530) سوره احزاب (33) آیه 41 یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُ
بسم الله الرحمن الرحیم
530) سوره احزاب (33) آیه 41
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً
ترجمه
ای کسانی که ایمان آوردهاید! خدا را یاد کنید، یادی بسیار.
نکات ترجمه
«اذْکُرُوا» «ذِکْراً»
«ذِکر» هم به حالت نفسانیای گفتهمیشود که انسان به وسیله آن اطلاعاتی را که به دست آورده نگهداری میکند و هم به خود احضار [مجدد] آن اطلاعات در ذهن؛ و گاه به خود حضور چیزی در دل [= ذهن] یا در سخن مگفته میشود. و درباره آن در جلسه 465 توضیح داده شد. http://yekaye.ir/al-muzzammil-73-19/
حدیث
حدیث3 در جلسه198 http://yekaye.ir/al-ahzab-033-021/
و احادیث 5 و 6 در جلسه525 http://yekaye.ir/al-ahzab-33-35/ نیز کاملا به بحث ذکر کثیر مربوط است که مجددا تکرار نمیکنیم.
1) از امام صادق ع روایت شده است:
چیزی نیست مگر اینکه حد و اندازهای دارد که در آن به پایان خود میرسد، غیر از ذکر که هیچ حدِّ پایانی ندارد؛ خداوند عز و جل واجبات را واجب فرمود و هرکس آنها را ادا کند همان حد آنهاست؛ ماه رمضان، هرکس روزهاش را بگیرد همان حدش است؛ حج، هرکس که به حج برود، همان حدش است؛ اما ذکر، خداوند عز و جل در مورد آن به کم راضی نشد و برایش حدی که در آن به پایان رسد قرار نداد؛ و تلاوت فرمود: «ای کسانی که ایمان آوردهاید! خدا را یاد کنید، یادی بسیار؛ و صبح و شام او را تسبیح گویید» (احزاب/41-42) و خداوند عز و جل حدی که در آن به انتها برسد قرار نداد.
سپس فرمود: پدرم کثیرالذکر بود، من همراهش راه میرفتم و او خدا را یاد میکرد؛ همراهش غذا میخوردم و او خدا را یاد میکرد؛ و با مردم سخن میگفت ولی این هم او را از یاد خدا مشغول نمیکرد؛ و میدیدم که زبانش به کام دهانش چسبیده و لا اله الا الله میگوید؛ ما را به ذکر دستور میفرمود تا اینکه خورشید طلوع کند، و هریک از ما را که خواندن میدانست امر به قرائت [قرآن] میکرد و هرکس که اهل خواندن نبود او را به ذکر دستور میفرمود؛
و خانهای که در آن قرآن خوانده شود و خداوند عز و جل در آن یاد شود برکتش فراوان میگردد و فرشتگان در آن حاضر میشوند و شیاطین آن را ترک میگویند و برای آسمانیان نورافشانی میکند آن طور که ستارگان درخشان برای زمینیان نورافشانی میکنند؛ و خانهای که در آن قرآن خوانده نشود و خدا یاد نشود برکتش کم میشود و فرشتگان ترکش کنند و شیاطین در آن حاضر شوند؛
و رسول الله ص میفرمود: آیا به شما خبر بدهم از بهترین اعمالتان برایتان که بیش از همه درجاتتان را رفعت میدهد و شما را در پیشگاه صاحباختیارتان پاک و تزکیه میکند و برایتان از دینار و درهم بهتر است، و برایتان بهتر از آن است که با دشمن روبرو شوید و بجنگید و کشته شوید؟ گفتند: بله؛ فرمود: اینکه خداوند عز و جل را زیاد یاد کنید. سپس مردی از رسول الله سوال کرد: چه کسی بهترینِ اهل مسجد است؟ فرمود: کسی که بیشتر خدا را یاد کند؛
و رسول الله ص فرمود: به کسی که زبانِ گویا به ذکر بدهند خیر دنیا و آخرت را دادهاند؛ و در مورد سخن خداوند که میفرماید «منت مگذار و زیاد نشمار» (مدثر/6) فرمودند: کار خوبی که برای خدا انجام میدهی، زیاد مشمار.
الکافی، ج2، ص488-499
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
مَا مِنْ شَیْءٍ إِلَّا وَ لَهُ حَدٌّ یَنْتَهِی إِلَیْهِ إِلَّا الذِّکْرَ فَلَیْسَ لَهُ حَدٌّ یَنْتَهِی إِلَیْهِ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْفَرَائِضَ فَمَنْ أَدَّاهُنَّ فَهُوَ حَدُّهُنَّ وَ شَهْرَ رَمَضَانَ فَمَنْ صَامَهُ فَهُوَ حَدُّهُ وَ الْحَجَّ فَمَنْ حَجَّ فَهُوَ حَدُّهُ إِلَّا الذِّکْرَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَرْضَ مِنْهُ بِالْقَلِیلِ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ حَدّاً یَنْتَهِی إِلَیْهِ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا» فَقَالَ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ حَدّاً یَنْتَهِی إِلَیْهِ قَالَ وَ کَانَ أَبِی ع کَثِیرَ الذِّکْرِ لَقَدْ کُنْتُ أَمْشِی مَعَهُ وَ إِنَّهُ لَیَذْکُرُ اللَّهَ وَ آکُلُ مَعَهُ الطَّعَامَ وَ إِنَّهُ لَیَذْکُرُ اللَّهَ وَ لَقَدْ کَانَ یُحَدِّثُ الْقَوْمَ وَ مَا یَشْغَلُهُ ذَلِکَ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ کُنْتُ أَرَى لِسَانَهُ لَازِقاً بِحَنَکِهِ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ کَانَ یَجْمَعُنَا فَیَأْمُرُنَا بِالذِّکْرِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ وَ یَأْمُرُ بِالْقِرَاءَةِ مَنْ کَانَ یَقْرَأُ مِنَّا وَ مَنْ کَانَ لَا یَقْرَأُ مِنَّا أَمَرَهُ بِالذِّکْرِ وَ الْبَیْتُ الَّذِی یُقْرَأُ فِیهِ الْقُرْآنُ وَ یُذْکَرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ تَکْثُرُ بَرَکَتُهُ وَ تَحْضُرُهُ الْمَلَائِکَةُ وَ تَهْجُرُهُ الشَّیَاطِینُ وَ یُضِیءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ کَمَا یُضِیءُ الْکَوْکَبُ الدُّرِّیُّ لِأَهْلِ الْأَرْضِ وَ الْبَیْتُ الَّذِی لَا یُقْرَأُ فِیهِ الْقُرْآنُ وَ لَا یُذْکَرُ اللَّهُ فِیهِ تَقِلُّ بَرَکَتُهُ وَ تَهْجُرُهُ الْمَلَائِکَةُ وَ تَحْضُرُهُ الشَّیَاطِینُ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ أَعْمَالِکُمْ لَکُمْ أَرْفَعِهَا فِی دَرَجَاتِکُمْ وَ أَزْکَاهَا عِنْدَ مَلِیکِکُمْ وَ خَیْرٍ لَکُمْ مِنَ الدِّینَارِ وَ الدِّرْهَمِ وَ خَیْرٍ لَکُمْ مِنْ أَنْ تَلْقَوْا عَدُوَّکُمْ فَتَقْتُلُوهُمْ وَ یَقْتُلُوکُمْ فَقَالُوا بَلَى فَقَالَ ذِکْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَثِیراً ثُمَّ قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِیِّ ص فَقَالَ مَنْ خَیْرُ أَهْلِ الْمَسْجِدِ فَقَالَ أَکْثَرُهُمْ لِلَّهِ ذِکْراً وَ قَالَ- رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ أُعْطِیَ لِسَاناً ذَاکِراً فَقَدْ أُعْطِیَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ قَالَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَى «وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ» قَالَ لَا تَسْتَکْثِرْ مَا عَمِلْتَ مِنْ خَیْرٍ لِلَّهِ.
2) از امام صادق ع روایت شده است: شیعیان ما کسانیاند که وقتی تنها میشوند خدا را بسیار یاد کنند.
و از امیرالمومنین ع روایت شده است: کسی که خدا را در سرّ و نهان یاد کند، «ذکر کثیر» انجام داده است؛ چرا که منافقان خدا را علنی و آشکارا یاد می کردند اما در سرّ و نهان یاد نمیکردند و خداوند عز و جل فرمود: «در مقابل مردم ریا میکنند و خدا را جز اندکی یاد نمیکنند» (نساء/142)
الکافی، ج2، ص499و501
حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ سَمَاعَةَ عَنْ وُهَیْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
شِیعَتُنَا الَّذِینَ إِذَا خَلَوْا ذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیراً.
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عَمْرٍو عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ الْخَصَّافِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع:
مَنْ ذَکَرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی السِّرِّ فَقَدْ ذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً إِنَّ الْمُنَافِقِینَ کَانُوا یَذْکُرُونَ اللَّهَ عَلَانِیَةً وَ لَا یَذْکُرُونَهُ فِی السِّرِّ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ «یُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِیلا».
