561) سوره احزاب (33) آیه 73 لِیعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ
بسم الله الرحمن الرحیم
561) سوره احزاب (33) آیه 73
لِیعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ وَ یتُوبَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً
ترجمه
تا اینکه خداوند مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک را عذاب کند و به مردان و زنان مومن عطف توجه کرده، توبه آنان را بپذیرد؛ و خداوند همواره بسیار آمرزنده و رحیم بوده است.
اختلاف قرائت[1]
نکات ترجمهای و نحوی[2]
حدیث
1) سعد میگوید:
امام باقر ع فرمود: دلها بر چهار قسماند: دلی که در آن نفاق و ایمان هست؛ و دلِ وارونه؛ و دل دربسته؛ و دل «أزهرِ» [= نورانیِ] خالی از هر عیب.
گفتم: «أزهر» چیست؟
فرمود: درون آن همانند چراغ است؛ اما «دربسته»، دل منافق است؛ و اما «نورانی»، دل مومن است؛ که اگر به او عطا کنند شکر گوید؛ و اگر مبتلایش سازند صبوری ورزد؛ و اما «وارونه»، دل مشرک است. سپس این آیه را تلاوت فرمود: «پس آیا آن کس که نگونسار روی صورتش راه مىپیماید هدایت یافتهتر است یا آن کس که ایستاده بر راه راست مىرود؟ (ملک/22) اما دلی که در آن ایمان و نفاق است آنان [همانند] قومیاند که در طائف بودند؛ هریک از آنها اگر اجلش در حال نفاقش سر رسد هلاک شده؛ و اگر در حال ایمانش سر رسد نجات یافته است.
الکافی، ج2، ص422؛ معانی الأخبار، ص395
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ:
إِنَّ الْقُلُوبَ أَرْبَعَةٌ: قَلْبٌ فِیهِ نِفَاقٌ وَ إِیمَانٌ، وَ قَلْبٌ مَنْکُوسٌ، وَ قَلْبٌ مَطْبُوعٌ، وَ قَلْبٌ أَزْهَرُ أَجْرَدُ.
فَقُلْتُ: مَا الْأَزْهَرُ؟
قَالَ: فِیهِ کَهَیْئَةِ السِّرَاجِ فَأَمَّا الْمَطْبُوعُ، فَقَلْبُ الْمُنَافِقِ، وَ أَمَّا الْأَزْهَرُ، فَقَلْبُ الْمُؤْمِنِ؛ إِنْ أَعْطَاهُ شَکَرَ، وَ إِنِ ابْتَلَاهُ صَبَرَ؛ وَ أَمَّا الْمَنْکُوسُ، فَقَلْبُ الْمُشْرِکِ. ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ «أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلى وَجْهِهِ أَهْدى أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» أَمَّا الْقَلْبُ الَّذِی فِیهِ إِیمَانٌ وَ نِفَاقٌ فَهُمْ قَوْمٌ کَانُوا بِالطَّائِفِ وَ إِنْ أَدْرَکَ أَحَدَهُمْ أَجَلُهُ عَلَى نِفَاقِهِ هَلَکَ وَ إِنْ أَدْرَکَهُ عَلَى إِیمَانِهِ نَجَا.
2) از رسول الله ص روایت شده است:
کسی که بعد از من با علی بن ابیطالب مخالف باشد، کافر است؛
کسی که او را [در مرتبه و جایگاه] در عرض دیگران قرار دهد، مشرک است؛
کسی که او را دوست داشته باشد مومن است؛
کسی که بغض و کینه او را داشته باشد، منافق است؛
کسی که پا جای پای او گذارد [به بهشت/ به من] ملحق شود؛
کسی که با او بستیزد از دین خارج شده؛
کسی که او را رد کند نابودشدنی است؛
علی ع نور خداوند در سرزمینهایش است و حجت او بر بندگانش؛
علی ع شمشیر خدا علیه دشمنانش و وارث علم پیامبران است؛
علی ع کلمةُ اللهِ العلیاست [= کلمه الله است که برترین است] و کلمه دشمنان اوست که پستترین است؛
علی سید اوصیاء [= سرور جانشینان] و وصیِ سید پیامبران است؛
علی ع امیر مومنان و پیشوای روسفیدان و امام مسلمین است؛
خداوند [از کسی] ایمان را جز با ولایت و اطاعت وی نمیپذیرد.
الأمالی( للصدوق)، ص11
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص:
الْمُخَالِفُ عَلَى عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع بَعْدِی کَافِرٌ وَ الْمُشْرِکُ بِهِ مُشْرِکٌ وَ الْمُحِبُّ لَهُ مُؤْمِنٌ وَ الْمُبْغِضُ لَهُ مُنَافِقٌ وَ الْمُقْتَفِی لِأَثَرِهِ لَاحِقٌ وَ الْمُحَارِبُ لَهُ مَارِقٌ وَ الرَّادُّ عَلَیْهِ زَاهِقٌ عَلِیٌّ نُورُ اللَّهِ فِی بِلَادِهِ وَ حُجَّتُهُ عَلَى عِبَادِهِ عَلِیٌّ سَیْفُ اللَّهِ عَلَى أَعْدَائِهِ وَ وَارِثُ عِلْمِ أَنْبِیَائِهِ عَلِیٌّ کَلِمَةُ اللَّهِ الْعُلْیَا وَ کَلِمَةُ أَعْدَائِهِ السُّفْلَى عَلِیٌّ سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ وَ وَصِیُّ سَیِّدِ الْأَنْبِیَاءِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ إِمَامُ الْمُسْلِمِینَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ الْإِیمَانَ إِلَّا بِوَلَایَتِهِ وَ طَاعَتِهِ.[3]
تدبر
1) «لِیعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ وَ یتُوبَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً»
خداوند امانتی را عرضه کرد که جز انسان هیچکس آن را برنداشت؛ و هدف از این کار (یا ثمره نهایی مترتب بر این کار)[4] این بود که انسانها در دنیا سه دسته شوند (منافق و مشرک و مومن) که این سه دسته، مجموعه دو گونه عاقبت خواهند داشت (مشمول عذاب یا مغفرت خدا شدن)
عرضه امانت، هرچه باشد یک ویژگی اساسی در تمایز انسان با سایر مخلوقات است؛ پس میتوان نتیجه گرفت این دو دسته بندی، مهمترین دستهبندی در زمینه انسانشناسی است.
نکته تخصصی انسانشناسی
مبدا علوم انسانی جدید در غرب را به آگوست کنت برمیگردانند که معتقد بود روش پژوهش در شناخت انسان دقیقا باید همان روش پوزیتیویستی (= اثبات با مشاهده و تجربه) باشد که از نظر او در علوم طبیعی موفقیت خود را نشان داده بود.
دیلتای، که خود را کانتِ علوم انسانی میدانست، بشدت در مقابل پوزیتیویسم ایستاد و بخوبی توضیح داد که رفتارهای انسان از واقعیتی به اسم «معنی» برخوردار است که از این انسان تا آن انسان بسیار متفاوت میباشد؛ و پوزیتیویستم در ساحت شناخت انسان بسیار ناتوان است؛ و این سخن در آثار وبر و زیمل ساماندهی شد و آنها موضوع علوم انسانی و اجتماعی را نه «رفتار» یا «ساختار» (که از نظر دورکیم با بررسی تجربی محض قابل دستیابی بود)، بلکه «کنش» (= رفتار معنیدار) دانستند؛ و ضرورتِ در پیش گرفتن روشهای تفهمی در شناخت مسائل انسانی را مطرح کردند.
در ادبیات دینی، اینکه در شناخت انسان، «معنای» رفتارش بسیار مهمتر از «ظاهر و فیزیکِ» رفتارش بوده است، جزء واضحات است (چنانکه عمل ریاکارانه را هیچکس عمل واقعا دینی نمیشمرد). اما نکته جالب توجه این است که در ادبیات دینی ساحت بالاتری از «کنش» وجود دارد که در ادبیات غربی - به خاطر غلبه نگاههای ماتریالیستی و اومانیستی - مورد غفلت قرار گرفته؛ و آن، ساحتِ ایمان و نفاق و شرک است (که همان طور که پوزیتیویستها میکوشیدند کنش را در حد رفتار و ساختار فروبکاهند، اینان هم میکوشند این ساحت را در حد کنش فروبکاهند).
انسانها از حیث ساحت کنش، در ادبیات دینی به صالِح (یا: مُحُسِن: نیکوکار) و فاسق (یا مُسیء: بدکار) تقسیم میشوند؛ اما ساحت بالاتری برای انسان وجود دارد که در آن جهتگیری کلان وجودی آنها مد نظر است، نه اعمال آنها. از این رو، با اینکه وقتی در دو سر طیف نگاه کنیم، مومنِ کامل حتما صالح و نیکوکار؛ و کافرِ محض، حتما فاسق و بدکار است؛ اما در مراتب بین این دو، بسیار ممکن است که کسی مومن باشد، اما در زمینههایی فاسق و بدکار باشد؛ یا کافر باشد و در زمینههایی صالح و نیکوکار به نظر رسد.
مساله بسیار اساسی این است که سرنوشت نهایی هرکس در گروی ایمان و کفر اوست؛ و اعمال صالح و ناصالح، همگی در مسیر اینکه او چه اندازه در ایمان یا کفر پیش رود موثرند؛ وگرنه اگر کسی بالاخره با ایمان از دنیا رود، با عذابهای برزخ و مواقف قیامت نهایتا پاک میشود؛ و در مقابل، اگر کسی حقیقت ایمان را در خود نابود کرده باشد اعمال خوب وی حقیقتا بیخاصیت بوده و همگی سرابی است که تنها تشنهی درمانده، آن را آب میپندارد (وَ الَّذینَ کَفَرُوا أَعْمالُهُمْ کَسَرابٍ بِقیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءًا؛ نور/39) و از این رو در قیامت «هَباءً مَنْثُوراً» (غباری پراکنده؛ فرقان/23) خواهد شد.
این آیه می کوشد، با توجه به امانت خاص الهی که انسان را از غیر انسان متمایز کرده، دستهبندی اصلی انسانها را در این ساحت انجام دهد نه در ساحت «کنش»؛
در این دستهبندی، انسانها در دنیا سه دسته میشوند:
انسانها
یا در فضای شرکآلود ادامه حیات میدهند که خدا را همهکاره عالَم نمیدانند (مشرک)؛
یا به دعوت پیامبران لبیک گفته، به ساحت دین الهی وارد میشوند؛ که اینان،
یا دین را ساحت اصلی زندگی خود قرار میدهند (= مومن)؛
یا عملا دین را فقط تا آنجا که باب میلشان باشد میپذیرند (منافق) و در حقیقت به کفر نزدیکترند تا به ایمان (الَّذینَ نافَقُوا ... هُمْ لِلْکُفْرِ یَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإیمان؛ آل عمران/167)
ولی در آخرت دو دسته بیشتر در کار نخواهد بود:
یا این امانت را ضایع کرده و هدر داده و شایسته جهنم و عذاب میشوند (منافق و مشرک)؛
ویا اینکه اگر قصور و تقصیری هم داشته باشند، چون اصل امانت را حفظ کردهاند خداوند آنان را توبه میدهد و مشمول غفران و رحمت خدا قرار میگیرند (مومن).
2) «لِیعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ»
در این سرنوشت نهایی انسان، اگر بحث درباره عمقیترین لایه وجودی آدمی است (تدبر1)، چرا از منافق و مشرک سخن گفت و از کافر سخنی به میان نیاورد؟
الف. آیه در مقام توصیف وجودشناسانه و تکوینی انسان است؛ و از این منظر هیچ انسانی به حقیقت معنا کافر نیست؛ زیرا فطرت خداجو در همگان وجود دارد: عدهای بر اساس این فطرت به خودشناسی و خداشناسی میرسند که همان مومناناند؛ و عدهای علیرغم آن فطرت، موجودات دیگری را در زندگی شریک خدا ساختهاند و «مشرک» اند. دسته سوم کسانیاند که نه به طور کامل مومناند و نه به طور کامل مشرک، بلکه در این میانه سرگردانند: «مُذَبْذَبینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلى هؤُلاءِ وَ لا إِلى هؤُلاءِ» (نساء/143) و چون ایمان عمیقا وارد وجودشان نشده، به سعادتی که باید نمیرسند و «منافق» نامیده میشوند. (ایستاده در باد، ص556)
ب. آیه در مقام بیان سرنوشت نهایی اینها در آخرت است. در آخرت چون پردهها کنار رفته در آنجا کافری (کسی که حقیقت را میپوشاند) به کفرش باقی نمیماند؛ بلکه حقیقت بر همه آشکار میشود و فقط آنچه در وجود خود رقم زده (شرک میورزیده یا نفاق) ظاهر میشود.
ج. هرکه کافر و منکر حقیقت است، حقیقتا یا مشرک بوده (دین الهی را یکسره کنار گذاشته و ظاهر و باطنش در دنیا کافر بوده) و یا منافق بوده است (ظاهرا در دنیا دین الهی را قبول کرده اما باطنش کافر است)؛ از این رو، مشرک و منافق اشاره به دو دستهای است که در حقیقت کافر بودهاند.
د. ...
3) «لِیعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ وَ یتُوبَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ»
اگر طبق تدبر1 عمیقترین ساحَتِ انسان، و به تَبَعِ آن، عمیقترین دستهبندی انسانها، نه دستهبندی بر اساس رفتارها و ساختارها ویا کنشها، بلکه دستهبندی بر اساس ایمان و شرک و نفاق باشد؛ آنگاه کسی که انسان را در این ساحت تحلیل میکند تحلیلی عمیقتر در اختیار دارد تا کسی که انسان را تنها در ساحت رفتار و ساختار، یا کنش، تحلیل میکند.
نکته تخصصی جامعهشناسی
اگر در نکته فوق خوب دقت شود معلوم میشود برخلاف آنچه برخی از مدعیان روشنفکری مطرح میکنند، جامعهشناسی اسلامی (که از آموزههای اسلامی در فهم جامعه کمک میگیرد) میتواند جوامع کفر را هم تحلیل کند؛ اما جامعهشناسی جوامع کفر (پوزیتیویستی و تفهمیای که ساحت ایمان را کاملا فرعی و حاشیهای میبییند) توان تحلیل کامل جامعه دینی را ندارند.
شاید بدین جهت است که علیرغم اینکه قویترین اندیشمندان علوم انسانی در خدمت اتاق فکرهای آمریکا و نظام سلطه هستند (علم مدرن اساساً رویکرد تکنولوژیک دارد و علم سلطه است: میشناسد تا پیشبینی کند و مسلط شود) هنوز از شناخت و سلطه یافتن بر (= زمین زدنِ) جامعه دینی ما - که البته در این جامعه هم مومن هست و هم منافق - ناتوان ماندهاند.
4) «لِیعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ»
چرا منافق را مقدم بر مشرک ذکر کرد؟
الف. محور بحث امانت بود؛ و کسی که خیانت در امانت میکند، کسی است که غالبا خود را ظاهرالصلاح مینمایاند؛ و کم پیش میآید که خائن به خیانت خود تظاهر کند؛ لذا منافق که خود را ظاهرالصلاح مینمایاند و خیانت میکند مقدم ذکر کرد. (المیزان، ج16، ص351)
ب. محور مباحث این سوره، هشدار به خطر منافقان و نفوذ نفاق در جامعه دینی بود، پس طبیعی است که در جمعبندی هم این گروهند که بیشتر مد نظر هستند و اگر از مشرک یاد کرد صرفاً از این جهت بود که همرتبه بودن منافق با مشرک را نشان دهد.
ج. منافق به خاطر اینکه از پتانسیل دین استفاده میکند، ظرفیتهای بیشتری را در اختیار میگیرد و از این رو سقوطی شدیدتر در جهنم دارد و مرتبه عمیقتری از جهنم خواهد بود چنانکه فرموده است: «إِنَّ الْمُنافِقینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّار: همانا منافقان در درجه بدتری [یا: در بدترین درجه] از آتش هستند» (نساء/145) پس در مقام عذاب شدن او اولویت دارد.
د. ...
5) «لِیعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ وَ یتُوبَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً»
چرا در قبال عذاب منافق و مشرک، به جای اینکه از ثواب مومن سخن بگوید از توبه خدا بر مومن سخن گفت؟
الف. خداوند امانتی به انسانها سپرده، و هیچکس طلبی از خدا ندارد تا اجرت بخواهد؛ بلکه در قبال امانت الهی بالاخره هر انسانی در حد خود قصور و تقصیری دارد؛ و حتی معصومین - اگرچه در مقایسه با ما معصومند، اما چنانکه در ادعیهشان واضح است - خود را در پیشگاه خداوند مقصر میبینند؛ پس هرکس نیازمند آن است که خداوند توبه او را بپذیرد تا بهشتی شود؛ یعنی خدا با صفت غفور و رحیم با همین مومنان مواجه میشود که آنها بهشتی میشوند؛ نه اینکه مومنان از خدا طلبکار باشند.
ب. اینجا سخن از توبه خدا بر بنده است نه توبه بنده؛ توبه خدا بر بنده همان عطف توجه رحمتآمیز خداوند بر بنده است که به صورت ثوابهای اخروی تجلی میکند؛ یعنی همان مواجهه با غفران و رحمت که تعبیر «غفور و رحیم» بر آن دلالت دارد.
ج. ...
6) «لِیعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ ... وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً»
منافقان و مشرکان چنان رذالتی در وجود خود رقم زدهاند که، با اینکه خداوند هم بسیار آمرزنده (غفور) و هم دارای رحمتی همیشگی (رحیم) است، اما آنان را عذاب خواهد کرد.
به تعبیر دیگر، عذاب خدا منافاتی با غفور و رحیم بودن او ندارد؛ بلکه علیرغم چنان غفران و رحمتی، عدهای مشمول عذاب میشوند.
7) «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ... وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ ... لِیعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ وَ یتُوبَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ»
امانت الهى مسئولیّتآور است. آنکه امانت را حفظ کند، مشمول رحمت؛ و آنکه با کفر و شرک، خیانت کند، کیفر مىبیند. (تفسیر نور، ج9، ص414)
8) «لِیعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ وَ یتُوبَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ»
نکته تخصصی انسانشناسی: برابری نهایی زن و مرد
با توجه به اینکه این آیه در مقام بیان سرنوشت نهایی انسانهاست، به کار بردن دو تعبیر مذکر و مونث برای هر یک از ویژگیهای نفاق و شرک و ایمان نشان میدهد که در عذاب و ثواب؛ و نقص و کمال وجودی؛ [و در یک کلام در نهاییترین مرتبهای که انسانهای خوب یا بد میتوانند بدان دست یابند] تفاوتی بین زن و مرد نیست. (ایستاده در باد، ص557)
9) «إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً؛ لِیعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ»
در آیه قبل از ظلوم و جهول بودن انسان سخن گفت و در این آیه از عذاب منافق و مشرک؛ اگر چه ظلم و جهل را هم در منافق و هم در مشرک میتوان دید؛ اما شاید از این ترتیب بتوان نتیجه گرفت مهمترین مشکل منافق در ظلمی است که در حق خود و دیگران روا میدارد و مهمترین مشکل مشرک جهالت اوست.
10) «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَینَ أَنْ یحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً؛ لِیعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ وَ یتُوبَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً»
این دو آیه [با اشاره به بحث امانت] هم نحوه وجود انسان را توصیف کرده و وجود او را با موجودات دیگر مقایسه نموده، جایگاه او را در کنار باقی موجودات بیان میکند و به مراحل اولیه هستی او اشاره میکند؛
هم [با تعبیر ظلوم و جهول، که نقطه مقابل علم و عدل است] راه کمال و رشد او را نشان داده؛
و هم [با بیان عذاب و مغفرت الهی در آیه اخیر] سیر انتهایی تحولات او را مشخص میکند
خلاصه، یک انسانشناسی کاملی را بیان میکند که:
انسان، با تمام پستی و حقارتی که دارد، تنها موجودی است که میتواند بار امانت الهی را بردارد؛
راه رسیدن او به این مرحله هم، خروج از ظلم و جهل وجودی است.
البته چنین نیست که همه انسانها به کمالات مقتضی فطرت خود برسند، بلکه در این میان، عدهای مومن خواهند بود و عدهای منافق و عدهای مشرک.
(ایستاده در باد، ص554 و 556)
به علت کثرت مطالب، مورد زیر را در کانال نگذاشتم
11) «لِیعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ وَ یتُوبَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً»
چرا با اینکه در آیه قبل با ضمیر متکلم (انا عرضنا ...) سخن گفت در اینجا در موضع سوم شخص نشست و از تعبیر خدا چنین میکند «لیعذب الله ...) استفاده کرد؟
الف. میخواهد توجه دهد که عاقب همه امور به خدا برمیگردد و عذاب کردن منافق و مشرک و توبه دادنِ مومن، به اقتضای الله بودنِ اوست. (المیزان، ج16، ص351)
ب. ...
[1] . وَ یتُوبَ / فَیتُوبُ / وَ یتُوبُ : جمهور/اعمش/حسن
و قال الزمخشری: ... و قرأ الأعمش: فیتوب، یعنی بالرفع، بجعل العلة قاصرة على فعل الحامل، و یبتدىء و یتوب. و معنى قراءة العامة: لیعذب اللّه حامل الأمانة و یتوب على غیره ممن لم یحملها، لأنه إذا ثبت على أن الواو فی و کان ذلک نوعان من عذاب القتال. انتهى. و ذهب صاحب اللوامح أن الحسن قرأ و یتوب بالرفع. (البحر المحیط فی التفسیر، ج8، ص511)
[2] . لام در ابتدای این آیه را لام تعلیل (الکشاف، ج3، ص565) یا لام غایت (المیزان، ج16، ص351) دانستهاند که در هر صورت بیان عاقبت مطلبی است که در آیه قبل گفته شده است.
اغلب این را به عبارت آخر یعنی «حمل امانت» برگرداندهاند یعنی نتیجه و عاقبت حمل امانت این بود؛ اما به لحاظ معنایی میتوان آن را نتیجه کل آیه یعنی «عرض امانت و حمل آن توسط انسان» نیز دانست.
[3] . این روایت هم درباره سه گروه مومن و منافق و مشرک قابل توجه است:
أَخْبَرَنِی أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ حُبَیْشٍ الْکَاتِبُ قَالَ أَخْبَرَنِی الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیُّ قَالَ أَخْبَرَنِی أَبُو إِسْحَاقَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ الْجَعْدِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ لَمَّا وَلَّى أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ع مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ مِصْرَ وَ أَعْمَالَهَا کَتَبَ لَهُ کِتَاباً وَ أَمَرَهُ أَنْ یَقْرَأَهُ عَلَى أَهْلِ مِصْرَ وَ لِیَعْمَلَ بِمَا وَصَّاهُ بِهِ فِیهِ فَکَانَ الْکِتَابُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم ... وَ لَقَدْ قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ ص إِنِّی لَا أَخَافُ عَلَى أُمَّتِی مُؤْمِناً وَ لَا مُشْرِکاً أَمَّا الْمُؤْمِنُ فَیَمْنَعُهُ اللَّهُ بِإِیمَانِهِ وَ أَمَّا الْمُشْرِکُ فَیَقْمَعُهُ اللَّهُ بِشِرْکِهِ وَ لَکِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ کُلَّ مُنَافِقِ الْجَنَانِ عَالِمِ اللِّسَانِ یَقُولُ مَا تَعْرِفُونَ وَ یَفْعَلُ مَا تُنْکِرُون.
الأمالی (للمفید)، ص268؛ نهج البلاغة، نامه27؛ الأمالی (للطوسی)، ص30؛ تحف العقول، ص179
[4] . لام در ابتدای این آیه را لام تعلیل (الکشاف، ج3، ص565) یا لام غایت (المیزان، ج16، ص351) دانستهاند که در هر صورت بیان عاقبت مطلبی است که در آیه قبل گفته شده است.