یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

376) سوره قیامت (75) آیه 18 

فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ

ترجمه

پس چون آن را خواندیم، آنگاه خواندنش را دنبال کن.

حدیث

1) خطبه‌ای از امیرالمومنین ع روایت شده است که در فرازی از آن، درباره قرآن کریم می‌فرمایند:

... و خداوند - جل وجهه - فرمود: «لکن خداوند شهادت می‌دهد بدانچه بر تو نازل کرده است، آن را به علمش نازل کرد؛ و فرشتگان شهادت می‌دهند؛ و شاهد بودن خداوند کافی است» (نساء/166) پس قرآن را نوری قرار داد که بدانچه استوارتر است هدایت می‌کند؛ و فرمود: «پس چون آن را خواندیم، آنگاه خواندنش را دنبال کن.» (قیامت/18) و فرمود: «پیروی کنید از آنچه از جانب پروردگارتان نازل شده است و از غیر آن از ولیّ دیگری پیروی نکنید؛ اندکند کسانی که متذکر می‌شوند» (اعراف/3) و فرمود: «پس استقامت کن آن گونه که به تو دستور داده شده؛ و نیز کسانی که همراهت‌اند؛ و طغیان نکنید که او بدانچه می‌کنید بیناست» (هود/112) پس در پیروی از آنچه از جانب خداوند به نزد شما آمده، رستگاری عظیم است؛ و در ترک آن خطایی آشکار؛ که فرمود: «پس اگر از جانب من هدایتی به شما رسید، پس هر که از هدایتم پیروی کند نه گمراه شود و نه شقاوتمند» (طه/123) پس در پیروی آن، هر خیری را که در دنیا و آخرت امید می‌رود، قرار داد ...

تفسیر العیاشی، ج‏1، ص7

عن مسعدة بن صدقة عن أبی عبد الله ع عن أبیه عن جده ع قال خطبنا أمیر المؤمنین ع خطبة فقال فیها:

...[1] قال الله جل وجهه «لکِنِ اللَّهُ یَشْهَدُ بِما أَنْزَلَ إِلَیْکَ أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ الْمَلائِکَةُ یَشْهَدُونَ وَ کَفى‏ بِاللَّهِ شَهِیداً» فجعله الله نورا یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ و قال: «فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ» و قال: «اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ» و قال: «فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَکَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» ففی اتباع ما جاءکم من الله الفوز العظیم، و فی ترکه الخطاء المبین، قال: «فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدىً فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ فَلا یَضِلُّ وَ لا یَشْقى‏»- فجعل فی اتباعه کل خیر یرجى فی الدنیا و الآخرة ...[2]

2) از امام صادق ع از پدرانشان روایت شده است که رسول خدا ص فرمودند:

... پس هنگامی که فتنه‌ها هچون پاره‌های شب تار امر را بر شما مشتبه کردند، پس بر شما باد به قرآن، که همانا آن شفیعی است که شفاعتش قبول است و سعایت‌گری [کسی که عیب‌ها را علیه شخص بازگو می‌کند] است که سخنش تصدیق می‌شود؛ کسی که آن را پیش روی خود گذاشت او را به بهشت رهبری می‌کند؛ و کسی که آن را پشت سر قرار داد، او را به سوی جهنم می‌راند ...

 الکافی، ج‏2، ص599

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص ...

فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْکُمُ الْفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ مَاحِلٌ مُصَدَّقٌ وَ مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَى الْجَنَّةِ وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إِلَى النَّارِ ...

3) رسول خدا ص فرمودند:

بدرستی که این قرآن نوری آشکار است ... کسی که او را همچون امام خود قرار دهد که به او اقتدا می‌کند و بازگشتگاه خود قرار دهد که کارش به او پایان می‌یابد، خداوند او را به بهشتِ سراسر نعمت و زندگیِ تنیده در سلامت می‌رساند.

التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری علیه السلام، ص: 450

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ هُوَ النُّورُ الْمُبِینُ ... مَنْ جَعَلَهُ إِمَامَهُ الَّذِی یَقْتَدِی بِهِ وَ مُعَوَّلَهُ الَّذِی یَنْتَهِی إِلَیْهِ، أَدَّاهُ اللَّهُ إِلَى جَنَّاتِ النَّعِیمِ، وَ الْعَیْشِ السَّلِیمِ.

تدبر

1) «فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ»

پس چون آن را خواندیم، آنگاه خواندنش را دنبال کن.

ما باید از قرآن تبعیت کنیم، نه قرآن از ما.

تفاوت تدبر درست و تفسیر به رای همین است.

2) «فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ»

درباره اینکه مقصود از این آیه چیست، دیدگاه‌های زیر مطرح شده است:

الف. وقتی ما (یا جبرئیل) خواندن قرآن بر تو را تمام کردیم، آنگاه شروع به خواندن کن. (ابن‌عباس[3]، به نقل مجمع البیان، ج‏10، ص600؛ و نیز المیزان، ج20، ص110)

ب. وقتی آن را جمع کردیم و در سینه تو ثابت نمودیم، آنگاه بدان عمل کن. (ابن‌عباس[4]، به نقل مفردات ألفاظ القرآن، ص668) (یکی از معانی «قرأ» در لغت، جمع کردن می‌باشد)

ج. وقتی قرآن خوانده شد، به هدایت آن اقتدا کن (حدیث1) و به احکام آن عمل کن (قتاده و ضحاک، به نقل مجمع البیان، ج‏10، ص600)

د. این هماهنگ با آیات قبل و بعد، و مربوط به قیامت است (جلسه قبل، تدبر5)؛ و ناظر است به خواندن نامه عمل، بدین معنا که به بنده‌ای که بر وضع خود بیناست و می‌داند چه گناهانی انجام داده، از باب توبیخ گفته می‌شود عجله‌ نکن که سریع از حسابرسی اعمالت فرار کنی و ببین ما همه اعمالت را جمع کرده‌ایم و وقتی جمع کردن ما را دیدی دیگر مجبوری بپذیری و نمی‌توانی انکار کنی؛ و آیه بعدی هم یعنی سپس حکم راندن در این زمینه برعهده ماست (بلخی[5]، به نقل مجمع البیان، ج‏10، ص600؛ و نیز: انوار التنزیل (بیضاوی)[6]، ج5، ص266)

ه. ...[7]

3) «فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ»

اگر «قرأ» را به معنای «جمع کردن» و «قرآن» را به همان معنای مصطلح قرآن بگیریم، آنگاه شاید یکی از معانی این آیه به رسمیت شناختن و تاکید بر تفسیر قرآن با قرآن باشد، یعنی وقتی ما آن را جمع کردیم و در کنار هم گذاشتیم، آنگاه از قرآن پیروی کن؛ نه از قرآنی که تکه‌تکه شده (حجر/91) ویا برخی از آیاتش کنار گذاشته شده است (مائده/49)

4) «فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ»

این آیه از آیاتی است که صراحت دارد، لفظ قرآن هم از جانب خداست. (جلسه قبل، تدبر3)

جالب اینجاست که تاکید بر اینکه این الفاظ عیناً از جانب خداست بقدری در این آیه شدید است که حتی نفرمود: «وقتی ما خواندیم تو هم آن را بخوان»، بلکه فرمود: «فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ: از خواندنش پیروی کن».

---

[1] . نشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شریک له، و أن محمدا عبده و رسوله، أرسله بکتاب فصله و أحکمه و أعزه و حفظه بعلمه- و أحکمه بنوره، و أیده بسلطانه، و کلأه من لم یتنزه هوى أو یمیل به شهوة- أو یأتیه الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ- تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ، و لا یخلقه طول الرد و لا یفنى عجائبه من قال به صدق، و من عمل به أجر و من خاصم به فلح و من قاتل به نصر، و من قام به هُدِیَ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ، فیه نبأ من کان قبلکم و الحکم فیما بینکم، و خیرة معادکم أنزله بعلمه و أشهد الملائکة بتصدیقه

[2] . فالقرآن آمر و زاجر حد فیه الحدود، و سن فیه السنن، و ضرب فیه الأمثال، و شرع فیه الدین إعذارا من نفسه و حجة على خلقه، أخذ على ذلک میثاقهم، و ارتهن علیه أنفسهم لیبین لهم ما یأتون و ما یتقون، لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ، وَ یَحْیى‏ مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیم‏

[3] . «فَإِذا قَرَأْناهُ» عن ابن عباس قال فکان النبی ص بعد هذا إذا نزل علیه جبریل (ع) أطرق فإذا ذهب قرأ.

[4] . قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: إِذَا جَمَعْنَاهُ وَ أَثْبَتْنَاهُ فِی صَدْرِکَ فَاعْمَلْ بِهِ.

[5] . قال البلخی الذی اختاره أنه لم یرد القرآن و إنما أراد قراءة العباد لکتبهم یوم القیامة یدل على ذلک ما قبله و ما بعده و لیس فیه شی‏ء یدل على أنه القرآن و لا شی‏ء من أحکام الدنیا و فی ذلک تقریع للعبد و توبیخ له حین لا تنفعه العجلة یقول لا تحرک لسانک بما تقرأه من صحیفتک التی فیها أعمالک یعنی اقرأ کتابک و لا تعجل فإن هذا الذی هو على نفسه بصیرة إذا رأى سیئاته ضجر و استعجل فیقال له توبیخا لا تعجل و تثبت لتعلم الحجة علیک فإنا نجمعها لک فإذا جمعناه فاتبع ما جمع علیک بالانقیاد لحکمه و الاستسلام للتبعة فیه فإنه لا یمکنک إنکاره «ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ» لو أنکرت و قال الحسن معناه ثم إن علینا بیان ما أنبأناک أنا فاعلون فی الآخرة.

[6] . قیل الخطاب مع الإنسان المذکور و المعنى أنه یؤتى کتابه فیتلجلج لسانه من سرعة قراءته خوفا، فیقال له لا تحرک به لسانک لتعجل به فإن علینا بمقتضى الوعد جمع ما فیه من أعمالک و قراءته، فإذا قرأناه فاتبع قراءته بالإقرار أو التأمل فیه، ثم إن علینا بیان أمره بالجزاء علیه.

[7] . علامه طباطبایی در المیزان، ج20، ص110 دو معنای دیگر را هم با عبارت «قیل: گفته شده» مطرح می‌کنند اما آنها را خیلی بعید می‌شمرند. آن دو معنا عبارتند از:

و قیل: المراد باتباع قرآنه اتباعه ذهنا بالإنصات و التوجه التام إلیه و هو معنى لا بأس به.

و قیل: المراد فاتبع فی الأوامر و النواهی قرآنه، و قیل: المراد اتباع قراءته بالتکرار حتى یرسخ فی الذهن و هما معنیان بعیدان.