3) از امام صادق ع روایت شده است:
برای مومن ابتلایی شدیدتر از این وجود ندارد که از سه خصلت محروم شود:
پرسیدند:آنها چیستند؟
فرمودند:
در آنچه در دست دارد با دیگران مواسات و برادری نماید؛
در مورد خودش انصاف به خرج دهد؛
و خدا را بسیار یاد کند؛ و نمیگویم که فقط سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر بگوید؛ ولیکن خدا را در هر کار حلال و حرامی که پیش میآید به یاد داشته باشد.
معانی الأخبار، ص192
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَکِّلِ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع:
مَا ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُ بِشَیْءٍ أَشَدَّ عَلَیْهِ مِنْ خِصَالٍ ثَلَاثٍ یُحْرَمُهَا قِیلَ وَ مَا هِیَ قَالَ الْمُؤَاسَاةُ فِی ذَاتِ یَدِهِ وَ الْإِنْصَافُ مِنْ نَفْسِهِ وَ ذِکْرُ اللَّهِ کَثِیراً أَمَا إِنِّی لَا أَقُولُ لَکُمْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَکِنْ ذِکْرُ اللَّهِ عِنْدَ مَا أَحَلَّ لَهُ وَ عِنْدَ مَا حَرَّمَ عَلَیْهِ.[1]
4) از امام صادق ع روایت شده است:
تسبیح حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها [= 34 بار الله اکبر، 33بار الحمدلله و 33بار سبحانالله] در زمره همان «ذکر کثیر: یاد بسیار» است که خداوند عز و جل فرمود: «خدا را یاد کنید یادی بسیار»
الکافی، ج2، ص500؛ معانی الأخبار، ص193؛ مجمع البیان، ج8، ص568؛ تأویل الآیات الظاهرة، ص446[2]
مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ بَکْرِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ ع مِنَ الذِّکْرِ الْکَثِیرِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً».[3]
5) از رسول الله ص روایت شده است: کسی که دوست دارد در باغهای بهشت پرسه بزند، ذکر الله را [در زندگیاش] فراوان کند.
و از امام صادق ع روایت شده است: کسی که بسیار خداوند عز و جل را یاد کند، خداوند او در بهشتش تحت سایه خود قرار خواهد داد.
قال ص من أحب أن یرتع فی ریاض الجنة فلیکثر من ذکر الله. (شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج10، ص153)
الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ دَاوُدَ الْحَمَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَظَلَّهُ اللَّهُ فِی جَنَّتِهِ. (الکافی، ج2، ص500)
برای رعایت اختصار موارد زیر در کانال قرار ندادم
6) روى ابن عباس عن النبی ص قال من عجز عن اللیل أن یکابده و جبن عن العدو أن یجاهده و بخل بالمال أن ینفقه فلیکثر ذکر الله عز و جل (مجمع البیان، ج8، ص568)
7) حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ مَنْدَةَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْکُوفِیُّ الْمَعْرُوفُ بِأَبِی الْحَکَمِ قَالَ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِیلُ بْنُ مُوسَى بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ حَدَّثَنِی سُلَیْمَانُ بْنُ حَبِیبٍ قَالَ حَدَّثَنِی شَرِیکٌ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ النَّخَعِیِّ عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ قَیْسٍ قَالَ: خَطَبَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع عَلَى مِنْبَرِ الْکُوفَةِ خُطْبَتَهُ اللُّؤْلُؤَةَ فَقَالَ فِیمَا قَالَ فِی آخِرِهَا أَلَا وَ إِنِّی ظَاعِنٌ عَنْ قَرِیبٍ وَ مُنْطَلِقٌ إِلَى الْمَغِیبِ فَارْتَقِبُوا الْفِتْنَةَ الْأُمَوِیَّةَ وَ الْمَمْلِکَةَ الْکِسْرَوِیَّةَ وَ إِمَاتَةَ مَا أَحْیَاهُ اللَّهُ وَ إِحْیَاءَ مَا أَمَاتَهُ اللَّهُ وَ اتَّخِذُوا صَوَامِعَکُمْ فِی بُیُوتِکُمْ وَ عَضُّوا عَلَى مِثْلِ جَمْرِ الْغَضَا وَ اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً فَذِکْرُهُ أَکْبَرُ لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُون (کفایة الأثر فی النص على الأئمة الإثنی عشر، ص213-214)
8) ابو سعید خدرىّ گفت: چون این آیت آمد که: اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً»، رسول- علیه و اله السّلام- چندانى ذکر خدا کرد تا کافران گفتند: دیوانه است. (روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن، ج2، ص233) عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: لَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَى اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً اشْتَغَلَ رَسُولُ اللَّهِ ص بِذِکْرِ اللَّهِ تَعَالَى حَتَّى قَالَ الْکُفَّارُ إِنَّهُ جُنَّ.
