتِکَ‏] کَرْبٌ [حَسْرَةٌ] عِنْدَ الْمَوْتِ وَ لَا وَحْشَةٌ فِی الْقُبُورِ [وَ لَا حُزْنٌ یَوْمَ النُّشُورِ وَ لَکَأَنِّی بِهِمْ یَخْرُجُونَ مِنْ جَدَثِ‏ الْقُبُورِ] یَنْفُضُونَ التُّرَابَ عَنْ [مِنْ‏] رُءُوسِهِمْ وَ لِحَاهُمْ یَقُولُونَ‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ. الَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ‏.»

2) از امام صادق ع نمازی در روز غدیر ذکر شده که بعد از آن دعایی آمده که در فرازی از آن دعا گفته می‌شود:

خدایا ! زندگی ما را بهترین زندگی و مرگ ما را بهترین مرگ و بازگشتگاه ما را بهترین بازگشتگاه قرار بده تا ما را توفی کنی در حالی که از ما راضی باشی و برای ما واجب گردانی جای گرفتن در بهشت خویش به رحمتت و منزل گزیدن در سَرای تو و بازگشت به «سرای ماندگار از فضل خویش، که نه در آنجا سختی‌ای به ما رسد و نه زحمتی آنجا به ما دست دهد.»

تهذیب الأحکام، ج‏3، ص147؛ کتاب المزار (للمفید)، ص95؛ مصباح المتهجد، ج‏2، ص751

الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى الْهَمْدَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ حَسَّانَ الْوَاسِطِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْعَبْدِیُّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقَ ع یَقُولُ صِیَامُ یَوْمِ غَدِیرِ خُمٍّ یَعْدِلُ ... ثُمَّ قَالَ وَ لْیَکُنْ مِنْ دُعَائِکَ فِی دُبُرِ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ أَنْ تَقُول‏ ...

اللَّهُمَّ وَ اجْعَلْ مَحْیَانَا خَیْرَ الْمَحْیَا وَ مَمَاتَنَا خَیْرَ الْمَمَاتِ وَ مُنْقَلَبَنَا خَیْرَ الْمُنْقَلَبِ حَتَّى تَوَفَّانَا وَ أَنْتَ عَنَّا رَاضٍ قَدْ أَوْجَبْتَ لَنَا حُلُولَ جَنَّتِکَ بِرَحْمَتِکَ وَ الْمَثْوَى فِی دَارِکَ وَ الْإِنَابَةَ إِلَى «دَارِ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِکَ لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوب» ...‏

3) امیرالمومنین ع در فرازی از یکی از خطبه‌های خود فرمودند:

پس به اعمال خویش همت گمارید تا همسایگان خداوند شوید در سرای او؛ همسایگانی که پیامبران با آنان رفیق شوند و فرشتگان آنان را زیارت کنند و گوش‌هایشان برتر از آن باشد که اندک صدایی از آتش را بشنوند؛ و بدنهایشان مصون از آن باشد که با سختی ویا زحمتی مواجه شوند...

نهج البلاغه، خطبه 183

فَبَادِرُوا بِأَعْمَالِکُمْ تَکُونُوا مَعَ جِیرَانِ اللَّهِ فِی دَارِهِ رَافَقَ بِهِمْ رُسُلَهُ وَ أَزَارَهُمْ مَلَائِکَتَهُ وَ أَکْرَمَ أَسْمَاعَهُمْ أَنْ تَسْمَعَ حَسِیسَ نَارٍ أَبَداً وَ صَانَ أَجْسَادَهُمْ أَنْ تَلْقَى لُغُوباً وَ نَصَبا.

4) از ابوذر روایت شده است:

سلمان و بلال را دیدم که به سوی پیامبر ص می‌روند. هنگامی که سلمان به پیامبر رسید خود را روی پای ایشان انداخت و شروع به بوسیدن آن کرد. پیامبر بشدت وی را برحذر داشت و فرمود: سلمان! با من آنچنان که عجم‌ها با شاهانشان رفتار می‌کنند رفتار نکن! من بنده‌ای از بندگان خدا هستم؛ از آنچه بندگان می خورند می خورم؛ و آن گونه که بندگان می نشینند می نشینم.

