یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

272) سوره حجر (15) آیه 33 

قالَ لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ

ترجمه

گفت: من [کسی] نیستم که بر بشری سجده کنم که او را از گِلی خشک و خام، از لجن سیاه و بدبویی که مانده و متغیر شده، آفریده‌ای.

حدیث

1) از امام صادق ع روایت شده است:

اولی کسی که قیاس کرد ابلیس بود که گفت: «مرا از آتش آفریدی و او را از گِل» و اگر ابلیس می‌دانست که خداوند چه چیزی در آدم قرار داده هرگز بر او فخرفروشی نمی‌کرد؛

سپس فرمود: بدرستی که خداوند عز و جل فرشتگان را از نور آفرید و «جانّ» را از آتش، و برخی از جنیان را از «جان» از «باد» [ظاهرا اشاره به آتش «باد گرم» است: نار السموم، حجر/27] و گروهی از جن را از آب؛ و آدم را از لایه‌ای از گِل؛ سپس در آدم نور و آتش و باد و آب را جریان داد؛ پس با نور است که می‌بیند و می‌فهمد؛ و با آتش است که می‌خورد و می‌نوشد، و اگر آتش در معده نبود هیچگاه معده غذا را آسیاب نمی‌کرد و اگر باد در درون فرزند آدم نبود که آتش معده را شعله‌ور سازد، شعله‌ور نمی‌شد؛ و اگر آب در درون فرزند آدم نبود، حرارت آتش معده را خاموش نمی‌کرد و آن آتش درون آدم را می‌سوزاند؛ پس خداوند در آدم این پنچ ویژگی را جمع کرد در حالی که در ابلیس تنها یک ویژگی بود که با آن به آدم ع فخرفروشی کرد.

الإختصاص (للمفید)، ص109

الْمُعَلَّى بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا یَرْفَعُهُ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ مَنْ قَاسَ إِبْلِیسُ فَقَالَ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ وَ لَوْ عَلِمَ إِبْلِیسُ مَا جَعَلَ اللَّهُ فِی آدَمَ لَمْ یَفْتَخِرْ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْمَلَائِکَةَ مِنَ النُّورِ وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنَ النَّارِ وَ خَلَقَ الْجِنَّ صِنْفاً مِنَ الْجَانِّ مِنَ الرِّیحِ وَ خَلَقَ صِنْفاً مِنَ الْجِنِّ مِنَ الْمَاءِ وَ خَلَقَ آدَمَ مِنْ صَفْحَةِ الطِّینِ ثُمَّ أَجْرَى فِی آدَمَ النُّورَ وَ النَّارَ وَ الرِّیحَ وَ الْمَاءَ فَبِالنَّورِ أَبْصَرَ وَ عَقَلَ وَ فَهِمَ وَ بِالنَّارِ أَکَلَ وَ شَرِبَ وَ لَوْ لَا أَنَّ النَّارَ فِی الْمَعِدَةِ لَمْ تَطْحَنِ الْمَعِدَةُ الطَّعَامَ وَ لَوْ لَا أَنَّ الرِّیحَ فِی جَوْفِ ابْنِ آدَمَ یُلْهِبُ نَارَ الْمَعِدَةِ لَمْ یَلْتَهِبْ وَ لَوْ لَا أَنَّ الْمَاءَ فِی جَوْفِ ابْنِ آدَمَ یُطْفِئُ حَرَّ نَارِ الْمَعِدَةِ لَأَحْرَقَتِ النَّارُ جَوْفَ ابْنِ آدَمَ فَجَمَعَ اللَّهُ ذَلِکَ فِی آدَمَ الْخَمْسَ الْخِصَالِ وَ کَانَتْ فِی إِبْلِیسَ خَصْلَةٌ فَافْتَخَرَ بِهَا عَلَى آدَمَ ع‏.

[توجه: تعابیر نور و نار و آب و باد را نباید صرفاً در معنای فیزیکیِ امروزین آن فهم کرد؛ شاهدش در این روایت «آفرینش فرشتگان از نور» است که با توجه به سایر آیات و روایات، واضح است که این نور، نور فیزیکی نیست؛ و روایت بعدی نیز موید دیگری بر این مدعاست.]

2) روایت شده که ابوحنیفه بر امام صادق ع وارد شد. ایشان فرمودند: ابوحنیفه! شنیده‌ام که «قیاس می‌کنی» [قیاس= صرفا بر اساس مشابهت دو چیز، حکم یکی را به دیگری دادن]

گفت: بله.