9) سئل [النبی] ص أی الأعمال أفضل قال ص أن تموت و لسانک رطب بذکر الله. (شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج10، ص154)
تدبر
1) «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً»
مقصود از ذکر کثیر چیست؟
الف. دائما ذکر خدا را در دل و بر زبان داشتن (حدیث1؛ و المیزان، ج9، ص94) و هیچگاه خدا را از یاد نبردن (مجاهد، به نقل مجمعالبیان، ج8، ص568)
ب. خدا را نهتنها در حضور دیگران، بلکه در خلوت به یاد داشتن و حاضر و ناظر دیدن (حدیث2)
ج. هنگام انجام هرکاری خدا را در نظر گرفتن و بر اساس دستورات وی عمل کردن. (حدیث3)
د. مداومت با حضور قلب بر پارهای از اذکار که بسیار مورد تاکید اولیای دین بوده است مانند تسبیحات حضرت فاطمه سلامالله علیها (حدیث4) یا «سبحان الله و الحمد لله و لا إله إلا الله و الله أکبر» گفتن (بویژه 30بار در روز، روایت به نقل از مجمعالبیان، ج8، ص568)[4] یا صدبار «سُبحان الله» گفتن در روز (روایت در ثوابالاعمال، ص12)[5]
ه. ...
نکته
علامه طباطبایی در توضیح ذکر کثیر گفتهاند:
«انسان هر کاری که میکند و هر سخنی که میگوید، مقصودی دارد و آن چیزى که مقاصد آدمى را از یکدیگر متمایز میسازد، آن حالات درونى و قلبى انسان است، چه لفظ هم با آن حالت مطابق باشد، یا نباشد. انسان مومنی که بیمار شده و بیماریش شدت یافته همه همِ و غمّش شفا یافتن است و اگر «خدایا» میگوید، منظورش «ای شفابخش» است؛ مومنی هم که که در میدان جهاد فی سبیل الله مشغول نبرد است همه فکر و ذکرش متوجه پیروزی و غلبه بر دشمن است و وقتی میگوید «خدایا»، منظورش «ای نصرتدهنده» است.
اکنون اگر توجه کنیم که ذکر، در حقیقت همان توجه قلبی است، ذکر کثیر بدین معناست که انسان در هر شأنی از شئون زندگی که قرار میگیرد، متذکر به تعالیم الهیای باشد که با آن شأن سازگار است؛ یعنی خدا را در جزءجزء زندگی خود حاضر ببیند و بداند که او پروردگار وی است و زندگی و مرگ و همه چیز وی به دست اوست. (المیزان، ج9، ص95؛ ترجمه المیزان، ج9، ص125)
در واقع، اینکه در احادیث، «ذکر کثیر» به معانی مختلف به کار رفته، نشان میدهد که مقصود از «ذکر کثیر» صرفا در دل به یاد خدا بودن، یا بر زبان ذکر گفتن یا ...، نیست، بلکه همه اینها ابعاد مختلفی از ذکر خدا هستند. هر اقدامی که حضور خدا در زندگی ما را پررنگ کند میتواند مصداق «ذکر کثیر» باشد.
2) «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً»
خداوند از مومنان میخواهد که «ذکر کثیر» دانشته باشند؛ و در مقابل، منافقان را کسانی معرفی کرده که «ذکر قلیل» دارند (إِنَّ الْمُنافِقینَ ... لا یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلاَّ قَلیلا) از این تقابل میتوان دریافت که یک راه مهم برای حفظ خود از نفاق، روی آوردن به ذکر کثیر است.
اگر به احادیث فراوانی که تذکر دادهاند که «ذکر کثیر» صرفِ جاری کردن عباراتی بر زبان نیست، بلکه جدی گرفتن دستورات خدا در مقام عمل است (مانند حدیث3)، شاید بتوان نتیجه گرفت که مهمترین وظیفه یک مومن، برای مومن ماندن، این است که حضور دین و تعالیم دین را در تمام ابعاد زندگی خود پررنگ کند؛ و در نقطه مقابل، منافق میکوشد که این حضور تنها به عرصههای خاصی محدود شود.