سلمان گفت: سَرورم! تو را به خدا سوگند می‌دهم که از فضایل فاطمه س در روز قیامت برایم بفرمایی!

حضرت خندان و خوشحال بدو روی کرد و فرمود: به کسی که جانم به دست اوست سوگند، همانا او بنده‌ای است که در روز قیامت بر مَرکَبی سوار می‌شود که سرِ آن مَرکب، از خشیت خداست؛ و چشمانش از نور خداست؛ و زمامش از جلال خداست؛ و گردنش از بهاء [نور عظمت] خداست؛ و کوهانش از رضوان خداست؛ و دُمش از قدس خداست؛ و پاهایش از مجد و شکوه خداست؛ هنگامی که راه می‌رود تسبیح می‌گوید؛ و هنگامی که صدا می‌کند تقدیس می‌گوید؛ بر او هودجی از نور است، که در آن زنی است از انس، حوری‌ای نایاب، جمع شده پس آفریده شده و ساخته شده و تمثل یافته است سه گونه؛ ابتدایش از مُشکِ خوش‌بوست؛ میانه‌اش از عنبر سیاه و سفید، و پایانش از زغفران سرخ؛ که به آب حیات آمیخته شده؛ اگر آب دهانی بر هفت دریای شور بیفکند همگی شیرین شوند؛ و اگر ناخن انگشت کوچکش در سرای دنیا بیرون آید، [نورش] ماه و خورشید را بپوشاند؛ جبرئیل سمت راستش روان است و میکائیل سمت چپش؛ علی پیش رویش است و حسن و حسین ع پشت سرش؛ و خداوند حافظ و نگهبانش؛ پس در عرصه قیامت عبور می‌کنند که ندایی از جانب خداوند عز و جل می‌آید که ای خلایق! چشمانتان را فرواندازید و سرها به زیر افکنید؛ این فاطمه است دختر محمدص پیامبرتان، همسر علی ع امامتان؛ مادر حسن و حسین ع؛ پس، از صراط می گذرد در حالی دو پارچه سفید بر تن دارد؛ چون وارد بهشت شود و بدانچه خداوند از کرامت برایش مهیا فرموده نظر افکند، قرائت کند:

بسم الله الرحمن الرحیم؛ «حمد خدایی را که از ما غم را بزدود بدرستی که پروردگارمان بس خطاپوش و بسیار قدرشناس است. همان کسی که ما را از فضل خویش در سرای ماندگار جای داد، که نه در آنجا سختی‌ای به ما می‌رسد و نه زحمتی آنجا به ما دست می‌دهد.»

خداوند عز و جل به وی وحی کند: فاطمه! بخواه تا به تو [هر چه می‌خواهی] بدهم؛ و آرزو کن تا راضی‌ات کنم.

می‌گوید: خدایا ! تو آرزوی من و فوق هر آرزویی هستی؛ از تو می‌خواهم دوستداران من و دوستداران عترتم را به آتش عذاب نکنی. پس خداوند به او وحی کند: فاطمه! به عزت و جلال و جایگاه رفیعم سوگند؛ دو هزار سال پیش از آنکه آسمان و زمین را بیافرینم قرار گذاشته بودم که دوستدار تو و دوستدار عترت تو را به آتش عذاب نکنم.

تأویل الآیات الظاهرة، ص472-475

الشیخ أبو جعفر محمد بن بابویه‏ رحمه الله قال حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الشَّعْرَانِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ عَبْدِ الْبَاقِی عَنْ عَمْرِو بْنِ سِنَانٍ الْمَنْبِجِیِّ عَنْ حَاجِبِ‏ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ وَکِیعِ بْنِ الْجَرَّاحِ عَنْ سُلَیْمَانَ الْأَعْمَشِ عَنِ ابْنِ ظَبْیَانَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ: رَأَیْتُ سَلْمَانَ وَ بِلَالًا یُقْبِلَانِ إِلَى النَّبِیِّ ص إِذْ انْکَبَّ سَلْمَانُ عَلَى قَدَمِ رَسُولِ اللَّهِ ص یُقَبِّلُهَا فَزَجَرَهُ النَّبِیُّ ص عَنْ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا سَلْمَانُ لَا تَصْنَعْ بِی مَا تَصْنَعُ الْأَعَاجِمُ بِمُلُوکِهَا أَنَا عَبْدٌ مِنْ عَبِیدِ اللَّهِ آکُلُ مِمَّا یَأْکُلُ الْعَبِیدُ وَ أَقْعُدُ کَمَا یَقْعُدُ الْعَبِیدُ فَقَالَ لَهُ سَلْمَانُ یَا مَوْلَایَ سَأَلْتُکَ بِاللَّهِ إِلَّا أَخْبَرْتَنِی بِفَضْلِ‏ فَاطِمَةَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَالَ فَأَقْبَلَ النَّبِیُّ ص ضَاحِکاً مُسْتَبْشِراً ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّهَا الْجَارِیَةُ الَّتِی تَجُوزُ فِی عَرْصَةِ الْقِیَامَةِ عَلَى نَاقَةٍ رَأْسُهَا مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ عَیْنَاهَا مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ خِطَامُهَا مِنْ جَلَالِ اللَّهِ وَ عُنُقُهَا مِنْ بَهَاءِ اللَّهِ وَ سَنَامُهَا مِنْ رِضْوَانِ اللَّهِ وَ ذَنَبُهَا مِنْ قُدْسِ اللَّهِ وَ قَوَائِمُهَا مِنْ مَجْدِ اللَّهِ إِنْ مَشَتْ سَبَّحَتْ وَ إِنْ رَغَتْ‏ قَدَّسَتْ عَلَیْهَا هَوْدَجٌ مِنْ نُورٍ فِیهِ جَارِیَةٌ إِنْسِیَّةٌ حُورِیَّةٌ عَزِیزَةٌ جُمِعَتْ فَخُلِقَتْ وَ صُنِعَتْ وَ مُثِّلَتْ ثَلَاثَةُ أَصْنَافٍ فَأَوَّلُهَا مِنْ مِسْکٍ أَذْفَرَ وَ أَوْسَطُهَا مِنَ الْعَنْبَرِ الْأَشْهَبِ وَ آخِرُهَا مِنَ الزَّعْفَرَانِ الْأَحْمَرِ عُجِنَتْ بِمَاءِ الْحَیَوَانِ لَوْ تَفَلَتْ تَفْلَةً فِی سَبْعَةِ أَبْحُرٍ مَالِحَةٍ لَعَذُبَتْ وَ لَوْ أَخْرَجَتْ ظُفُرَ خِنْصِرِهَا إِلَى دَارِ الدُّنْیَا لَغَشِیَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِهَا وَ مِیکَائِیلُ عَنْ شِمَالِهَا وَ عَلِیٌّ أَمَامَهَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَرَاءَهَا وَ اللَّهُ یَکْلَؤُهَا وَ یَحْفَظُهَا فَیَجُوزُونَ فِی عَرْصَةِ الْقِیَامَةِ فَإِذَا النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ مَعَاشِرَ الْخَلَائِقِ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَ نَکِّسُوا رُءُوسَکُمْ هَذِهِ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ نَبِیِّکُمْ زَوْجَةُ عَلِیٍّ إِمَامِکُمْ أُمِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَتَجُوزُ الصِّرَاطَ وَ عَلَیْهَا رَیْطَتَانِ‏ بَیْضَاوَتَانِ فَإِذَا دَخَلَتْ إِلَى الْجَنَّةِ وَ نَظَرَتْ إِلَى مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَهَا مِنَ الْکَرَامَةِ قَرَأَتْ‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ الَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ‏ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ‏ قَالَ فَیُوحِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهَا یَا فَاطِمَةُ سَلِینِی‏ أُعْطِکِ‏ وَ تَمَنِّی عَلَیَّ أُرْضِکِ فَتَقُولُ إِلَهِی أَنْتَ الْمُنَى وَ فَوْقَ الْمُنَى أَسْأَلُکَ أَنْ لَا تُعَذِّبَ مُحِبِّی وَ مُحِبَّ عِتْرَتِی بِالنَّارِ فَیُوحِی اللَّهُ إِلَیْهَا یَا فَاطِمَةُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ ارْتِفَاعِ مَکَانِی لَقَدْ آلَیْتُ عَلَى نَفْسِی مِنْ قَبْلِ أَنْ أَخْلُقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ بِأَلْفَیْ عَامٍ أَنْ لَا أُعَذِّبَ مُحِبِّیکَ وَ مُحِبِّی عِتْرَتِکَ بِالنَّار.[4]

تدبر

1) «الَّذی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فیها لُغُوبٌ»

بهشتیان همه آنچه در بهشت برایشان مهیا شده را از فضل خداوند می‌بینند، نه از عمل خویش (تفسیر نور، ج‏9، ص504)؛ و این فضل، ظاهرا اشاره است به همان «الفضل الکبیر» که در آیه 32 گذشت (المیزان، ج17، ص48)

و از بالاترین فضل‌های خداوند در حق آنان این است که اولا آنجا سرای اقامت همیشگی است و دیگر نگرانی‌ای از زوال و نابودی نیست؛ و ثانیا آن نعمتها با اندک زحمت و ناخوشایندی‌ای همراه نیست.

2) «لا یَمَسُّنا فیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فیها لُغُوبٌ»

نفرمود در آنجا آنها به سختی نمی‌افتند و رنج نمی‌کشند، بلکه فرمود: در آنجا سختی و زحمتی آنها را «مسّ» نمی‌کند. مسّ کردن، به معنای لمس کردن، یعنی کمترین و سطحی‌ترین حد تماس برقرار کردن است (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏10، ص206)؛ یعنی در آنجا رنج و زحمت اصلا سراغشان نمی‌آید و تماسی با آنها ندارد. در جای دیگر قرآن کریم، وقتی می‌خواهد با کلمه «نصب» خسته شدن را برساند می‌فرماید: لَقَدْ لَقینا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَبا (کهف/62) و از ملاقات با خستگی سخن می‌گوید. اما در این آیه ارتباط با «نصب» نه‌تنها در حد ملاقات، بلکه حتی در حد تماس هم انکار شده است.

نکته تخصصی انسان‌شناسی

زندگی دنیوی ما چنان با رنج و خستگی آمیخته است که اینها را دو امر درونی، و از عوارض عادی و طبیعی زندگی قلمداد می‌کنیم؛ و بسیاری از مکاتب روان‌شناسی بحث‌های مفصلی دارند درباره ضرورت کنار آمدن با رنج و سختی‌ها و قبول آنها به عنوان جزء لاینفک زندگی؛ و گویی نمی‌توان زندگی بی‌رنج و خستگی‌ای داشت.

شاید این آیه می‌خواهد بگوید که چنین وضعیتی مربوط به زندگی دنیاست؛ اما در زندگی حقیقی نهایی انسان، رنج و زحمت جایی ندارد؛ و رنج، امری است خارج از انسان، که در بهشت، این امر حتی اندک تماسی با انسان برقرار نمی‌کند.

البته چنین وضعیتی فقط در بهشت (فیها) رخ می‌دهد؛ و مادام که در دنیا هستیم، نباید چنین سودایی در سر پروراند.[5]

3) «لا یَمَسُّنا فیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فیها لُغُوبٌ»

چرا هم بر «نصب» (سختی و مشقت) تاکید کرد و هم بر «لغوب» (زحمت و رنج)؟

الف. اولی ناظر است به سختی‌هایی که به طور طبیعی در زندگی هرکس پیش می‌آید؛ و دومی ناظر است به خستگی و زحمتی که انسان برای گذران زندگی و طلب معاش و سایر نیازمندیها بدان مبتلا می‌شود. (مجمع‌البیان، ج8، ص640[6]؛ المیزان، ج17، ص48[7])

ب. «نصب» خود سختی است و «لغوب» خستگی‌ای است نتیجه آن سختی است (الکشاف، ، ج‏3، ص614) شاید کسی اشکال کند که وقتی علت و سبب نبود، معلولش هم نخواهد بود. اما قرآن کریم به این نحوه بیان می‌خواهد بر تفاوت تمام و کمال بهشت با سرای دنیا اشاره کند؛ یعنی نه خود سختی و مشقت‌های دنیا خبری هست؛ و نه حتی از حس و حالی که بعد از سختی‌ها دامنگیر انسان می‌شود. (اقتباس از البحر المحیط، ج‏9، ص35)[8]

ج. ...

4) «الَّذی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فیها لُغُوبٌ»

طول عمر بیش از حدّ در دنیا، خستگى‏آور است ولى در بهشت نه خستگى وجود دارد و نه غم. (تفسیر نور، ج‏9، ص504)

---

[1] . قال الفراء: هو ما یلغب به، کالفطور و السحور، و جاز أن یکون صفة للمصدر المحذوف، کأنه لغوب، کقولهم: موت مائت. و قال صاحب اللوامح: یجوز أن یکون مصدرا کالقبول، و إن شئت جعلته صفة لمضمر، أی أمر لغوب،

[2] . فإن قلت: ما الفرق بین النصب و اللغوب؟ قلت: النصب التعب و المشقة التی تصیب المنتصب للأمر المزاول له. و أما اللغوب فما یلحقه من الفتور بسبب النصب، فالنصب: نفس المشقة و الکلفة. و اللغوب: نتیجته و ما یحدث منه من الکلال و الفترة.

[3] . و قرأ الجمهور: لغوب، بضم اللام، و علی بن أبی طالب و السلمی: بفتحها. (نظر صاحب لوامح را در دو پاورقی قبلتر ملاحظه کنید)

[4] . در ذیل این آیه، این حدیث هم مطرح شده که چون شرح و بسط خاص طلب می‌کند در متن نیاوردم:

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع مَنْ مَاتَ یَوْمَ الْخَمِیسِ بَعْدَ الزَّوَالِ وَ کَانَ مُؤْمِناً أَعَاذَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ وَ قَبِلَ شَفَاعَتَهُ فِی مِثْلِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ وَ مَنْ مَاتَ یَوْمَ السَّبْتِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَمْ یَجْمَعِ اللَّهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْیَهُودِ فِی النَّارِ أَبَداً وَ مَنْ مَاتَ یَوْمَ الْأَحَدِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَمْ یَجْمَعِ اللَّهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّصَارَى فِی النَّارِ أَبَداً وَ مَنْ مَاتَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَمْ یَجْمَعِ اللَّهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَعْدَائِنَا مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ فِی النَّارِ أَبَداً وَ مَنْ مَاتَ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ حَشَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَنَا فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَى وَ مَنْ مَاتَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَقَاهُ اللَّهُ مِنْ عَذَابِ الْحَشْرِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ أَسْعَدَهُ بِمُجَاوَرَتِهِ وَ أَحَلَّهُ دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لَا یَمَسُّهُ فِیهَا نَصَبٌ وَ لَا یَمَسُّهُ فِیهَا لُغُوبٌ. (جامع الأخبار(للشعیری)، ص165)

[5]. این مطلب قبلا در تدبر2 جلسه 287 به مناسبت آیه «لایَمَسُّهُمْ فیها نَصَبٌ وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجینَ» گذشت. http://yekaye.ir/al-hegr-15-48/

[6] . «لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ» لا یصیبنا فی الجنة عناء و مشقة «وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ» أی و لا یصیبنا فیها إعیاء و متعبة فی طلب المعاش و غیره.

[7] . و النصب بفتحتین التعب و المشقة، و اللغوب بضم اللام: العی و التعب فی طلب المعاش و غیره. و المعنى: الذی جعلنا حالین فی دار الخلود من فضله من غیر استحقاق منا علیه لا یمسنا فی هذه الدار و هی الجنة مشقة و تعب و لا یمسنا فیها عی و لا کلال فی طلب ما نرید أی إن لنا فیها ما نشاء

[8] . فإن قلت: إذا انتفى السبب انتفى مسببه، فما حکمه إذا نفی السبب و انتفى مسببه؟ و أنت تقول: ما شبعت و لا أکلت، و لا یحسن ما أکلت و لا شبعت، لأنه یلزم من انتفاء الأکل انتفاء الشبع، و لا ینعکس، فلو جاء على هذا الأسلوب لکان الترکیب لا یمسنا فیها إعیاء و لا مشقة؟ فالجواب: أنه تعالى بین مخالفة الجنة لدار الدنیا، فإن أماکنها على قسمین: موضع یمس فیه المشاق و المتاعب کالبراری و الصحاری، و موضع یمس فیه الإعیاء کالبیوت و المنازل التی فیها الصغار، فقال: لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ، لأنها لیست مظان المتاعب لدار الدنیا وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ: أی و لا نخرج منها إلى موضع نصب و نرجع إلیها فیمسنا فیها الإعیاء.