554) سوره احزاب (33) آیه 66 یوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی ال
بسم الله الرحمن الرحیم
554) سوره احزاب (33) آیه 66
یوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یقُولُونَ یا لَیتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا
ترجمه
روزی که چهرههایشان در آتش دگرگون شود، گویند ای کاش خدا را فرمان میبردیم و از رسولش اطاعت مینمودیم.
نکات ترجمهای و نحوی[1]
اختلاف قرائات[2]
حدیث
1) از امام کاظم ع از پدرانشان روایت شده است که امام حسین ع فرمودند: یکبار ما با اصحاب رسول الله بعد از رحلت ایشان در مسجد النبی جمع بودیم و از فضایل ایشان سخن میگفتیم که یکی از علمای یهود از اهل شام که به تورات و انجیل و زبور و صحف ابراهیم و انبیاء مسلط بود بر ما وارد شد و سلام کرد و نزد ما نشست و اندگی درنگ کرد، سپس گفت: ای امت محمد! شما هیچ فضیلت و مرتبتی برای هیچ پیامبر و رسولی را نگذاشتهاید مگر اینکه آن را برای حضرت محمد ص هم اعتقاد دارید؛ حالا اگر من از شما سوالی بپرسم حاضرید جواب دهید؟
امیرالمومنین ع فرمود ای برادر یهودی! هر چه دلت میخواهد بپرس که من به یاری خدا و به مشیت او به هرچه بپرسی پاسخ میدهم؛ و به خدا سوگند که خداوند عز و جل هیچ درجه و فضیلتی به هیچ نبیّ و رسولی نداد مگر اینکه همگی را برای حضرت محمد ص جمع کرد و چندین برابر او را بر همه انبیاء و رسولان برتری بخشید؛ و بارها میشد که رسول الله ص فضیلتی را در مورد خودش را نقل میفرمود و در پایانش میفرمود «و لا فَخرَ: واین از باب فخرفروشی نیست» و من امروز برایت از فضائل او مواردی را نقل کنم بدون اینکه بخواهم کسر شأنی برای احدی از پیامبران ایجاد کنم، مواردی که خداوند آن را مایه چشم روشنی مومنان قرار دهد؛ از باب شکری در برابر آنچه خداوند به حضرت محمد ص عطا فرمود و الان نیز بر آنها می افزاید. پس بدان این یهودی ...
[و حضرت وارد گفتگویی طولانی با وی شد. فرازی از این گفتگو در جلسه 426 گذشت.
http://yekaye.ir/al-ahzab-33-7/
در ادامه آن فراز، حضرت فرمود: ]
و خداوند فضل و برتری او در دنیا و فضیلت وی در آخرت را بدانجا رساند که توصیف نتوان کرد، ولی در حدی که قلبت تحمل آن را داشته باشد و عقلت آن را پس نزند، و عالمانه دست به انکار نزنی، مواردی را به تو خبر می دهم.
فضل و برتری وی بدانجا رسید که اهل آتش فریاد میزنند و با صدای بلند بانگ پشیمانی سر میدهند که ای کاش او را در دنیا اجابت کرده بودیم و خداوند عز و جل فرمود:
«روزی که چهرههایشان در آتش دگرگون شود» پس «گویند ای کاش خدا را فرمان میبردیم و از رسولش اطاعت مینمودیم.»
إرشاد القلوب إلى الصواب (للدیلمی)، ج2، ص407
یَرْفَعُهُ إِلَى الْإِمَامِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی جَعْفَرٌ عَنْ أَبِیهِ الْبَاقِرِ ع قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَلِیٌّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع قَالَ: بَیْنَمَا أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ جُلُوسٌ فِی مَسْجِدِهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ یَتَذَاکَرُونَ فَضْلَهُ إِذْ دَخَلَ عَلَیْنَا حِبْرٌ مِنْ أَحْبَارِ الْیَهُودِ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ قَدْ قَرَأَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ وَ صُحُفَ إِبْرَاهِیمَ وَ الْأَنْبِیَاءِ وَ عَرَفَ دَلَائِلَهُمْ فَسَلَّمَ عَلَیْنَا وَ جَلَسَ وَ لَبِثَ هُنَیْئَةً ثُمَّ قَالَ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ مَا تَرَکْتُمْ لِنَبِیٍّ دَرَجَةً وَ لَا لِمُرْسَلٍ فَضِیلَةً إِلَّا وَ قَدْ نَحَلْتُمُوهَا لِمُحَمَّدٍ نَبِیِّکُمْ فَهَلْ عِنْدَکُمْ جَوَابٌ إِنْ أَنَا سَأَلْتُکُمْ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ع سَلْ یَا أَخَا الْیَهُودِ مَا أَحْبَبْتَ فَإِنِّی أُجِیبُکَ عَنْ کُلِّ مَا تَسْأَلُ بِعَوْنِ اللَّهِ وَ مَشِیئَتِهِ فَوَ اللَّهِ مَا أَعْطَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیّاً وَ لَا مُرْسَلًا دَرَجَةً وَ لَا فَضِیلَةً إِلَّا وَ قَدْ جَمَعَهَا لِمُحَمَّدٍ ص وَ زَادَهُ عَلَى الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً وَ لَقَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ إِذَا ذَکَرَ لِنَفْسِهِ فَضِیلَةً قَالَ وَ لَا فَخْرَ وَ أَنَا أَذْکُرُ لَکَ الْیَوْمَ مِنْ فَضَائِلِهِ مِنْ غَیْرِ ازْدِرَاءٍ مِنِّی عَلَى أَحَدٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مَا یُقِرُّ اللَّهُ بِهِ أَعْیُنَ الْمُؤْمِنِینَ شُکْراً لِلَّهِ عَلَى مَا أَعْطَى مُحَمَّداً وَ زَادَهُ عَلَیْهِمْ الْآنَ فَاعْلَمْ یَا أَخَا الْیَهُودِ ...