تحلیل اجتماعی نفاق
منافق کسی نیست که بخواهد دین کاملا حذف شود، چرا که در این صورت، او نمیتواند به سوءاستفاده خود از دین ادامه دهد؛ بلکه منافق کسی است که «ذکر قلیل» دارد، یعنی میخواهد دین باشد، اما دین همهکاره نباشد؛ دین باشد، اما در حدی که وی میپسندد و با منافع و دلخواههای وی سازگار است، نه در حدی که خدا و رسولش دستور دادهاند! این همان رویهای است که یهودیانی که مورد مذمت قرآن بودند در پیش گرفته بودند (أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْض: آیا به قسمتی از کتاب ایمان میآورید و به قسمتی دیگر کفر میورزید؛ بقره/85) و بنای منافقان هم بر همین است (یَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَ یُریدُونَ أَنْ یَتَّخِذُوا بَیْنَ ذلِکَ سَبیلاً: میگویند به برخی چیزها ایمان میآوریم و به برخی کفر میورزیم و میخواهند در این میانه راهی در پیش گیرند؛ نساء/150)
با این اوصاف، آیا ترویج تئوریهایی مانند:
سکولاریسم (جدا کردن دین از سیاست و عرصههای اجتماعی و محدود کردن آن به عرصه فردی)،
نظریه دین حداقلی (= دین قرار نیست همهجا باشد، فقط در اقلّی از امور که دستمان کاملا خالی است، دین اجازه دارد ورود پیدا کند)،
لیبرالیسم (= اصالت آزادی: هرکس در انجام هر کاری آزاد است مگر اینکه برای افراد دیگر مزاحمت ایجاد کند و نه دین و نه هیچ نهاد قانونیای حق ندارد محدودیتی برای کسی مطرح کند، و دین تنها تا جایی پذیرفتنی است که با آزادیها [= دلخواهها]ی ما مخالفتی نکند)،
ملیگرایی (تقدم دادن منافع ملی بر همه چیز حتی بر وظایف دینی ما در قبال سایر مسلمانان)
و ...
تئوریزه کردن نفاق در جامعه نیست؟!
(برای تفصیل این بحث با بیانی شیوا و مستدل، مراجعه کنید به: ایستاده در باد، ص351-379)
3) «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً»
قرآن کریم بارها انسانهایی را که اهل ذکر کثیرند ستوده است و از مومنان خواسته شده که به «ذکر کثیر» روی آورند (آلعمران/41[6]، انفال/45[7]، طه/34[8]، حج/40[9]، شعراء/227[10]، احزاب/21[11]و 35[12]و 41[13]، و جمعه/10[14]) اما هیچ جا میزان آن را معلوم نکرده است. ائمه اطهار توضیح دادهاند که علتش این است که «ذکر خدا» هیچ حد و اندازهای ندارد و با هیچ اقدامی - کلماتی معین، رفتارهایی خاص یا ... - به پایان نمیرسد (حدیث1)
«این بدان معناست که قرآن کریم میخواهد ما را متوجه این حقیقت کند که ذکر خدا هرچه بیشتر بهتر! چرا که تمام عالم آیات خداست و هر لحظه، لحظه او، و هر اراده و عملی در این عالم، اراده اوست (یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فی شَأْن: هرکه در آسمانها و زمین است او را میطلبد و او هر روز در کاری است؛ الرحمن/29) پس در هر لحظه از لحظات و هر وضعیتی از وضعیتها جا دارد که انسان خودش را با خدا پیوند زند؛ یعنی هرقدر میتوانید خدا را بیشتر ذکر کرده و این حضور و پیوند را در درون خود فزونی بخشید چرا که هیچ جایی و هیچ لحظهای نیست که خدا در آن حاضر نباشد.» (ایستاده در باد، ص356)
به تعبیر دیگر، اگر واقعیت این است که همه عالم آیه خداست، ذکر کثیر داشتن، یعنی انسان به سمت واقعبینیِ هرچه دقیقتری حرکت کند و هر اندازه که میتواند، این واقعیت را در زندگیاش جدیتر بگیرد، و بر اساس این واقعیت زندگیاش را تنظیم کند.
ثمره فلسفی - جامعهشناختی
در مکاتب غربی همواره آرمانگرایی (ایدئالیسم) در مقابل واقعبینی و واقعگرایی (رئالیسم) قرار گرفته است. اما کسی که خدا را جدی بگیرد به واقعیتی رسیده است که آرمان نهایی هر انسانی است و میفهمد که چگونه در محضر حقیقت، واقعبینی و آرمانگرایی، نه در مقابل هم، بلکه دو روی یک سکهاند.
این است تفاوت مهم بین معنویت ناشی از اسلام، با معنویتهای کاذب مدرن، که اولی انسان را بشدت با واقعیت مرتبط میسازد و دینداری را در دل زندگی دنیا طلب میکند؛ و دومی، به بهانه معنویت، انسان را از زندگی واقعی دور میکند و به رهبانیت میکشاند و در دل دلخوشیهای توهمی غوطهور میسازد.
4) «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً»
ای کسانی که ایمان آوردید؛ خدا را زیاد یاد کنید.
حکایت
یکی از دوستان چندی پیش درگیر ساختن خانه شد. بعد از پایان کار میگفت:
اگر این اندازه که فکر و ذهن من درگیر مسائل خانه بود، همین اندازه فکر و ذهمنان درگیر خدا میشد، حتما از اولیاءالله شده بودم!
تاملی با خویش
چه اندازه «ذکر خدا» در زندگی ما حضور دارد؟ بله، نماز میخوانیم، اما در همان نماز آیا به یاد خداییم یا یاد مشکلات روزانهمان؟
بیایید از همین امروز تصمیم بگیریم هر روز لااقل دقایقی را به یاد خدا سپری کنیم!
و البته بهترین وقتش هم زمان یکی از نمازهایمان است!!
نماز خواندن خیلی از ما یک عادت شده است. تصمیم بگیریم لااقل یک نماز را تا حد امکان با حضور قلب بخوانیم!
راهش ساده است. از لحظه وضو گرفتن و اذان و اقامه مرتب به خودمان تذکر دهیم که میخواهم در محضر خدا حاضر شوم. انشاء الله خودش کمک میکند.
[1] . در معانی الأخبار، ص193 دو حدیث دیگر هست که مضمونی نزدیک به مضمون فوق دارد:
[3] . در روایات متعددی، گفتن اذکار خاصی در تعداد خاصی را راهی برای رسیدن به ذکر کثیر دانستهاند:
صَفْوَانُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِهِ تَعَالَى «اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً» قَالَ إِذَا ذَکَرَ الْعَبْدُ رَبَّهُ فِی الْیَوْمِ مِائَةَ مَرَّةٍ کَانَ ذَلِکَ کَثِیرا (الزهد، ص18؛ النوادر(للأشعری)، ص137)
مُحَمَّدُ بْنُ الْوَلِیدِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ قَالَ:: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى «اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً» قَالَ: قُلْتُ: مَا أَدْنَى الذِّکْرِ الْکَثِیرِ؟ قَالَ: فَقَالَ: «التَّسْبِیحُ فِی دُبُرِ کُلِّ صَلَاةٍ ثَلَاثِینَ مَرَّةً» (قرب الإسناد، ص169)
عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً» قَالَ قُلْتُ: مَنْ ذَکَرَ اللَّهَ مِائَتَیْ مَرَّةٍ کَثِیرٌ هُوَ قَالَ نَعَمْقَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ النَّوْمِ بَعْدَ الْغَدَاةِ قَالَ لَا حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ. (مسائل علی بن جعفر، ص143)
[4] . قد ورد عن أئمتنا (ع) أنهم قالوا من قالها [سبحان الله و الحمد لله و لا إله إلا الله و الله أکبر] ثلاثین مرة فقد ذکر الله ذکرا کثیرا.
[5] . حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَکِّلِ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع مَنْ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ مِائَةَ مَرَّةٍ کَانَ مِمَّنْ ذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً قَالَ نَعَمْ.
[6] . قالَ رَبِّ اجْعَلْ لی آیَةً قالَ آیَتُکَ أَلاَّ تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلاَّ رَمْزاً وَ اذْکُرْ رَبَّکَ کَثیراً وَ سَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ
[7] . یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا لَقیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ
[8] . وَ نَذْکُرَکَ کَثیراً
[9] . ُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثیراً وَ لَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزیز
[10] . إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ذَکَرُوا اللَّهَ کَثیراً وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا
[11] . لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثیراً
[12] . إِنَّ الْمُسْلِمینَ وَ الْمُسْلِماتِ ... وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاکِرینَ اللَّهَ کَثیراً وَ الذَّاکِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظیم
[13] . یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً
[14] . فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون