یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

74) سوره حدید (57) آیه 12      

یَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یَسْعى‏ نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیم‏

ترجمه

روزی که مردان و زنان مومنان را می‌بینی نورشان پیش رو و در جانب راستشان می‌شتابد، مژده باد بر شما در امروز باغ‌هایی که از پایین آن رودها جاری است، [که] در آن جاودانه‌ باشید. آن همان رستگاری عظیم است.

حدیث

1) عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ الْبَجَلِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنِ الْعَمْرَکِیِّ بْنِ عَلِیٍّ جَمِیعاً عَنْ عَلِیّ بْنِ جَعْفَرٍ ع عَنْ أَخِیهِ مُوسَى ع قَالَ

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى «یَسْعى‏ نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ»: أَئِمَّةُ الْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَسْعَى بَیْنَ یَدَیِ الْمُؤْمِنِینَ وَ بِأَیْمَانِهِمْ حَتَّى یُنْزِلُوهُمْ مَنَازِلَ أَهْلِ الْجَنَّة

الکافی، ج‏1، ص195؛مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، ص317

امام صادق ع درباره این سخن خدا «نورشان پیش رو و در جانب راستشان می‌شتابد» فرمود:

منظور امامان مومنین هستند که در روز قیامت پیش‌روی مومنین و در جانب راست آنها می‌شتابند تا آنها را در منزل‌های اهل بهشت فرود آورند. (در حدیثی از امام باقر ع تفسیر فرات الکوفی/467، مشخصا نام پیامبر اکرم ص و اهل بیت ایشان آورده شده است.][1]

2) حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ عَمَّارُ بْنُ الْحُسَیْنِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِصْمَةَ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الطَّبَرِیُّ بِمَکَّةَ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ اللَّیْثِ الرَّازِیُّ عَنْ شَیْبَانَ بْنِ فَرُّوخٍ الْأُبُلِّیِّ عَنْ هَمَّامِ بْنِ یَحْیَى عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَقِیلٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ:

کُنْتُ ذَاتَ یَوْمٍ عِنْدَ النَّبِیِّ ص إِذْ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ عَلَى عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع فَقَالَ أَ لَا أُبَشِّرُکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ؟

قَالَ بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ.

قَالَ هَذَا جَبْرَئِیلُ یُخْبِرُنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ أَعْطَى شِیعَتَکَ وَ مُحِبِّیکَ سَبْعَ خِصَالٍ ...[2] وَ دُخُولَ الْجَنَّةِ قَبْلَ سَائِرِ النَّاسِ «یَسْعى‏ نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ».

الخصال (للصدوق)، ج‏2، ص: 403 [3]

جابر می گوید: روزی نزد پیامبر ص بودم که ناگهان ایشان رو به جانب علی بن ابی‌طالب ع کرد و فرمود:

ای ابوالحسن! آیا به تو مژده بدهم؟

عرض کرد: بله، ای رسول خدا!

این جبرئیل است که از جانب خدا به من خبر می دهد که او به تو و شیعیان و دستداران تو هفت خصلت بخشیده است: ... [و هفتم:] ورود به بهشت قبل از سایر مردم، [و این آیه را خواندند:] «نورشان پیش رو و در جانب راستشان می‌شتابد»

3) ورد من طریق العامة عَنْ أَبِی ذَرٍّ أَنَّهُ قِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ ص:

«أَ رَأَیْتَ الرَّجُلُ یَعْمَلُ الْعَمَلَ مِنَ الْخَیْرِ وَ یَحْمَدُهُ النَّاسُ عَلَیْهِ قَالَ تِلْکَ عَاجِلُ بُشْرَى الْمُؤْمِنِ [یَعْنِی الْبُشْرَى الْمُعَجَّلَةَ لَهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْبُشْرَى الْأُخْرَى قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ]».[4]

مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج‏10، ص: 16؛ سند حدیث در اهل سنت: صحیح مسلم، ج16، ص189، ح4786 [5]

در کتب اهل سنت روایت شده است که ابوذر غفاری می‌گوید: به پیامبر اکرم ص گفته شد «آیا دیده‌ای که گاهی شخصی کار خوبی انجام می‌دهد و مردم به خاطر آن کار او را سپاس و ستایش می‌گویند؟»

فرمود: «آن مژدگانی فوری مومن است [یعنی مژدگانی‌ای است که فعلا در دنیا برایش تعجیل کرده‌اند؛ اما مژدگانی  آخرت این سخن خداست که فرمود: «مژده شما در امروز باغ‌هایی است که از پایین آن رودها جاری است».

تدبر

1) «یوم» ظرف برای جمله «له اجر کریم» است که در آیه قبل (دیروز) آمده بود. (المیزان19 /155؛ اعراب القرآن4 /236) پس این آیه به نحوی آن «اجر کریم»ی را که در آیه قبل بیان می‌شد، توضیح می‌دهد. آن اجر کریم این نوری است که پیش روی مومنان حرکت می‌کند و آنها را به بهشت وارد می‌کند. این نور، از جهتی همان حقیقت اعمال آنهاست (حدیث3) و از جهت دیگر، حقیقتِ بنیان عمل آنها، یعنی اطاعت از فرستادگان الهی است که نور آنها، آنها را در قیامت به سوی بهشت به‌سرعت حرکت می‌دهد (حدیث 1 و 2)

2) چرا کلمه «تَرَى» را آورد (خصوصا که این تعبیر را در آیه بعد، که وصف منافقان است، نیاورده است)؟

الف- شاید از این جهت که آنچه در دنیا دیده می‌شود غالبا برتری دنیامداران است. اما در آن روز، آنچه به چشم می‌آید برتری ناشی از ویژگی‌های نورانی مومنان است.

ب- شاید از این جهت که آنچه مومنان دارند نور است و آنچه منافقان دارند ظلمت است. نور است که به‌خودی خود هم دیده می‌شود هم مایه دیدن سایر اشیاء است.

ج- ...

3) چرا حرکت «نوری» که در پیشاپیش مومنان حرکت می‌کند را با تعبیر «یسعی» (می‌کوشد، می‌شتابد) آورد؟

الف- تعبیر «سعی» تعبیری است که برای موجود زنده به کار می‌رود؛ پس این نور در آخرت، یک حقیقت زنده است، نه یک امر فیزیکی محض؛ لذا روایات، نور را به امام و پیامبر تفسیر می‌کنند.

ب - سعی، حرکت سریع است (مفردات1 /411) و دلالت دارد که این نور از خود شخص جلو می‌زند: باز مفهوم امامت را در این نور جدی می‌کرد: امام کسی است که با سرعت جلو می‌رود و راه را می‌نمایاند و مومنان از پی او حرکت می‌کنند (حدیث1)

ج- "اشاره به این است که آنها به سوى درجاتى از بهشت که خداوند برایشان تهیه دیده مى‏شتابند، و جهات سعادت و مقامات قرب یکى پس از دیگرى برایشان روشن مى‏گردد، تا نورشان را به حد تمام و کمال برساند، چنان که در جایى دیگر هم فرموده: «وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً» (زمر/73) یا «یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً» (مریم/85) یا «یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعى‏ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا» (تحریم/8)" (المیزان 19 /15) (ترجمه المیزان ‏19 /273)

د - سعی در جایی است که جدیتی در کار باشد (مفردات1 /411) مومنان، اعمال و تبعیت از امامشان را جدی گرفتند.

ه - «به کار بردن کلمه «سعی» در مورد نور به اعتبار شدت تلألؤ و ظهور نور در همه امور و حرکات سریع آن است» (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏5/ 133)

و - ...

4) «بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ» اینکه نور، مسیر پیش‌ روی آنان را روشن کند، طبیعی است؛ اما چرا «بأیمانهم» را اضافه کرد؟ (أیمان، جمع «یمین» است)

الف- «یمین» جهتی است که سعادت آنها از آن زاویه است (المیزان 19 /15)[6] (کلمه یمین، هم به معنای سمت راست است، و هم از ریشه یمن و برکت است) ظاهرا مقصود علامه طباطبایی این است که با این تعبیر، به فلسفه‌ی برخورداری آنها از این نور - که همان اعمال صالح آنهاست و موجب شده از «اصحاب یمین» شوند - اشاره شده است.

ب - ممکن است نور پیش رو، نورانیت «امام» باشد که برتر و جلوتر از ماست و البته ما با پیروی از او، نور او را برای خود کرده‌ایم؛ و نور سمت راست، نورانیت «اعمال صالح»مان باشد که در عرض ماست نه جلوتر از ما؛ و از این جهت نورانیت دارد که هر عمل صالحی، فهم جدیدی برای ادامه مسیر به ما می‌دهد (انفال/29)[7]

ج - مقصود از نور پیش رو، معارف و حقایق و مقاماتی است که فوق مقام آنهاست؛ و منظور از نور سمت راست، صفات نیکو و اعمال صالح اوست [که در عرض اوست] (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏5 /134)

د - ...

5) « بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ ...» بهشت، بشارتی است که در روز قیامت می‌دهند؛ وگرنه کسی که مومن باشد در همین دنیا هم بشارتها دریافت خواهد کرد (یونس/64؛ فصلت/30-31) و (حدیث3)

6) «جَنَّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها»: از مهمترین اوصاف بهشت در قرآن این سه تعبیر است: «باغ انبوه + رودهای جاری در آن + جاودانگی». چرا این سه؟

الف- «آرامش روحی- روانی»‌ و «احساس شادی» را از مهمترین خواسته‌های انسان می‌دانند و در عالم طبیعت دو چیز بسیار در این امر موثرند: طبیعت سرسبز (که بویژه بینایی و بویایی انسان را نوازش می‌دهد) و آب خروشان (که بویژه بینایی و شنوایی انسان را نوازش می‌دهد) و برای همین است که از بهترین چشم‌اندازها که برای تفریح پیشنهاد می‌شود، مناطق سرسبزی است که رودخانه‌ای هم داشته باشد. اگر اینها ضمیمه شود به اینکه نگرانی‌ای هم از مرگ و نابودی نباشد، آرامش و شادی به کمال می‌رسد.

ب - ...

7) «ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیم»: «ذلک» برای اشاره به دور است؛ چرا فرمود «ذلک»؟

الف - اگر منظورش از «فوز عظیم»، این باغها و رودها باشد باید می‌فرمود «هذا». پس احتمالا آن فوز عظیم «همان نوری است که همراه آنهاست». رستگاری حقیقی، زندگی آسوده در جوار پیامبر و امامان است، نه صرفا حور و قصور.

ب - شاید اشاره به آن چیزی است که بعد از ورود در بهشت برای انسان حاصل می‌شود. تا اینجا بهشت بود و «آن»چه بعد از این برای بهشتیان حاصل می‌شود،‌ رستگاری عظیم است.

ج - ...

---

[1] . قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسَنِیُّ [قَالَ حَدَّثَنَا فُرَاتٌ‏] مُعَنْعَناً عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ «یَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یَسْعى‏ نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ» قَالَ:

 رَسُولُ اللَّهِ ص هُوَ نُورُ الْمُؤْمِنِینَ یَسْعَى بَیْنَ أَیْدِیهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِذَا أَذِنَ اللَّهُ لَهُ أَنْ یَأْتِیَ مَنْزِلَهُ فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ الْمُؤْمِنُونَ یَتَّبِعُونَهُ وَ هُوَ یَسْعَى بَیْنَ أَیْدِیهِمْ حَتَّى یَدْخُلَ جَنَّةَ عَدْنٍ وَ هُمْ یَتَّبِعُونَ حَتَّى یَدْخُلُونَ مَعَهُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ «وَ بِأَیْمانِهِمْ» فَأَنْتُمْ تَأْخُذُونَ بِحُجْزَةِ آلِ مُحَمَّدٍ وَ یَأْخُذُ آلُ مُحَمَّدٍ بِحُجْزَةِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ یَأْخُذُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ بِحُجْزَةِ رَسُولِ اللَّهِ ص حَتَّى یَدْخُلُونَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ [ص‏] فِی جَنَّةِ عَدْنٍ فَذَلِکَ قَوْلُهُ «بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ».

تفسیر فرات الکوفی، ص467

از امام باقر ع درباره این سخن خدا «روزی که مردان و زنان مومنان را می‌بینی نورشان پیش رو و در جانب راستشان می‌شتابد» سوال می‌شود ، می‌فرمایند:

رسول الله ص همان نور مومنان است که در پیش روی آنها در روز قیامت به سوی بهشت حرکت می‌کند، در هنگامی که خداوند به او اجازه می‌دهد که به منزلش در جنات عدن فرود آید؛ و مومنان دنبال او حرکت می‌کنند و او در ژیش روی آنها به‌سرعت حرکت می‌کند تا وارد جنت عدن شود و آنها هم دنبال او می‌روند تا همراه او وارد شوند؛ و اما اینکه فرمود «و از جانب راستشان» پس شما دست به به دامن آل‌محمد ع می‌شوید، و آل‌محمد ص دست به دامن حسن و حسین ع، و امیرالمومنین ع دست به دامن رسول الله ص در بهشت عدن می‌شود؛ و این همان است که فرمود: «مژده باد بر شما امروز باغ‌هایی که از پایین آن رودها جاری است، [که] در آن جاودانه‌ باشید. آن همان رستگاری عظیم است.»

[2] . الرِّفْقَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ الْأُنْسَ عِنْدَ الْوَحْشَةِ- وَ النُّورَ عِنْدَ الظُّلْمَةِ وَ الْأَمْنَ عِنْدَ الْفَزَعِ وَ الْقِسْطَ عِنْدَ الْمِیزَانِ وَ الْجَوَازَ عَلَى الصِّرَاطِ

[3] . همچنین در: مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار (للطبرسی) ص81 ؛ أعلام الدین فی صفات المؤمنین (للدیلمی)، ص451.

[4] . عبارت داخل کروشه ظاهرا توضیحی است که راویان شیعه در ادامه حدیث آورده‌اند و این تعبیر را در کتب اهل سنت نیافتم. البته تعابیری هست که همین مضمون را منتقل می‌کند مانند این دو حدیث از شعب الایمان بیهقی:

(6508)- [6999] وَأَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ، نا أَحْمَدُ بْنُ سَلْمَانَ الْفَقِیهُ، نا عَبْدُ الْمَلِکِ بْنُ مُحَمَّدٍ الرَّقَاشِیُّ، نا عَبْدُ الصَّمَدِ بْنُ عَبْدِ الْوَارِثِ، نا شُعْبَةُ.

وَأَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ، نا أَبُو بَکْرِ بْنُ إِسْحَاقَ الْفَقِیهُ، نا إِسْمَاعِیلُ بْنُ قُتَیْبَةَ، نا یَحْیَى بْنُ یَحْیَى، أَنَا حَمَّادُ بْنُ زَیْدٍ، جَمِیعًا عَنْ أَبِی عِمْرَانَ الْجَوْنِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّامِتِ، عَنْ أَبِی ذَرٍّ، قَالَ: قِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ K: " أَرَأَیْتَ الرَّجُلَ یَعْمَلُ الْعَمَلَ الصَّالِحَ وَالنَّاسُ یَحْمَدُونَهُ عَلَى ذَلِکَ؟ قَالَ: تِلْکَ عَاجِلُ بُشْرَى الْمُؤْمِنِ فِی الدُّنْیَا ".

(6509)- [6644] أَخْبَرَنَا أَبُو الْحُسَیْنِ بْنُ بِشْرَانَ، أَنا أَحْمَدُ بْنُ سَلْمَانَ النَّجَّادُ إِمْلاءً، نا عَبْدُ الْمَلِکِ بْنُ مُحَمَّدٍ، نا عَبْدُ الصَّمَدِ بْنُ عَبْدِ الْوَارِثِ، نا شُعْبَةُ، عَنْ أَبِی عِمْرَانَ الْجَوْنِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّامِتِ، عَنْ أَبِی ذَرٍّ، أَنَّهُمْ قَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ " الرَّجُلُ یَعْمَلُ لآخِرَتِهِ وَیُحِبُّهُ النَّاسُ؟ قَالَ: تِلْکَ عَاجِلُ بُشْرَى الْمُؤْمِنِ ".

[5] . حَدَّثَنَا یَحْیَی بْنُ یَحْیَی التَّمِیمِیُّ، وَأَبُو الرَّبِیعِ، وَأَبُو کَامِلٍ فُضَیْلُ بْنُ حُسَیْنٍ، وَاللَّفْظُ لِیَحْیَی، قَالَ یَحْیَی: أَخْبَرَنَا، وقَالَ الْآخَرَانِ: حَدَّثَنَا حَمَّادُ بْنُ زَیْدٍ، عَنْ أَبِی عِمْرَانَ الْجَوْنِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّامِتِ،

[6] .«الیمین هو الجهة التی منها سعادتهم» در کمال تعجب این عبارت در ترجمه المیزان ترجمه نشده است: (ترجمه المیزان ‏19 /273)

[7] .  قَوْلُ النَّبِیِّ ص: مَنْ عَمِلَ بِمَا یَعْلَمُ وَرَّثَهُ اللَّهُ عِلْمَ مَا لَمْ یَعْلَمْ. (بحار الأنوار، ج‏40، ص128)