فرمودند: قیاس نکن؛ که اولین کسی که قیاس کرد ابلیس بود هنگامی که گفت «مرا از آتش آفریدی و او را از گِل» پس بین آتش و گِل قیاس کرد؛ و اگر بین نورانیت آدم و نورانیت آتش قیاس می‌کرد، برتری واقعی این دو نور [که واقعا کدام بر دیگری برتری دارد] و صفا و خلوص یکی بر دیگری را می‌فهمید.

 الکافی، ج‏1، ص58

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَقِیلِیِّ عَنْ عِیسَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُرَشِیِّ قَالَ: دَخَلَ أَبُو حَنِیفَةَ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا حَنِیفَةَ بَلَغَنِی أَنَّکَ تَقِیسُ قَالَ نَعَمْ قَالَ لَا تَقِسْ فَإِنَّ أَوَّلَ مَنْ قَاسَ إِبْلِیسُ حِینَ قَالَ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ* فَقَاسَ مَا بَیْنَ النَّارِ وَ الطِّینِ وَ لَوْ قَاسَ نُورِیَّةَ آدَمَ بِنُورِیَّةِ النَّارِ عَرَفَ فَضْلَ مَا بَیْنَ النُّورَیْنِ وَ صَفَاءَ أَحَدِهِمَا عَلَى الْآخَر.

3) امیرالمومنین ع در اولین خطبه نهج‌البلاغه، توصیفی از چگونگی آفرینش انسان دارند. [فرازهایی از این خطبه در جلسه219، حدیث3 و جلسه225، حدیث3 آمد.]

سپس خداوند سبحان از قسمت‏هاى سخت، و نرم، و شیرین، و شور زمین، خاکى را جمع کرد و بر آن آب پاشید تا پاک و خالص شد، و آن را بیامیخت تا گِل چسبنده شد، سپس از آن گل، صورتى پدید آورد داراى جوانب گوناگون و پیوستگى‏ها، و اعضاى مختلفه و گسیختگى‏ها. آن را خشکاند، تا خود را گرفت، و محکم ساخت تا صلصال (خشک و سفالین) شد، تا زمانی معین، و وقتی مقرّر.

سپس از روحش در آن دمید، تا به صورت انسانى گردید، داراى اذهانی که به جولان درآید و اندیشه‌ای که با آن تصرف کند و اعضایى که به خدمت گیرد، و ابزارى که بدان زیر و رو سازد، و معرفتی که بدان حق را از باطل جدا کردن داند، و مزه‏ها و بویها و رنگها و دیگر چیزها را شناختن تواند؛ آمیخته به طینت رنگهاى مختلف، و همسانهایى نظیر هم، و اضدادى مخالف یکدیگر، و اخلاطى متفاوت با هم، از گرمى و سردى و رطوبت و خشکى و ناراحتی و خوشى.

پس، از فرشتگان خواست تا آنچه در عهده دارند ادا کنند و عهدى را که پذیرفته‏اند وفا کنند، در انجام سجده بر او و فروتنى براى اکرام او. پس خداوند سبحان بدانها فرمود: «بر آدم سجده کنید. همگان سجده کردند جز ابلیس» که غرور و تکبّر او را گرفت، و بدبختى بر او چیره شد، و به آفریده شدنش از آتش احساس عزّت و برترى کرد، و «به وجود آمده از خاک خشکیده» را پست و بى‏مقدار شمرد. خداوند هم او را مهلتی بخشید تا [کاملا] سزاوار خشم گردد و آزمایش به کمال، و وعده‏اش به انجام رسد، پس به او گفت: «تو از مهلت‌یافتگانی تا آن روزی که وقتش معلوم است».

 [ادامه عبارات این خطبه در جلسه225، حدیث3 گذشت]

نهج‌البلاغه، خطبه1

مِنْهَا فِی صِفَةِ خَلْقِ آدَمَ ع ثُمَّ جَمَعَ سُبْحَانَهُ مِنْ حَزْنِ الْأَرْضِ وَ سَهْلِهَا وَ عَذْبِهَا وَ سَبَخِهَا تُرْبَةً سَنَّهَا بِالْمَاءِ حَتَّى خَلَصَتْ وَ لَاطَهَا بِالْبِلَّةِ حَتَّى لَزَبَتْ فَجَبَلَ مِنْهَا صُورَةً ذَاتَ أَحْنَاءٍ وَ وُصُولٍ وَ أَعْضَاءٍ وَ فُصُولٍ أَجْمَدَهَا حَتَّى اسْتَمْسَکَتْ وَ أَصْلَدَهَا حَتَّى صَلْصَلَتْ لِوَقْتٍ مَعْدُودٍ وَ أَمَدٍ مَعْلُومٍ ثُمَّ نَفَخَ فِیهَا مِنْ رُوحِهِ فَتَمَثَّلَتْ‏ إِنْسَاناً ذَا أَذْهَانٍ یُجِیلُهَا وَ فِکَرٍ یَتَصَرَّفُ بِهَا وَ جَوَارِحَ یَخْتَدِمُهَا وَ أَدَوَاتٍ یُقَلِّبُهَا وَ مَعْرِفَةٍ یَفْرُقُ بِهَا بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ الْأَذْوَاقِ وَ الْمَشَامِّ وَ الْأَلْوَانِ وَ الْأَجْنَاسِ مَعْجُوناً بِطِینَةِ الْأَلْوَانِ الْمُخْتَلِفَةِ وَ الْأَشْبَاهِ الْمُؤْتَلِفَةِ وَ الْأَضْدَادِ الْمُتَعَادِیَةِ وَ الْأَخْلَاطِ الْمُتَبَایِنَةِ مِنَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ وَ الْبِلَّةِ وَ الْجُمُودِ [وَ الْمَسَاءَةِ وَ السُّرُورِ] وَ اسْتَأْدَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ الْمَلَائِکَةَ وَدِیعَتَهُ لَدَیْهِمْ وَ عَهْدَ وَصِیَّتِهِ إِلَیْهِمْ فِی الْإِذْعَانِ بِالسُّجُودِ لَهُ وَ الْخُنُوعِ [وَ الْخُشُوعِ‏] لِتَکْرِمَتِهِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ [لَهُمْ‏] «اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ» اعْتَرَتْهُ الْحَمِیَّةُ وَ غَلَبَتْ عَلَیْهِ الشِّقْوَةُ وَ تَعَزَّزَ بِخِلْقَةِ النَّارِ وَ اسْتَوْهَنَ خَلْقَ الصَّلْصَالِ فَأَعْطَاهُ اللَّهُ النَّظِرَةَ اسْتِحْقَاقاً لِلسَّخْطَةِ وَ اسْتِتْمَاماً لِلْبَلِیَّةِ وَ إِنْجَازاً لِلْعِدَةِ فَقَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلى‏ یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُوم‏.

تدبر

1) «قالَ لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ»

شیطان علی‌رغم دستور خداوند، بر آدم سجده نکرد و دلیلش را این معرفی کرد که «من [کسی] نیستم که بر بشری سجده کنم که او را از گِلی خشک و خام، از لجن سیاه و بدبویی که مانده و متغیر شده، آفریده‌ای.» این تعبیر بخوبی نشان دهنده غرور و منیّت در اوست.

قرآن کریم این خودپرستی وی را در جاهای دیگر با این تعبیر آورده که مقایسه‌ای بین خود و آدم کرد که او از گِل است و من از آتش (اعراف/12؛ ص/76). و اینجا نتیجه آن را بیان می‌کند: پس کسی مثل من معنی ندارد در مقابل کسی مثل او سجده کند.

استدلال وی بقدری سست‌بنیاد است که خدا نیازی ندیده پاسخ آن را بدهد؛ زیرا:

الف. اتفاقا خدا در دو آیه قبل، سجده آنها را منوط به «آفرینش از صلصال ...» نکرد، بلکه منوط کرد به اینکه وقتی از روحم در او دمید، بر او سجده کنید. اما خودپرستی ابلیس موجب شد انسان را فقط «گِل» ببیند.

ب. خودش بارها اعتراف داشته که هم خودش و هم آدم مخلوق خدایند. خوب، اگر خدا آفریده و بر هر دو احاطه کامل دارد، او بهتر می‌داند که کدام از این دو برترند، نه کسی که خودش یک طرف ماجراست.

ج. (موارد دیگر در جلسه232، تدبر1)

2) «قالَ لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ»

شیطان بشری را که «از گِلی خشک و خام، از لجن سیاه و بدبویی که مانده و متغیر شده» آفریده شده باشد، لایق سجده ندانست؛ و اگر انسان فقط همین بود، حق با شیطان بود! اما خدا بعد از اینکه شروع آفرینش انسان را «از گِلی خشک و خام، از لجن سیاه و بدبویی که مانده و متغیر شده» معرفی کرد (حجر/28)، دستور سجده نداد. بلکه فرمود: «هنگامی که او را سامان دادم و در او از روحم دمیدم، بر او سجده کنید.» (حجر/29)

ثمره انسان‌شناختی

کسانی که انسان را صرفا مادی می‌بینند (یعنی چیزی که اصلش نهایتا برمی‌گردد به لجنی سیاه و بدبو؛ یعنی آب و خاک، که همه عناصر مادی بدن انسان را در خود جمع کرده) طبیعی است که مقامات معنوی عظیم انسان را انکار کنند. (جلسه232، تدبر4)

اگر در شبهاتی که علیه اصول دین مطرح می‌شود خوب دقت کنیم، انکار خدا، انکار ارتباط وحیانی انسان با خدا، انکار معاد و زندگی پس از مرگ، انکار مقام عظیم امامت، همگی ریشه در انکار حقیقت متعالی انسان دارد؛ و این گونه است که این انکار شیطان، مبنای تمام گمراهی‌های انسان شده است.

به تعبیر دیگر، هرگاه خواستید از توحید، نبوت، امامت، معاد و سایر باورهای اصیل دینی دفاع کنید، ابتدا روی باور انسانها به حقیقت عظیم خودشان سرمایه‌گزاری کنید؛ همان گونه که اگر بخواهید روی خوب بودن انسانها سرمایه‌گزاری کنیم، باز هم راهش توجه دادن به کرامت و بزرگی آدمی است چنانکه امیرالمومنین ع فرمودند: «مَنْ کَرُمَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ ُ لَمْ یُهِنْهَا بِالْمَعْصِیَة‏: کسی که خودش نزد خویش کرامت یافت، آن را با گناه پست و حقیر نمی‌سازد» (غررالحکم و دررالکلم، ج5، ص537)

3) «قالَ لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ»

خدا به همه دستور سجده داد؛ اما شیطان گفت: «من» کسی نیستم که سجده کنم بر ... . یعنی اصلا ذات و شأن من اجلّ از آن است که چنین کاری کنم (المیزان، ج12، ص156) و این اولین گناه ابلیس بود که ریشه همه گناهانی است که ابلیس در عالَم موجب می‌شود.

پس ریشه همه گناهان، «منیّت» و «خودخواهی» است (جلسه232، تدبر5).

و اگر دقت کنیم که تنها چیزی که بین ما و خدا فاصله انداخته، همین گناهان است؛ و مهمترین چیزی که انسان را از این منیت و خودخواهی بیرون می‌برد، عشق است؛ آنگاه می‌فهمیم که چرا حافظ می‌گفت:

فرشته عشق نداند که چیست ای ساقی

بخواه جام و گلابی به خاک آدم ریز ...

میان عاشق و معشوق هیچ حائل نیست

تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز

http://ganjoor.net/hafez/ghazal/sh266/

ثمره اخلاقی و تربیتی

چقدر در زندگی ما پیش می‌آید که کاری که وظیفه‌مان است را انجام نمی‌دهیم، صرفا به این جهت که «من» شأنم بالاتر از دیگران است؟ چقدر این گونه جملات را می‌شنویم:

آیا من شأنم این است که مانند بقیه سر صف بایستم؟ آیا من هم باید از این قانون تبعیت کنم؟ چگونه به خود حق می‌دهند که مرا با این سابقه‌ای که دارم به دادگاه بکشانند؟ آیا ... .

مواظب باشیم لااقل خودمان چنین نباشیم.

4) «قالَ لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ»

خداوند وقتی می‌خواست آفرینش انسان را یاد کند با این تعابیر یاد کرد «مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ: از گِلی خشک و خام، از لجن سیاه و بدبویی که مانده و متغیر شده». در بحث از این آیه (جلسه264، تدبر1) احتمالاتی برای استفاده از چنین تعبیری مطرح شد.

اکنون با توجه به این آیه یک احتمال دیگر هم قابل ذکر است:

خداوند متعال که می‌خواست فرشتگان و ابلیس را امتحان کند، شاید می‌خواست بهانه هم به دست ابلیس بدهد که امتحان جدی‌تر باشد. لذا ابلیس هم وقتی خواست از سجده کردن سرپیچی کند، با همین تعابیر که کاملا بار منفی و تحقیر آمیز دارد، از انسان یاد کرد تا برتری خود را خوب احساس کند.[1]

---

[1] . شاید به همین جهت است که در موارد دیگر که از آفرینش انسان از «طین: گِل» یاد کرده، شیطان بر اینکه خودش از آتش است تاکید کرده (مثلا: ) اما در اینجا که تعبیر «مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ» آمده، شیطان فقط گفت: «من» به موجودی که از«صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ» درست شده سجده نمی‌کنم.