وَ اللَّهِ لَقَدْ بَلَغَ مِنْ فَضْلِهِ ص فِی الدُّنْیَا وَ مِنْ فَضْلِهِ فِی الْآخِرَةِ مَا تَقْصُرُ عَنْهُ الصِّفَاتُ وَ لَکِنْ أُخْبِرُکَ بِمَا یَحْمِلُهُ قَلْبُکَ وَ لَا یَدْفَعُهُ عَقْلُکَ وَ لَا تُنْکِرُهُ بِعِلْمٍ إِنْ کَانَ عِنْدَهُ فَقَدْ بَلَغَ مِنْ فَضْلِهِ أَنَّ أَهْلَ النَّارِ یَهْتِفُونَ وَ یَصْرُخُونَ بِأَصْوَاتِهِمْ نَدَماً أَنْ لَا یَکُونُوا قَدْ أَجَابُوهُ فِی الدُّنْیَا فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ «یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ» فَـ «یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا» ...
2) فتح بن یزید جرجانی حکایت میکند که یکبار در مسیر برگشت از خانه خدا به سمت خراسان با امام هادی ع همسفر شدم و او قصد عزیمت به سوی عراق را داشت. شنیدم که فرمود:
کسی که تقوای الهی پیشه کند، در حفظ و وقایه نگهداشته میشود؛ و کسی که از خدا اطاعت کند مورد اطاعت واقع میگردد.
من از اینکه توانسته بودم به محضر ایشان برسم خیلی خوشحال شدم و سلام کردم و جوابم را داد و به من فرمود که بنشینم و شروع به صحبت کرد و فرمود:
ای فتح! کسی که خالق را اطاعت کند برایش اهمیت ندارد که مخلوق از او عصبانی شود، اما کسی که خالق را به خشم آرد یقین داشته باشد که خالق او را به خشم و غضب مخلوق مبتلا سازد؛ و همانا خالق را نمیتوان توصیف کرد جز آن گونه که خود توصیف فرموده، و چگونه میتوان خالقی را وصف نمود که حواس از درک او، و وهمها از رسیدن به او، و خطورات ذهنی از محدود کردن او، و دیدگان از احاطه به او عاجزند؛ أجلّ است از هر وصفی که وصفکنندگان گویند، و متعالی است از هر شرحی که شرحدهندگان بیان کنند ...
[و بعد از بیان توضیحاتی درباره برتری مطلق خداوند از هر وصف و بیانی، فرمودند]
و حتی چگونه میتوان به کنه حضرت محمد ص رسید در حالی که خداوند جلیل اسم او را در کنار اسم خود آورد و در بخشش او را کنار خود گذاشت و پاداش اطاعت از خود را برای کسی که از او اطاعت کند مقرر داشت، چنانکه فرمود: «و به عیبجویى و انتقام برنخاستند مگر [بعد از] آنکه خدا و پیامبرش از فضل خود آنان را بىنیاز گردانیده بودند» (توبه/47) و از قول کسانی که اطاعت او را ترک کرده، و در حال عذاب شدن بین طبقاتی از آتش و جامههایی از قطران [= قیر مذاب] میباشند، فرمود «گویند ای کاش خدا را فرمان میبردیم و از رسولش اطاعت مینمودیم.» (احزاب/66)
و یا چگونه میتوان کنه کسانی را وصف کرد که خداوند جلیل طاعت آنان را با طاعت رسولش قرین کرد، آنجا که فرمود: «از خدا اطاعت کنید، و از رسولش و اولیالامر از آنها فرمان برید» (نساء/59) و فرمود «اگر آن مطلب را به رسول یا به اولیالامر ارجاع میدادند ...» (نساء/83) و فرمود «و خداوند به شما دستور میدهد که امانات را اهلش برگردانید» (نساء/58) و فرمود «از اهل ذکر بپرسید اگر که نمیدانید» (نحل/43)
ای فتح! همان طور که خداوند جلیل - جل جلاله - و نیز رسول و خلیل [= دوست؛ اشاره به حضرت علی ع] و فرزندان [زهرای] بتول را نتوان توصیف کرد، مومنی هم که تسلیم امر ما باشد توصیفناپذیر است؛
پس پیامبر ما برترین پیامبران است؛ و خلیل ما برترین أخلاء [دوستان]؛ و وصیش بزرگوارترین اوصیاء؛ اسم آن دو [محمد ص و علی ع] برترین اسماء؛ و کُنیه [= لقب] آن دو برترین و جلیلترین کُنیهها؛ اگر قرار بود [ما فرزندان زهرا س] جز با کُفر و همتای خود ننشینیم، با هیچکس همنشین نمیشدیم؛ و اگر قرار بود جز با کُفو و همتای خود ازدواج نکنیم، کسی به ازدواج ما در نمیآمد؛ متواضعترین مردم، کسی است که بردباریاش از همه عظیمتر، و دستانش از همه [به بخشش] گشودهتر، و حمایتگریاش از همه بزرگمنشانهتر باشد؛ اوصیای آن دو [پیامبر و امیرالمومنین ع] علم آن دو را به ارث بردهاند پس امور را به ایشان برگردان و تسلیم آنان باش تا خداوند تو را به مرگ اینان بمیراند و به حیات ایشان زنده گرداند، البته اگر دلت میخواهد [که به چنین جایگاهی برسی]، رَحِمَکَ اللَّهُ.
کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج2، ص386-387؛ اثبات الوصیة، ص235-236
[روى الحمیری قال حدّثنی أحمد بن أبی عبد اللّه البرقی عن] فَتْحِ بْنِ یَزِیدَ الْجُرْجَانِیّ قَالَ: ضَمَّنِی وَ أَبَا الْحَسَنِ [الهادی] الطَّرِیقُ حِینَ مُنْصَرَفِی مِنْ مَکَّةَ إِلَى خُرَاسَانَ وَ هُوَ صَائِرٌ إِلَى الْعِرَاقِ فَسَمِعْتُهُ وَ هُوَ یَقُولُ مَنِ اتَّقَى اللَّهَ یُتَّقَى وَ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ یُطَاعُ قَالَ فَتَلَطَّفْتُ فِی الْوُصُولِ إِلَیْهِ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ وَ أَمَرَنِی بِالْجُلُوسِ وَ أَوَّلُ مَا ابْتَدَأَنِی بِهِ أَنْ قَالَ یَا فَتْحُ مَنْ أَطَاعَ الْخَالِقَ لَمْ یُبَالِ بِسَخَطِ الْمَخْلُوقِ وَ مَنْ أَسْخَطَ الْخَالِقَ فَأَیْقَنَ أَنْ یُحِلَّ بِهِ الْخَالِقُ سَخَطَ الْمَخْلُوقِ وَ إِنَّ الْخَالِقَ لَا یُوصَفُ إِلَّا بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ وَ أَنَّى یُوصَفُ الْخَالِقُ الَّذِی تَعْجِزُ الْحَوَاسُّ أَنْ تُدْرِکَهُ وَ الْأَوْهَامُ أَنْ تَنَالَهُ وَ الْخَطَرَاتُ أَنْ تَحُدَّهُ وَ الْأَبْصَارُ عَنِ الْإِحَاطَةِ بِهِ جَلَّ عَمَّا یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ وَ تَعَالَى عَمَّا یَنْعَتُهُ النَّاعِتُونَ ...[3]
أَمْ کَیْفَ یُوصَفُ بِکُنْهِهِ مُحَمَّدٌ ص وَ قَدْ قَرَنَهُ الْجَلِیلُ بِاسْمِهِ وَ شَرَکَهُ فِی عَطَائِهِ وَ أَوْجَبَ لِمَنْ أَطَاعَهُ جَزَاءَ طَاعَتِهِ إِذْ یَقُولُ «وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ» وَ قَالَ یَحْکِی قَوْلَ مَنْ تَرَکَ طَاعَتَهُ وَ هُوَ یُعَذِّبُهُ بَیْنَ أَطْبَاقِ نِیرَانِهَا وَ سَرَابِیلِ قَطِرَانِهَا «یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا» أَمْ کَیْفَ یُوصَفُ بِکُنْهِهِ مَنْ قَرَنَ الْجَلِیلُ طَاعَتَهُمْ بِطَاعَةِ رَسُولِهِ حَیْثُ قَالَ «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» وَ قَالَ «وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ» وَ قَالَ «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها» وَ قَالَ ف«َسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»
یَا فَتْحُ کَمَا لَا یُوصَفُ الْجَلِیلُ جَلَّ جَلَالُهُ وَ الرَّسُولُ وَ الْخَلِیلُ وَ وُلْدُ الْبَتُولِ فَکَذَلِکَ لَا یُوصَفُ الْمُؤْمِنُ الْمُسَلِّمُ لِأَمْرِنَا فَنَبِیُّنَا أَفْضَلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ خَلِیلُنَا أَفْضَلُ الْأَخِلَّاءِ وَ وَصِیُّهُ أَکْرَمُ الْأَوْصِیَاءِ اسْمُهَا [اسمهما] أَفْضَلُ الْأَسْمَاءِ وَ کُنْیَتُهُمَا أَفْضَلُ الْکُنَى وَ أَجْلَاهَا لَوْ لَمْ یُجَالِسْنَا إِلَّا کُفْوٌ لَمْ یُجَالِسْنَا أَحَدٌ وَ لَوْ لَمْ یُزَوِّجْنَا إِلَّا کُفْوٌ لَمْ یُزَوِّجْنَا أَحَدٌ أَشَدُّ النَّاسِ تَوَاضُعاً أَعْظَمُهُمْ حِلْماً وَ أَنْدَاهُمْ کَفّاً وَ أَمْنَعُهُمْ کَنَفاً وَرِثَ عَنْهُمَا أَوْصِیَاؤُهُمَا عِلْمَهُمَا فَارْدُدْ إِلَیْهِمْ الْأَمْرَ وَ سَلِّمْ إِلَیْهِمْ أَمَاتَکَ اللَّهُ مَمَاتَهُمْ وَ أَحْیَاکَ حَیَاتَهُمْ إِذَا شِئْتَ رَحِمَکَ اللَّهُ.[4]
3) از امام باقر ع روایتی طولانی نقل شده است که وضعیت کافر حقیقی از لحظه مرگ تا عالم قبر و ورود در محشر و نهایتا وضعیتش در جهنم را توضیح میدهند.
فرازهایی از این حدیث در جلسه326 (حدیث3) http://yekaye.ir/al-hajj-22-21/ گذشت؛ و در جلسه 349 (حدیث1) http://yekaye.ir/al-balad-90-20/ آخرین مرحله استقرار کافر در جهنم بیان شد. اولین مرحله ورود او در خود جهنم بدین بیان است:
آنگاه کافر گوید: آیا به من رحم نمیکنید؛ میگویند: ای بدبخت! چگونه بر تو رحم کنیم در حالی که ارحم الراحمین به تو رحم نکرده است. آیا اذیت شدی؟
میگوید بسیار زیاد!
میگویند: بدبخت! پس چگونه خواهی بود وقتی که در آتش بیفتی؟!
آنگاه فرشتهای ضربهای به سینه او میزند که او به اندازه هفتاد هزار سال سقوط میکند؛ آنجاست که میگویند «ای کاش خدا را فرمان میبردیم و از رسولش اطاعت مینمودیم.» (احزاب/66)
به جایی میافتد که سنگی در سمت راستش و شیطانی در سمت چپ اوست؛ آن سنگ، گوگردی از آتش است که بر صورتش شعله میکشد و خداوند هفتاد پوسته برای او قرار داده که هر پوستهای ضخامتش چهل ذراع است - به مقیاس ذراع فرشتهای که او را عذاب میکند - و بین هر دو پوسته چهل ذراع است و بین هر پوسته و پوسته دیگر، مارها و عقربهایی از آتش است؛ و نیز هیولایی از آتش که سرش همچون کوهی عظیم و رانهایش همچون کوه ورقان - نام کوهی است در نزدیکی مدینه - و لبش از لب فیل بزرگتر، که او را میکِشد، و گوشهایش همچون چاهی است که بین آنها پردههایی از آتش در آن شعلهور است، و آتش از پشت او به سینهاش میرسد و در این بین، چیزی را سالم باقی نمیگذارد تا اینکه برایش هفتاد زنجیر آماده میشود که هر زنجیری هفتاد ذراع است (حاقه/32) و از این ذراع تا آن ذراع حلقههایی است به اندازه قطرات باران که اگر حلقهای از آنها بر کوههای زمین گذاشته شود آن را ذوب خواهد کرد.
فرمود: و برایش هفتاد «جامه از قطران [= قیر مذاب]» از آتش «است و آتش صورتهایشان را دربرمیگیرد» (ابراهیم/50)
و برایش سرپوشی از آتش است و هیچ جایی از پیکرش نیست مگر اینکه حلقهای از آتش در آنجاست و بر پاهایش زنجیری از آتش و بر سرش تاجی از آتش است که شصت ذراع شعلهور میباشد، و در سرش سیصد و شصت سوراخ زده میشود که از هر سوراخی دودی از هر جانب بیرون میزند به طوری که مغزش به جوش میآید تا حدی که بر شانههایش روان میگردد و از آن سیصد و شصت جوی از مایع متعفنی سرازیر میگردد که عرصه را بر او تنگ میسازد آن گونه که تیر در تیردان به تنگی گذاشته میشود؛ و از شدت تنگنای جایشان و از بوها و شدت سیاهی و فریاد و نعره و غیظ و تعفنشان رویشان سیاه میشود و جانشان به لب میرسد؛ و ناخنهایی برایش میروید همچون ناخن گربه و عقاب؛ گوشت خود را میخورد و استخوان خود را میبُرَد و خونش را مینوشد، خوردنی و نوشیدنیای غیر از این ندارد.
آنگاه فرشتهای بر سینه او میکوبد ....
الإختصاص، ص361-362
سَعِیدُ بْنُ جَنَاحٍ قَالَ حَدَّثَنِی عَوْفُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَزْدِیُّ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ:
إِذَا أَرَادَ اللَّهُ قَبْضَ رُوحِ الْکَافِر...
قَالَ فَیَقُولُ أَ مَا تَرْحَمُونِّی قَالَ فَیَقُولُونَ یَا شَقِیُّ کَیْفَ نَرْحَمُکَ وَ لَا یَرْحَمُکَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ أَ فَیُؤْذِیکَ هَذَا قَالَ فَیَقُولُ أَشَدَّ الْأَذَى قَالَ فَیَقُولُونَ یَا شَقِیُّ وَ کَیْفَ لَوْ قَدْ طَرَحْنَاکَ فِی النَّارِ قَالَ فَیَدْفَعُهُ الْمَلَکُ فِی صَدْرِهِ دَفْعَةً فَیَهْوِی سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ قَالَ فَیَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا قَالَ فَیَقْرِنُ مَعَهُ حَجَرٌ عَنْ یَمِینِهِ وَ شَیْطَانٌ عَنْ یَسَارِهِ حَجَرُ کِبْرِیتٍ مِنْ نَارٍ یَشْتَعِلُ فِی وَجْهِهِ وَ یَخْلُقُ اللَّهُ لَهُ سَبْعِینَ جِلْداً کُلُّ جِلْدٍ غِلْظَتُهُ أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً بِذِرَاعِ الْمَلَکِ الَّذِی یُعَذِّبُهُ وَ بَیْنَ الْجِلْدِ إِلَى الْجِلْدِ أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً وَ بَیْنَ الْجِلْدِ إِلَى الْجِلْدِ حَیَّاتٌ وَ عَقَارِبُ مِنْ نَارٍ وَ دِیدَانٌ مِنْ نَارٍ رَأْسُهُ مِثْلُ الْجَبَلِ الْعَظِیمِ وَ فَخِذَاهُ مِثْلُ جَبَلِ وَرِقَانَ وَ هُوَ جَبَلٌ بِالْمَدِینَةِ مِشْفَرُهُ أَطْوَلُ مِنْ مِشْفَرِ الْفِیلِ فَیَسْحَبُهُ سَحْباً وَ أُذُنَاهُ عَضُوضَانِ بَیْنَهُمَا سُرَادِقٌ مِنْ نَارٍ تَشْتَعِلُ قَدِ أَطْلَعَتِ النَّارُ مِنْ دُبُرِهِ عَلَى فُؤَادِهِ فَلَا یَبْلُغُ درین سامهما [دُوَیْنَ بُنْیَانِهِمَا] حَتَّى یُبَدَّلَ لَهُ سَبْعُونَ سِلْسِلَةً لِلسِّلْسِلَةِ سَبْعُونَ ذِراعاً مَا بَیْنَ الذِّرَاعِ إِلَى الذِّرَاعِ حَلَقٌ عَدَدَ الْقَطْرِ وَ الْمَطَرِ لَوْ وُضِعَتْ حَلْقَةٌ مِنْهَا عَلَى جِبَالِ الْأَرْضِ لَأَذَابَتْهَا قَالَ وَ عَلَیْهِ سَبْعُونَ سِرْبَالًا مِنْ قَطِرانٍ مِنْ نَارٍ وَ تَغْشى وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ عَلَیْهِ قَلَنْسُوَةٌ مِنْ نَارٍ وَ لَیْسَ فِی جَسَدِهِ مَوْضِعُ فِتْرٍ إِلَّا وَ فِیهِ حَلْقَةٌ مِنْ نَارٍ وَ فِی رِجْلَیْهِ قُیُودٌ مِنْ نَارٍ عَلَى رَأْسِهِ تَاجٌ سِتُّونَ ذِرَاعاً مِنْ نَارٍ قَدْ نُقِبَ رَأْسُهُ ثَلَاثَ مِائَةٍ وَ سِتِّینَ نَقْباً یَخْرُجُ مِنْ ذَلِکَ النَّقْبِ الدُّخَانُ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ وَ قَدْ غَلَى مِنْهَا دِمَاغُهُ حَتَّى یَجْرِیَ عَلَى کَتِفَیْهِ یَسِیلُ مِنْهَا ثَلَاثُمِائَةِ نَهَرٍ وَ سِتُّونَ نَهَراً مِنْ صَدِیدٍ یَضِیقُ عَلَیْهِ مَنْزِلُهُ کَمَا یَضِیقُ الرُّمْحُ فِی الزُّجِّ فَمِنْ ضِیقِ مَنَازِلِهِمْ عَلَیْهِمْ وَ مِنْ رِیحِهَا وَ شِدَّةِ سَوَادِهَا وَ زَفِیرِهَا وَ شَهِیقِهَا وَ تَغَیُّظِهَا وَ نَتْنِهَا اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ وَ عَظُمَتْ دِیدَانُهُمْ فَیَنْبُتُ لَهَا أَظْفَارٌ کَأَظْفَارِ السِّنَّوْرِ وَ الْعِقْبَانِ تَأْکُلُ لَحْمَهُ وَ تَقْرِضُ عِظَامَهُ وَ تَشْرَبُ دَمَهُ لَیْسَ لَهُنَّ مَأْکَلٌ وَ لَا مَشْرَبٌ غَیْرُهُ ثُمَّ یُدْفَعُ فِی صَدْرِهِ دَفْعَةً ...
تدبر
1) «یوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یقُولُونَ یا لَیتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا»
این سوره با دستور به اطاعت نکردن از کافران و منافقان شروع شد و در اواسط سوره (آیه48) یکبار دیگر بر این دستور تاکید کرد. اکنون در اواخر سوره، تاکید میکند که اگر ما چنان دستوری دادیم و نیز دستور دادیم از وحی (خدا و رسول) پیروی کنید (آیه3 و 36) به این جهت است که خود همین کافران نیز - و همچنین منافقان، که در حقیقت کافر (نساء/137-138) و همنشینان کافران در جهنماند (مثلا نساء/140[5]؛ توبه/68[6])- در پایان کار در آتش جهنم زیر و رو میشوند و میفهمند مهمترین مشکلشان در زندگی دنیا همین بوده که خدا و رسولش را اطاعت نمیکردند.
2) «یوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ»
«تقلب» به معنای زیر و رو شدن است؛ اما مقصود از «تقلب وجوه در آتش» عبارت است از:
الف. در اثر عذاب، از حالی به حال دیگر درآمدن؛ یعنی زرد و سیاه و پریشان و ... شدن. (مجمعالبیان، ج8، ص583؛ المیزان، ج16، ص346)
ب. در جهات مختلف در معرض آتش قرار گرفتن، به طوری که همه جایش بسوزد، مانند گوشتی که برای کباب شدن کامل دائما آن را زیر و رو میکنند. (مجمعالبیان، ج8، ص583؛ المیزان، ج16، ص346) و آنگاه یا چون «وجه» اشرف اعضای انسان است، وقتی او این گونه حرارت میبیند نشان میدهد که به طریق اولی، کل وجود وی در معرض آتش قرار میگیرد؛ (البحر المحیط، ج8، ص507) ویا چون با این تعبیر، به «عذاب شدن در همه جهات» اشاره کرده، نشاندهنده این است که همه هستی آنان در عذاب خواهد بود. (ایستاده در باد، ص517)
ج. سرنگون به آتش در افتادن (البحر المحیط، ج8، ص507)
د. بیان شدت دردناک و ناراحتکننده بودن عذاب جهنم (ایستاده در باد، ص517)
ه. ...
3) «یوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یقُولُونَ یا لَیتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا»
اگر به یاد داشته باشیم که عذابهای آخرت تجسم اعمال دنیوی افراد است؛ آنگاه این که وجوه آنها در عذاب زیر و رو میشود میخواهد بگوید:
الف. آنان امروز هم در همین حال از این رو به آن رو شدناند؛ یعنی تلاش و کششی که آنها را دائما در این وضعیت باطلشان بیشتر فرو میبرد. (ایستاده در باد، ص518)
ب. آنان انسانهایی یک رو [= رو راست] نبودهاند که ظاهر و باطنشان یکی باشد؛ بلکه افرادی دورو و بلکه چند رو بودهاند؛ و با مردم و با دین خدا با وجوه مختلف روبرو میشدند.
ج. ...
4) «یقُولُونَ یا لَیتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولا»
غافلان در قیامت بیدار و پشیمان مىشوند و اطاعت از خدا و رسول آرزوىشان خواهد بود؛ اما دیگر سودى ندارد. (تفسیر نور، ج9، ص407)
5) «أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا»
پیامبر اکرم صلى اللَّه علیه و آله علاوه بر ابلاغ فرمان الهى، خود نیز دستوراتى را براى مردم صادر مىکرد؛ و اطاعت از خدا به همراه اطاعت از رسول کارساز است. (تفسیر نور، ج9، ص407)
نکته تخصصی تفسیری
اینکه کلمه اطاعت را تکرار کرد (با اینکه میتوانست بفرماید أَطَعْنَا اللَّهَ وَ الرَّسُولَا») نشان میدهد که ما با دو نوع اطاعت ور به رو هستیم و به تعبیر دیگر، دستوراتی که رسول خدا میدهد دو گونه است؛ یکی دستوراتی که فقط نقش ابلاغ دارد، یعنی دستور مستقیم خداوند است، که مثلا در قرآن به ما رسانده است؛ و دوم دستوراتی که او برای اداره امور مومنان در شرایط خاص زندگی صادر میکند؛ و این دستورات نیز همانند دستورات اول لازمالاجراست. (ایستاده در باد، ص519-520)
آیه «أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُم» (نساء/59) نیز دلیل دیگری است بر اینکه این دستورات دوم، دستورات حکومتیِ صادر شده از پیامبر ص - به عنوان حاکم جامعه دینی - است، چرا که در آنجا هم دو اطاعت است و در اطاعت دوم، پیامبر و اولیالامر را یکجا مطرح کرده است.
[1] . یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ: یجوز أن ینتصب یوم بقوله: لا یَجِدُونَ، و یکون یقولون استئناف إخبار عنهم، أو تم الکلام عند قولهم: وَ لا نَصِیراً. و ینتصب یوم بقوله: یَقُولُونَ، أو بمحذوف، أی اذکر و یقولون حال.
و تقلیب الوجوه فی النار: تحرکها فی الجهات، أو تغیرها عن هیئاتها، أو إلقاؤها فی النار منکوسة. و الظاهر هو الأول، و الوجه أشرف ما فی الإنسان، فإذا قلب فی النار کان تقلیب ما سواه أولى. و عبر بالوجه عن الجملة، و تمنیهم حیث لا ینفع، و تشکیهم من کبرائهم لا یجدی. (البحر المحیط، ج8، ص507)
[2] . تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ / تَقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ / تَتَقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ / نُقَلِّبُ وُجُوهَهُمْ / تُقَلِّبُ وُجُوهَهُمْ
جمهور/ حسن، عیسی [بن عمر]، ابوجعفر رواسی، ابیحیوة/ ابنابی عبلة/ ابیحیوة، عیسی بصری/ عیسی کوفی
و قرأ الجمهور: تقلب مبنیا للمفعول و الحسن، و عیسى، و أبو جعفر الرواسی: بفتح التاء، أی تتقلب و حکاها ابن عطیة عن أبی حیوة. و قال ابن خالویه عن أبی حیوة: نقلب بالنون، وجوههم بالنصب.و حکاها ابن عطیة عن أبی حیوة أیضا و خارجة. زاد صاحب اللوامح أنها قراءة عیسى البصری. و قرأ عیسى الکوفی کذلک، إلا أن بدل النون تاء، و فاعل تقلب ضمیر یعود على سَعِیراً، و على جهنم أسند إلیهما اتساعا. و قراءة ابن أبی عبلة: تتقلب بتاءین. (البحر المحیط، ج8، ص507)
فی الشواذ قراءة عیسى بن عمر یوم تقلب وجوههم (مجمع البیان، ج8، ص582)
[3] . نَأَى فِی قُرْبِهِ وَ قَرُبَ فِی نَأْیِهِ فَهُوَ فِی نَأْیِهِ قَرِیبٌ وَ فِی قُرْبِهِ بَعِیدٌ کَیَّفَ الْکَیْفَ فَلَا یُقَالُ کَیْفَ وَ أَیَّنَ الْأَیْنَ فَلَا یُقَالُ أَیْنَ إِذْ هُوَ مُنْقَطِعُ الْکَیْفِیَّةِ وَ الْأَیْنِیَّةِ هُوَ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ فَجَلَّ جَلَالُهُ
[4] ادامه داستان هم خواندنی است:
قَالَ فَتْحٌ فَخَرَجْتُ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ تَلَطَّفْتُ فِی الْوُصُولِ إِلَیْهِ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ تَأْذَنُ لِی فِی مَسْأَلَةٍ اخْتَلَجَ فِی صَدْرِی أَمْرُهَا لَیْلَتِی قَالَ سَلْ وَ إِنْ شَرَحْتُهَا فَلِی وَ إِنْ أَمْسَکْتُهَا فَلِی فَصَحِّحْ نَظَرَکَ وَ تَثَبَّتْ فِی مَسْأَلَتِکِ وَ أَصْغِ إِلَى جَوَابِهَا سَمْعَکَ وَ لَا تَسْأَلْ مَسْأَلَةً تَعَیَّنَتْ وَ اعْتَنِ بِمَا تَعْتَنِی بِهِ فَإِنَّ الْعَالِمَ وَ الْمُتَعَلِّمَ شَرِیکَانِ فِی الرُّشْدِ مَأْمُورَانِ بِالنَّصِیحَةِ مَنْهِیَّانِ عَنِ الْغِشِّ وَ أَمَّا الَّذِی اخْتَلَجَ فِی صَدْرِکَ لَیْلَتَکَ فَإِنْ شَاءَ الْعَالِمُ أَنْبَأَکَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یُظْهِرْ عَلى غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ فَکُلُّ مَا کَانَ عِنْدَ الرَّسُولِ کَانَ عِنْدَ الْعَالِمِ وَ کُلُّ مَا اطَّلَعَ عَلَیْهِ الرَّسُولُ فَقَدِ اطَّلَعَ أَوْصِیَاؤُهُ عَلَیْهِ لِئَلَّا تَخْلُوَ أَرْضُهُ مِنْ حُجَّةٍ یَکُونُ مَعَهُ عِلْمٌ یَدُلُّ عَلَى صِدْقِ مَقَالَتِهِ وَ جَوَازِ عَدَالَتِهِ یَا فَتْحُ عَسَى الشَّیْطَانُ أَرَادَ اللُّبْسَ عَلَیْکَ فَأَوْهَمَکَ فِی بَعْضِ مَا أَوْدَعْتُکَ وَ شَکَّکَکَ فِی بَعْضِ مَا أَنْبَأْتُکَ حَتَّى أَرَادَ إِزَالَتَکَ عَنْ طَرِیقِ اللَّهِ وَ صِرَاطِهِ الْمُسْتَقِیمِ فَقُلْتُ مَتَى أَیْقَنْتُ أَنَّهُمْ کَذَا فَهُمْ أَرْبَابٌ مَعَاذَ اللَّهِ أَنَّهُمْ مَخْلُوقُونَ مَرْبُوبُونَ مُطِیعُونَ لِلَّهِ دَاخِرُونَ رَاغِبُونَ فَإِذَا جَاءَکَ الشَّیْطَانُ مِنْ قِبَلِ مَا جَاءَکَ فَاقْمَعْهُ بِمَا أَنْبَأْتُکَ بِهِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَرَّجْتَ عَنِّی وَ کَشَفْتَ مَا لَبَّسَ الْمَلْعُونُ عَلَیَّ بِشَرْحِکَ فَقَدْ کَانَ أَوْقَعَ فِی خَلَدِی أَنَّکُمْ أَرْبَابٌ!
قَالَ فَسَجَدَ أَبُو الْحَسَنِ وَ هُوَ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ رَاغِماً لَکَ یَا خَالِقِی دَاخِراً خَاضِعاً قَالَ فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّى ذَهَبَ لَیْلِی ثُمَّ قَالَ یَا فَتْحُ کِدْتَ أَنْ تَهْلِکَ وَ تُهْلِکَ وَ مَا ضَرَّ عِیسَى إِذَا هَلَکَ مَنْ هَلَکَ فَاذْهَبْ إِذَا شِئْتَ رَحِمَکَ اللَّهُ قَالَ فَخَرَجْتُ وَ أَنَا فَرِحٌ بِمَا کَشَفَ اللَّهُ عَنِّی مِنَ اللُّبْسِ بِأَنَّهُمْ هُمْ وَ حَمِدْتُ اللَّهَ عَلَى مَا قَدَرْتُ عَلَیْهِ فَلَمَّا کَانَ فِی الْمَنْزِلِ الْآخَرِ دَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ هُوَ مُتَّکٍ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ حِنْطَةٌ مَقْلُوَّةٌ «1» یَعْبَثُ بِهَا وَ قَدْ کَانَ أَوْقَعَ الشَّیْطَانُ فِی خَلَدِی أَنَّهُ لَا یَنْبَغِی أَنْ یَأْکُلُوا وَ یَشْرَبُوا إِذْ کَانَ ذَلِکَ آفَةً وَ الْإِمَامُ غَیْرُ مَئُوفٍ فَقَالَ اجْلِسْ یَا فَتْحُ فَإِنَّ لَنَا بِالرُّسُلِ أُسْوَةً کَانُوا یَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ وَ یَمْشُونَ فِی الْأَسْواقِ وَ کُلُّ جِسْمٍ مَغْذُوٌّ بِهَذَا إِلَّا الْخَالِقَ الرَّازِقَ لِأَنَّهُ جَسَّمَ الْأَجْسَامَ وَ هُوَ لَمْ یُجَسَّمْ وَ لَمْ یَجُزْ ابْتِنَاؤُهُ وَ لَمْ یَتَزَایَدْ وَ لَمْ یَتَنَاقَصْ مُبَرَّأً مِنْ ذَاتِهِ مَا رُکِّبَ فِی ذَاتِ مَنْ جَسَّمَهُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ الَّذِی لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ مُنْشِئُ الْأَشْیَاءِ مُجَسِّمُ الْأَجْسَامِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ الرَّءُوفُ الرَّحِیمُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى عَمَّا یَقُولُ الظَّالِمُونَ عُلُوّاً کَبِیراً لَوْ کَانَ کَمَا وَصَفَ لَمْ یُعْرَفِ الرَّبُّ مِنَ الْمَرْبُوبِ وَ لَا الْخَالِقُ مِنَ الْمَخْلُوقِ وَ لَا الْمُنْشِئُ مِنَ الْمُنْشَأِ وَ لَکِنَّهُ فَرْقٌ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَنْ جَسَّمَهُ وَ شَیَّأَ الْأَشْیَاءَ إِذْ کَانَ لَا یُشْبِهُهُ شَیْءٌ یُرَى وَ لَا یُشْبِهُ شَیْئاً.
[5] . إِنَّ اللَّهَ جامِعُ الْمُنافِقینَ وَ الْکافِرینَ فی جَهَنَّمَ جَمیعاً
[6] . وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْکُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها هِیَ حَسْبُهُمْ وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقیمٌ