یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

73) سوره حدید (57) آیه 11      مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَریم‏

ترجمه

کیست کسی که خداوند را قرضی نیکو دهد تا آن را برایش مضاعف کند، و [درحالی‌که][1] اجری بزرگ‌منشانه [نیز] برایش باشد؟!

حدیث

 1) قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ هَوْذَةَ الْبَاهِلِیُّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً»؟

قَالَ: ذَاکَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ الرَّحِمُ رَحِمُ آلِ مُحَمَّدٍ ص خَاصَّةً. [2]

تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ص634

از امام صادق ع درباره این سخن خدا «کیست کسی که خداوند را قرضی نیکو دهد» سوال شد، فرمود:

آن در باب صله رحم است، و منظور از رحم هم، به نحو خاص، رحم آل محمد ص است. [با این توضیح، دادن خمس هم مصداق عمل به این آیه می‌شود]

2) أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ أَبِی طَلْحَةَ عَنْ مُعَاذٍ صَاحِبِ الْأَکْسِیَةِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَسْأَلْ خَلْقَهُ مَا فِی أَیْدِیهِمْ قَرْضاً مِنْ حَاجَةٍ بِهِ إِلَى ذَلِکَ وَ مَا کَانَ لِلَّهِ مِنْ حَقٍّ فَإِنَّمَا هُوَ لِوَلِیِّهِ.

الکافی، ج‏1، ص537

امام صادق ع فرمود: خداوند وقتی از خلایق، از آنچه در دستشان است، درخواست قرض کرد، به خاطر نیازش بدان نبود؛ و هر حقی که خداوند دارد [= هرچه به عنوان حق الله باید ادا شود،] فقط از آن اولیاءالله است.

3) امیرالمومنین در ضمن خطبه‌ای می‌فرمایند:

... وَ أَنْفِقُوا أَمْوَالَکُمْ وَ خُذُوا مِنْ أَجْسَادِکُمْ فَجُودُوا بِهَا عَلَى أَنْفُسِکُمْ وَ لَا تَبْخَلُوا بِهَا عَنْهَا ... قَالَ تَعَالَى مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ فَـ ... لَمْ یَسْتَقْرِضْکُمْ مِنْ قُلٍّ ... اسْتَقْرَضَکُمْ وَ لَهُ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ وَ إِنَّمَا أَرَادَ أَنْ یَبْلُوَکُمْ‏ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا

نهج‌البلاغه، خطبه 183 [3]

و مالهاى خویش را [در راه خدا] هزینه کنید. از تن‏هاتان بگیرید و به جانهاتان ببخشید، و در بخشیدن از این بدان بخل مورزید، که ... خداى متعال گفته است: «کیست که به خدا وام دهد وامى نیکو، پس آن را براى وى دوچندان سازد و براى او مزدى بزرگ باشد.» خدا از روى ... تنگدستى، وام از شما نمى‏گیرد. ... از شما وام مى‏گیرد و گنجینه‏هاى آسمانها و زمین از آن اوست، و بى‏نیاز و حمید است. او خواسته است شما را بیازماید تا کار کدام یک از شما بهتر آید...

نهج البلاغه، ترجمه شهیدى، ص196

4) رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ ع أَنَّهُ قَالَ لِبَعْضِ تَلَامِیذِهِ یَوْماً: أَیَّ شَیْ‏ءٍ تَعَلَّمْتَ مِنِّی؟

قَالَ لَهُ یَا مَوْلَایَ ثَمَانَ مَسَائِلَ

قَالَ ع قُصَّهَا عَلَیَّ لِأَعْرِفَهَا

قَالَ الْأُولَى‏ ... الرَّابِعَةُ قَالَ رَأَیْتُ کُلَّ مَنْ وَجَدَ شَیْئاً یُکْرَمُ عِنْدَهُ اجْتَهَدَ فِی حِفْظِهِ وَ سَمِعْتُ قَوْلَهُ تَعَالَى «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ» فَأَحْبَبْتُ الْمُضَاعَفَةَ وَ لَمْ أَرَ أَحْفَظَ مِمَّا یَکُونُ عِنْدَهُ فَکُلَّمَا وَجَدْتُ شَیْئاً یُکْرَمُ عِنْدَهُ وَجَّهْتُ بِهِ إِلَیْهِ لِیَکُونَ لِی ذُخْراً إِلَى وَقْتِ حَاجَتِی

قَالَ أَحْسَنْتَ وَ اللَّه‏

إرشاد القلوب إلى الصواب (للدیلمی)، ج‏1، ص187

امام صادق ع روزی به یکی از شاگردانش فرمود: از من چه اموخته‌ای؟

گفت: هشت مطلب، ای مولای من!

فرمود: برایم بازگو کن تا از آن مطلع شوم.

عرض کرد: اول: ... ؛ چهارم: دیدم هر کس که چیزى پیدا می‌کند که برایش ارزشمند است، در نگهداریش می‌کوشد و شنیدم که خداى تعالى مى‏فرماید: «کیست کسی که خداوند را قرضی نیکو دهد تا آن را برایش مضاعف کند، و  اجری گرانمایه برایش باشد» و من مضاعف شدن را دوست داشتم؛ و ندیدم کسی که از خدا بهتر بتواند آنچه نزدش هست حفظ کند. پس هر چیز ارزشمندی پیدا کردم او را در راه خدا انفاق مى‏کنم تا ذخیره‌ای برای روز نیازمندیم باشد.

فرمود: به خدا قسم خوب فهمیدی و خوب کردی (احسنت).

تدبر

1) «مَنْ ذَا الَّذی»: نفرمود: «این کار را بکنید» یا «آیا کسی هست که ...»، بلکه فرمود: «کیست کسی که ...»

حالت تشویقی این سه کلام را با هم مقایسه کنید. وقتی خدا می‌خواهد به نیکوکاری دعوت کند، عبارت‌پردازیش چه‌اندازه بار عاطفی مثبت دارد؟! ان‌شاءالله ما هم یاد بگیریم!

2) « یُقْرِضُ اللَّهَ»: وقتی به نیازمندی قرض می‌دهیم، به او قرض نمی‌دهیم؛ به خود خدا قرض می‌دهیم.

انسان مومن، اگر به دیگران نیکوکاری هم می‌کند، فقط با خدا طرف است؛ برای همین است که حتی انتظار تشکر و جبران کردن هم ندارد (انسان/9)، چه رسد به منت گذاشتن و اذیت کردن (بقره/262).

پس، اگر قرض دادیم و موعدش رسید و بدهکار دستش بسته بود، مدارا کنیم؛ طرف حساب ما خداست، نه آن شخص.

3) « یُقْرِضُ اللَّهَ»: خدا نیاز ندارد، پس چرا قرض می‌گیرد؟

این سخن در مورد همه تکالیف خدا هست: ما تکالیف را به خاطر خدا انجام نمی‌دهیم (حدیث2)، به خاطر خودمان انجام می‌دهیم. خدا می‌خواهد ما را امتحان کند ببیند چقدر دلبسته دنیا و پول و ... هستیم ؟ (حدیث 3) از خواسته خودت دست بردار تا معلوم شود خدایی هستی. (توضیح بیشتر در جلسه 70 (صافات/160) گذشت.)

4) «قَرْضاً حَسَناً»: نیکویی قرض‌الحسنه به چیست؟ اگر به «سود نگرفتن» باشد که خدا بلافاصله از سود مضاعف صحبت کرده!

ظاهرا نیکو بودنش به برای خدا بودنش است. کار برای خدا که باشد زیبا و خوب می‌شود.

5) «یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً»: آنچه در راه خدا می‌دهیم قرض است. قرض، مالی است که می‌دهیم به شرط اینکه برگردد (مفردات/666) اصلا حساب می‌کنیم که برگردد. (حدیث4)

برای همین است که هرچه کار ما «برای خدا بودن»ش جدی‌تر باشد (مانند حقوق واجب ما در قبال پیامبر و امام معصوم ع که خلیفه‌الله هستند)، مصداق کاملتری از این آیه است، هرچند که در عرف به آن قرض‌ نگویند (مثلا خمس؛ احادیث 1 و 2)

6) «قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ»: قرض‌الحسنه‌ای که ما می‌شناختیم، ظاهرا سودی در آن نبود. اما این ظاهر ماجرا بود. درواقع: به ما نگفتند قرض‌الحسنه بده، تا سود نبری؛ گفتند قرض‌الحسنه بده، تا سودهای چند برابر ببری!

الان یک نفر از ما قرض بگیرد و بدانیم با سود 50% پس می‌دهد، چقدر انگیزه داریم؟ خدا حداقل سودش 1000% است (انعام/160) و تا 700000% و بیشتر هم سود می‌دهد (بقره/261). کدام بانکی این اندازه سود می‌دهد؟

پس چرا معامله نمی‌کنیم؟ خدا را باور نداریم؟ یا قرآن را؟ یا وفای به وعده‌اش را؟

واقعا چرا؟

7) «فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَریم»: اگر طرف حساب، خدا باشد، هم سود خوبی می‌دهد، هم یک پاداش بزرگ‌منشانه‌ای رویش می‌گذارد. تازه، این وقتی است که قرض‌الحسنه می‌دهیم. اگر بخواهیم خرید و فروش کنیم، چه شود؟! (بقره/207؛‌نساء/74؛ توبه/111)

8) «أَجْرٌ کَریمٌ»: اجر زیاد و بزرگ و فراوان و ... شنیده بودیم؛ اما «اجر کریم» یعنی چه؟

کریم از کرامت و بزرگواری می‌آید. نه فقط خود خدا کریم است، پاداشش هم کریمانه است. کریم بودنش را هم با مقیاس خودش بسنجیم، نه با وضعیت خودمان. برای همین است که دنیا ظرفیت اجر کریم را ندارد. (آیه بعد، که ان‌شاءالله فردا مورد بحث قرار خواهد گرفت)

---

[1] . «و» در اینجا را برخی واو عطف (الجدول فی إعراب القرآن، ج‏27، ص: 143) ویا استیناف (إعراب القرآن الکریم، ج‏3، ص: 30) گرفته‌اند و برخی واو حالیه (إعراب القرآن و بیانه، ج‏9، ص: 46)

[2] . این دو حدیث هم ناظر به همین محتواست:

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ قَالَ نَزَلَتْ فِی صِلَةِ الْإِمَامِ.

الکافی، ج‏1، ص537

مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ یُونُسَ وَ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ الْمُهْتَدِی عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی ع فِی قَوْلِهِ تَعَالَى- مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ قَالَ صِلَةُ الْإِمَامِ فِی دَوْلَةِ الْفَسَقَة؛ الکافی، ج‏8، ص: 302 (حدیث461)

[3] . فقراتی از درون خطبه را تقطیع کردم تا فقط بحث مرتبط بماند. آن فقرات بدون حذف بدین قرار است:

... فَاللَّهَ اللَّهَ مَعْشَرَ الْعِبَادِ وَ أَنْتُمْ سَالِمُونَ فِی الصِّحَّةِ قَبْلَ السُّقْمِ وَ فِی الْفُسْحَةِ قَبْلَ الضِّیقِ فَاسْعَوْا فِی فَکَاکِ رِقَابِکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُغْلَقَ رَهَائِنُهَا؛ أَسْهِرُوا عُیُونَکُمْ وَ أَضْمِرُوا بُطُونَکُمْ وَ اسْتَعْمِلُوا أَقْدَامَکُمْ وَ أَنْفِقُوا أَمْوَالَکُمْ وَ خُذُوا مِنْ أَجْسَادِکُمْ فَجُودُوا بِهَا عَلَى أَنْفُسِکُمْ وَ لَا تَبْخَلُوا بِهَا عَنْهَا فَقَدْ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ- إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ وَ قَالَ تَعَالَى مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ فَلَمْ یَسْتَنْصِرْکُمْ‏ مِنْ ذُلٍّ وَ لَمْ یَسْتَقْرِضْکُمْ مِنْ قُلٍّ اسْتَنْصَرَکُمْ وَ لَهُ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ وَ اسْتَقْرَضَکُمْ وَ لَهُ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ وَ إِنَّمَا أَرَادَ أَنْ یَبْلُوَکُمْ‏ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا ...