یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

41) سوره حمد (1) آیه 3     الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

ترجمه

 [همان خدایی که] دارای رحمتی فراگیر و همیشگی است

درباره دو کلمه رحمن و رحیم در جلسه 1 توضیح داده شد

حدیث

1)َ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع:

فِی قَوْلِهِ «الْحَمْدُ لِلَّهِ» قَالَ الشُّکْرُ لِلَّهِ، فِی قَوْلِهِ «رَبِّ الْعالَمِینَ» قَالَ خَلَقَ الْمَخْلُوقِینَ، «الرَّحْمنِ» بِجَمِیعِ خَلْقِهِ، «الرَّحِیمِ» بِالْمُؤْمِنِینَ خَاصَّةً «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» قَالَ یَوْمِ الْحِسَابِ ... «إِیَّاکَ نَعْبُدُ» مُخَاطَبَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِین» مِثْلُهُ «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیم» قَالَ الطَّرِیقَ وَ مَعْرِفَةَ الْإِمَام‏

تفسیر القمی، ج‏1، ص: 28

امام صادق ع درباره «الْحَمْدُ لِلَّهِ» فرمودند «همه شکرها سزاوار خداوند است»؛ و درباره «رَبِّ الْعالَمِین» فرمودند «همه مخلوقات را آفرید»؛ «الرَّحْمن» رحمتی به همه خلقش دارد؛ «الرَّحِیم» رحمتی خاص مومنان است؛ «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» روز حساب است ... «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِین» خطاب قرار دادن خداست؛ «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیم» راه و شناخت امام است.

2) قَالَ الْإِمَامُ ع:

«الرَّحْمنِ»: الْعَاطِفِ عَلَى خَلْقِهِ بِالرِّزْقِ، لَا یَقْطَعُ عَنْهُمْ مَوَادَّ رِزْقِهِ، وَ إِنِ انْقَطَعُوا عَنْ طَاعَتِهِ.

«الرَّحِیمِ» بِعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ فِی تَخْفِیفِهِ عَلَیْهِمْ طَاعَاتِهِ وَ بِعِبَادِهِ الْکَافِرِینَ فِی الرِّفْقِ بِهِمْ فِی دُعَائِهِمْ إِلَى مُوَافَقَتِهِ ...

قَالَ: وَ مِنْ رَحْمَتِهِ- أَنَّهُ لَمَّا سَلَبَ الطِّفْلَ قُوَّةَ النُّهُوضِ وَ التَّغَذِّی- جَعَلَ تِلْکَ الْقُوَّةَ فِی أُمِّهِ، وَ رَقَّقَهَا عَلَیْهِ لِتَقُومَ بِتَرْبِیَتِهِ وَ حَضَانَتِهِ، فَإِنْ قَسَا قَلْبُ أُمٍّ مِنَ الْأُمَّهَاتِ أَوْجَبَ تَرْبِیَةَ هَذَا الطِّفْلِ [وَ حَضَانَتَهُ‏] عَلَى سَائِرِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ لَمَّا سَلَبَ بَعْضَ الْحَیَوَانَاتِ قُوَّةَ التَّرْبِیَةِ لِأَوْلَادِهَا، وَ الْقِیَامِ بِمَصَالِحِهَا، جَعَلَ تِلْکَ الْقُوَّةَ فِی الْأَوْلَادِ لِتَنْهَضَ حِینَ تُولَدُ وَ تَسِیرَ إِلَى رِزْقِهَا الْمُسَبَّبِ لَهَا.

التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری علیه‌السلام، ص34

إمام حسن عسکری علیه‌السّلام (در تفسیر «الرحمن الرحیم») فرمودند:

 رحمن، [یعنی] کسی که با دادن روزی به خلایق برآنها عطوفت می‌ورزد، اصل روزی آنها را قطع نمی‌کند هرچند که آنها از اطاعتش سر باز زنند.

و «رحیم» بودنش نسبت به بندگان مومن این است که انجام طاعاتش را بر آنها سهل می‌کند و نسبت به بندگان کافر این است که با آنها در دعوت به سوی اینکه آنها با [تعالیم] خدا همسو شوند مدارا می‌کند ...

فرمود: و از مصادیق رحمت [رحمانی]اش این است که چون نیروى بلند شدن و غذا خوردن را از کودک گرفته، به جایش، هم آن توان را به مادر داده و هم او را نسبت به کودکش عاطفی و رقیق‌القلب قرار داده تا به تربیت و پرستاری‌اش قیام کند - و بدین جهت است که اگر مادرى از مادران سنگدل بود تربیت و پرستارى از این طفل را بر دیگر مؤمنین واجب گردانیده است - و از آنجا که خداوند نیروى تربیت فرزندان و قیام به مصالح آنها را در برخى از حیوانات قرار نداده، آن تاب و توان را در خود فرزندان قرار داده که می‌توانند هنگامی که به دنیا می‌آیند بپاخیزند و به سوی روزى مقدّرشان به راه افتند!

یادآوری: در جلسه 1 نکاتی درباره الرحمن الرحیم گفته شد که دیگر تکرار نمی‌شود.

تدبر

مقدمه 1)

در آیه قبل، بدایت کار (خالقیت و ربوبیت خدا،رب العالمین) مطرح شده و در آیه بعد نهایت کار (مالک یوم الدین). «رحمن و رحیم» بین این دو است.

مقدمه 2)

رحمانیت، [دلالت بر گستردگی رحمت] آن رحمت ابتدایی خداست که بی هیچ چشمداشتی همه موجودات را در بر می‌گیرد:‌ از وجود دادن و روزی دادن، تا پیامبر فرستادن (شعرا/5 ؛ یس/52) و حتی امداد و کمک به گمراهان (مریم/75)، ولی رحیمیت خدا آن رحمتی است که هرکس بخواهد هدایت شود از آن بهره می‌برد (حدیث2) و بنابراین نمودش در مومنین آشکارتر است (احزاب/43؛ و حدیث1)؛ یعنی هرکس اگر بخواهد به سمت خدا حرکت کند مشمول رحیمیت خدا می‌شود (= با رحیمیت اوست که به سوی او برمی‌گردیم).

نتیجه:

پس، از خدا (رب) که می‌آییم، با رحمتش می‌آییم (رحمن)، و به او که برمی‌گردیم (مالک یوم الدین)، باز هم با رحمتش برمی‌گردیم (رحیم).

پس سپاس و ستایش خدایی را رب‌العالمین است؛ و با رحمت گسترده‌اش ما را وارد عوالم هستی می‌کند و دائما امداد می‌رساند؛ و با رحمت همیشگی‌اش ما را به سوی معاد و نهایت کارمان (یعنی به سوی خودش) برمی‌گرداند.

آیا نمی‌توان گفت که «الرحمن الرحیم» توضیح «رحمت» خدا در مسیر «انا لله و انا الیه راجعون» است؟