یک آیه در روز

 

شأن نزول

گفته‏ شده است: بعد از آنکه آیه قبلى نازل شد، اعراب سوگند خوردند که ما مؤمن و صادق در ادعاى خود هستیم، این آیه نازل شد که آیا شما مى‏خواهید به خدا درباره دینی که بر آن هستید خبر بدهید؛ ‌یعنی خداوند سبحان دین واقعی شما را می‌داند و نیازی به اخبار شما ندارد (مجمع البیان، ج‏9، ص208[1]؛ المیزان، ج‏18، ص330[2]).

البته بر این قول این ایراد گرفته شده است که به نظر می‌رسد این قول، بیش از آنکه مستند به یک واقعه باشد احتمالی است که برخی مفسران به ذهنشان رسیده است؛ ‌زیرا صرف نظر از اینکه این قول هیچ مستندی ندارد اگر واقعا چنین واقعه‌ای رخ داده بود جای این بود که خداوند آنان را به خاطر این اصرار بر دروغگویی و سوگند دروغ خوردن مواخذه کند چنانکه منافقان را در جاهای دیگر به خاطر این گونه سخن گفتن مواخذه کرده و فرموده است: «وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَکُمْ یُهْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ: و به خدا سوگند می‌خورند که اگر استطاعت داشتیم حتما همراه با شما برای جهاد بیرون می‌آمیدم؛ اینان [با این ادعاها و سوگندهای دروغ] خودشان را به هلاکت می‌اندازند.» (توبه/42) (التحریر و التنویر، ج‏26، ص224[3]).

حدیث

1) الف. از امام باقر ع روایت شده است که رسول الله ص فرمودند:

کسی که دلش می‌خواهد به زندگی من زنده باشد و به مرگ من بمیرد و در بهشتی وارد شود که پروردگارم به من وعده داده وارد شود و شاخه سرسبز [درختی] را که پروردگارم به دست خویش کاشته بگیرد، پس ولایت علی بن ابی‌طالب ع و جانشینان پس از وی را بپذیرد که همانا آنان هرگز شما را در باب ضلالتی وارد، و از باب هدایت خارج نخواهند کرد؛ ‌پس بدانان تعلیم ندهید که آنان عالمتر از شمایند. و من از پروردگارم خواستم که بین آنان و کتاب خود جدایی نیفکند تا اینکه این‌چنین (و انگشتانش را به هم چسباند) در کنار حوض بر من وارد شوند، حوضی که گستره‌‌اش از صنعاء [در یمن] ‌تا أیله [= کوهی بین مکه و مدینه] است و در آن جام‌هایی از نقره و طلا به تعداد ستارگان است.

الکافی، ج‏1، ص209؛ بصائر الدرجات، ج‏1، ص49؛ تفسیر العیاشی، ج‏1، ص4[4]

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَى بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ الْقَهَّارِ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص:

مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتَ مِیتَتِی وَ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ الَّتِی وَعَدَنِیهَا رَبِّی وَ یَتَمَسَّکَ بِقَضِیبٍ غَرَسَهُ رَبِّی بِیَدِهِ[5] فَلْیَتَوَلَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ ع وَ أَوْصِیَاءَهُ مِنْ بَعْدِهِ فَإِنَّهُمْ لَا یُدْخِلُونَکُمْ فِی بَابِ ضَلَالٍ وَ لَا یُخْرِجُونَکُمْ مِنْ بَابِ هُدًى فَلَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ وَ إِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی أَلَّا یُفَرِّقَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْکِتَابِ حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ هَکَذَا وَ ضَمَّ بَیْنَ إِصْبَعَیْهِ وَ عَرْضُهُ مَا بَیْنَ صَنْعَاءَ إِلَى أَیْلَةَ فِیهِ قُدْحَانُ فِضَّةٍ وَ ذَهَبٍ عَدَدَ النُّجُوم.‏

ب. از حذیفه بن اسید روایت شده که رسول الله بر منبر فرمودند:

ای مردم! من پیشاپیش شما بر حوض کوثر وارد می‌شود و شما بر من در کنار حوض وارد می‌شوید حوضی که گستره‌اش از اینجا تا صنعاء ‌است و در آن جام‌هایی از نقره و طلا به تعداد ستارگان است. و وقتی بر من وارد شوید از شما درباره ثقلین سوال و بازخواست می‌کنم پس بنگرید که بعد از من با آنان چه می‌کنید؛ ‌ثَقَل اکبر کتاب الله است که ریسمانی است که یک سویش به دست خدا و سوی دیگرش در دستان شماست پس بدان تمسک جویید که هرگز گمراه نشوید، ‌و در مورد عترت و اهل بیتم هم تبدیل و تغییری مرتکب نشوید، که همانا خداوند لطیف خبیر به من خبر داد که قطعا این دو از هم جدا نمی‌شوند تا اینکه در کنار حوض بر من وارد شوند. و من آنجا منتظر ورود شما خواهم بود. و عده‌ای را از آمدن به سوی من بازمی‌دارند و من خواهم گفت: پروردگارا ! اینان از من و امت من‌اند. و گفته خواهد شد:‌ ای محمد! آیا می‌دانی که چه کردند؟ همانا آنان بعد از تو همواره به عقب برگشتند.

سپس سه بار فرمود شما را به عترتم (یا فرمود: به اهل بیتم) توصیه می‌کنم که با آنان رفتار خوبی داشته باشید.

پس سلمان برخاست و گفت: یا رسول الله ص آیا مرا خبر می‌دهی از امامان بعد از خودت؟ آیا همان عترت تو هستند؟

فرمود: بله؛ امامان بعد از من عترتم هستند به تعداد نقیبان بنی‌اسرائیل، نه نفر از فرزندان حسین ع، که خداوند علم و فهم مرا بدانان عطا فرمود؛ ‌پس درصدد تعلیم دادن به آنان برنیایید که همانا آنان عالمتر از شمایند؛‌ و از آنان پیروی کنید که همانا ایشان همراه حق‌اند و حق با ایشان است.

کفایة الأثر، ص127-129

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ وَهْبَانَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْبَصْرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ الجعالی قَالَ حَدَّثَنِی إِسْمَاعِیلُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ شَیْبَةَ الْقَاضِی الْبَصْرِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ حَدَّثَنِی یَحْیَى بْنُ خَلَفٍ الرَّاسِی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ حَدَّثَنَا یَزِیدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ مُعَاوِیَةَ الْخَرَّبُوذِ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ أُسَیْدٍ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص یَقُولُ عَلَى مِنْبَرِهِ:

مَعَاشِرَ النَّاسِ! إِنِّی فَرَطُکُمْ وَ إِنَّکُمْ وَارِدُونَ عَلَیَّ الْحَوْضَ أَعْرَضَ مَا بَیْنَ بُصْرَى وَ صَنْعَاءَ فِیهِ عَدَدَ النُّجُومِ قِدْحَانٌ مِنْ فِضَّةٍ؛ وَ أَنَا سَائِلُکُمْ حِینَ تَرِدُونَ عَلَیَّ عَنِ الثَّقَلَیْنِ. فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِّی فِیهِمَا: الثَّقَلُ الْأَکْبَرُ کِتَابُ اللَّهِ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِیَدِ اللَّهِ وَ طَرَفُهُ بِأَیْدِیکُمْ فَاسْتَمْسِکُوا بِهِ لَنْ تَضِلُّوا، وَ لَا تُبَدِّلُوا فِی عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی؛ فَإِنَّهُ قَدْ نَبَّأَنِیَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ أَنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَ‏ الْحَوْضَ. أَنْتَظِرُ مَنْ یَرِدُ عَلَیَّ مِنْکُمْ. وَ سَوْفَ تُؤَخَّرُ أُنَاسٌ دُونِی؛ فَأَقُولُ: یَا رَبِّ مِنِّی وَ مِنْ أُمَّتِی؟! فَیُقَالُ: یَا مُحَمَّدُ هَلْ شَعَرْتَ بِمَا عَمِلُوا؟ إِنَّهُمْ مَا بَرِحُوا بَعْدَکَ عَلَى أَعْقَابِهِمْ!

ثُمَّ قَالَ: أُوصِیکُمْ فِی عِتْرَتِی خَیْراً ثَلَاثاً، أَوْ قَالَ: فِی أَهْلِ بَیْتِی.

فَقَامَ إِلَیْهِ سَلْمَانُ فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَا تُخْبِرُنِی عَنِ الْأَئِمَّةِ بَعْدَکَ؟ أَ مَا هُمْ مِنْ عِتْرَتِکَ؟

فَقَالَ: نَعَمْ الْأَئِمَّةُ بَعْدِی مِنْ عِتْرَتِی عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ ع. أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عِلْمِی وَ فَهْمِی؛ فَلَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ وَ اتَّبِعُوهُمْ فَإِنَّهُمْ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُمْ.

 

2) این سخن پیامبر اکرم ص درباره جانشینان حقیقی خود که: «لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ: ‌پس درصدد تعلیم دادن به آنان برنیایید که همانا آنان عالمتر از شمایند» به مناسبتهای مختلف از جانب ایشان بیان شده است که از معروفترین مصادیقش بیان این جملات در خطبه‌ای است که روز غدیر ایراد فرمودند؛ که این فراز از خطبه غدیر در منابع فراوانی از شیعه و سنی یاد شده است. در اینجا به یک نقل بسنده می‌کنیم:

یکبار در زمان خلافت عثمان که عده‌ای از اصحاب و تابعان در مسجد النبی جمع بودند و بحثی درباره جایگاه قریش و اعتبار قریش در میان مسلمانان در گرفته بود، حضرت علی ع به مناسبت بحث، جریان غدیر خم اشاره می‌کند و جملاتی از پیامبر ص در خطبه غدیر را یادآور می‌شود و سپس از حضار می‌خواهد آنها که شاهد بودند شهادت دهند. عده‌ای می‌گویند ما مطلب دقیق یادمان نمانده. حضرت درخواست می‌کند کسانی مطالب رسول الله ص را  در خاطر دارند بلند شوند و آنچه در خاطر دارند بیان کنند.

از میان آن جمع، زید بن ارقم و براء ‌بن عازب و ابوذر و مقداد و عمار برمی‌خیرند و می‌گویند: ‌شهادت می‌دهیم که این سخنانی را که رسول الله ص در حالی که تو را در کنار خود داشت بر فراز منبر فرمود؛ به یاد داریم که فرمود:

ای مردم! همانا خداوند به من دستور داد که برای شما پس از خود کسی را منصوب کنم امام شما باشد و به کار شما قیام کند و وصی و خلیفه من باشد و کسی است که خداوند بر مومنان اطاعت از او را در کتابش واجب فرموده و آن را قرین اطاعت خویش و اطاعت از من قرار داده و به شما دستور داده که ولایت او را بپذیرید و من نگرانی خودم را به خاطر طعنه‌های اهل نفاق و تکذیب کردنشان به خداوند عرض کردم ولی به من فرمود که یا این را ابلاغ می‌کنم یا مرا عذاب خواهد کرد.

ای مردم! همانا خداوند در کتابش شما را به نماز دستور داد و من برایتان بیان نمودم، و به زکات و روزه و حج دستور داد و برایتان بیان و تفسیر کردم، و شما را به ولایت دستور داد و من شما را شاهد می‌گیرم که این را هم کاملا مشخص فرمود؛ و دستش را روی علی بن ابی‌طالب ع گذاشت و ادامه داد: سپس این از آن دو فرزند او خواهد بود و سپس بقیه جانشینان در میان اولاد وی؛ و ولی و هدایتگر شما همین برادرم علی بن ابی‌طالب است و او در میان شما همچون جایگاه من است در میانتان؛‌ پس در دینتان از او تقلید کنید و در جمیع امورتان از او اطاعت نمایید که همانا نزد اوست جمیع آنچه خداوند از علم و حکمتش به من تعلیم داد؛‌ پس از او سوال کنید و از او یاد بگیرید و نیز از اوصیای پس از او نه اینکه بخواهید به آنان یاد بدهید و از آنان جلو نیفتید و از آنان عقب نمانید که همانا آنان همراه حق هستند و حق با ایشان است نه آنان از آن جدا شوند و نه آن از اینان جدا گردد.

سپس نشستند ...

کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج‏2، ص645-646

أَبَانٌ عَنْ سُلَیْمٍ قَالَ رَأَیْتُ عَلِیّاً ع فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ ص فِی خِلَافَةِ عُثْمَانَ وَ جَمَاعَةٌ یَتَحَدَّثُون‏ ...

فَقَالُوا کُلُّهُمْ: اللَّهُمَّ نَعَمْ قَدْ سَمِعْنَا ذَلِکَ وَ شَهِدْنَا کَمَا قُلْتَ سَوَاءً.

وَ قَالَ بَعْضُهُمْ: قَدْ حَفِظْنَا جُلَّ مَا قُلْتَ وَ لَمْ نَحْفَظْهُ کُلَّهُ، وَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ حَفِظُوا أَخْیَارُنَا وَ أَفَاضِلُنَا.

فَقَالَ ع: صَدَقْتُمْ لَیْسَ کُلُّ النَّاسِ یَسْتَوُونَ فِی الْحِفْظِ. أَنْشُدُ اللَّهَ مَنْ حَفِظَ ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص لَمَّا قَامَ.

فَأَخْبَرَ بِهِ فَقَامَ زَیْدُ بْنُ أَرْقَمَ وَ الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ عَمَّارٌ فَقَالُوا: نَشْهَدُ لَقَدْ حَفِظْنَا قَوْلَ النَّبِیِّ ص وَ هُوَ قَائِمٌ عَلَى الْمِنْبَرِ وَ أَنْتَ إِلَى جَنْبِهِ وَ هُوَ یَقُولُ:

یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أَنْصِبَ لَکُمْ إِمَامَکُمْ وَ الْقَائِمَ فِیکُمْ بَعْدِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی وَ الَّذِی فَرَضَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ فِی کِتَابِهِ طَاعَتَهُ فَقَرَنَهُ بِطَاعَتِهِ وَ طَاعَتِی وَ أَمَرَکُمْ فِیهِ بِوَلَایَتِهِ وَ إِنِّی رَاجَعْتُ رَبِّی خَشْیَةَ طَعْنِ أَهْلِ النِّفَاقِ وَ تَکْذِیبِهِمْ فَأَوْعَدَنِی‏ لَتُبَلِّغَنَّهَا أَوْ لَیُعَذِّبَنَّنِی.

أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَکُمْ فِی کِتَابِهِ بِالصَّلَاةِ فَقَدْ بَیَّنْتُهَا لَکُمْ وَ بِالزَّکَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ فَبَیَّنْتُهَا لَکُمْ وَ فَسَّرْتُهَا وَ أَمَرَکُمْ بِالْوَلَایَةِ وَ إِنِّی أُشْهِدُکُمْ أَنَّهَا لِهَذَا خَاصَّةً وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَى عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع ثُمَّ لِابْنَیْهِ بَعْدَهُ ثُمَّ لِلْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ وُلْدِهِمْ لَا یُفَارِقُونَ الْقُرْآنَ وَ لَا یُفَارِقُهُمُ الْقُرْآنُ حَتَّى یَرِدُوا عَلَیَّ حَوْضِی. أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ بَیَّنْتُ لَکُمْ مَفْزَعَکُمْ بَعْدِی وَ إِمَامَکُمْ بَعْدِی وَ وَلِیَّکُمْ وَ هَادِیَکُمْ، وَ هُوَ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ؛ وَ هُوَ فِیکُمْ بِمَنْزِلَتِی فِیکُمْ، فَقَلِّدُوهُ دِینَکُمْ وَ أَطِیعُوهُ فِی جَمِیعِ أُمُورِکُمْ فَإِنَّ عِنْدَهُ جَمِیعَ مَا عَلَّمَنِیَ اللَّهُ مِنْ عِلْمِهِ وَ حِکْمَتِهِ؛ فَسَلُوهُ وَ تَعَلَّمُوا مِنْهُ وَ مِنْ أَوْصِیَائِهِ بَعْدَهُ؛ وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ وَ لَا تَتَقَدَّمُوهُمْ وَ لَا تَخَلَّفُوا عَنْهُمْ فَإِنَّهُمْ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُمْ لَا یُزَایِلُونَهُ وَ لَا یُزَایِلُهُمْ.

ثُمَّ جَلَسُوا ...

این واقعه بارها و بارها توسط امامان ع از قول پیامبر نقل شد (نمونه‌ای از این نقل توسط امام رضا ع در جلسه 732 حدیث1 https://yekaye.ir/al-fater-35-32/ گذشت) و بقدری رواج داشت که حتی مامون یکبار که می‌خواهد نظرش را درباره علم امام رضا بگوید به همین فراز از سخن پیامبر ص درباره اوصیای خود اشاره می‌کند (عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج‏1، ص204؛ الإحتجاج (للطبرسی)، ج‏2، ص432[6])[7]

 

3) از امام باقر ع از پدرانشان روایت شده که رسول الله ص فرمودند:

همانا خداوند متعال ذریه هر پیامبری را از صلب خود او قرار داد و ذریه مرا از صلب علی بن ابی‌طالب ع و همانا خداوند آنان را برگزید همان طور که »آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر عالمیان برگزید» (آل عمران/33) پس از آنان پیروی کنید که شما را به صراط مستقیم هدایت می‌کنند و آنان را جلو بیندازید و از آنان جلو نیفتید که همانا آنان در کودکی بردبارترین شما و در بزرگی عالمترین شمایند؛ پس از آنان پیروی کنید که شما را در هیچ گمراهی وارد و از هیچ هدایتی خارج نکنند.

الفضائل (لابن شاذان القمی)، ص154-155؛ الروضة فی فضائل أمیر المؤمنین (لابن شاذان القمی)، ص179

وَ بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَى مُحَمَّدٍ الْبَاقِرِ بْنِ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ ع یَرْوِیهِ عَنِ النَّسَبِ الطَّاهِرِ إِلَى جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ قَالَ:

إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى جَعَلَ ذُرِّیَّةَ کُلِّ نَبِیٍّ مِنْ صُلْبِهِ وَ جَعَلَ ذُرِّیَّتِی مِنْ صُلْبِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع‏ وَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُمْ کَمَا «اصْطَفى‏ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِینَ» فَاتَّبِعُوهُمْ یَهْدُوکُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ فَقَدِّمُوهُمْ وَ لَا تَتَقَدَّمُوا عَلَیْهِمْ فَإِنَّهُمْ أَحْلَمُکُمْ صِغَاراً وَ أَعْلَمُکُمْ کِبَاراً فَاتَّبِعُوهُمْ لَا یُدْخِلُونَکُمْ فِی ضَلَالٍ وَ لَا یُخْرِجُونَکُمْ مِنْ هُدًى.

ب. ابن تیهان یکی از دوازده نفری است که وقتی ابوبکر بعد از جریان سقیفه بر منبر رسول الله ص رفت و خواستند برای او بیعت بگیرند بر او اعتراض کردند. وی برخاست و گفت:

من شهادت می‌دهم که رسول الله ص علی ع را برای این کار برپا داشت و فرمود: همانا اهل بیت ما بر شما مقدم‌اند و بر آنان تقدم نجویید.

رجال البرقی، ص66

أسماء المنکرین على أبی بکر، و هم اثنا عشر رجلا، ستة من المهاجرین و ستة من الأنصار...

قام أبو الهیثم بن التیهان فقال: أنا أشهد أن رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم أقام علیا فقال: إن أهل بیتی یتقدمونکم و لا تتقدموا علیهم.

 

4) امیرالمومنین ع در خطبه‌ای فرمودند:

و همانا مستحفظان از اصحاب حضرت محمد ص [= آن دسته از اصحاب که در حفظ و پایبندی به تعالیم پیامبر ص سنگ تمام گذاشتند] می‌دانند که ایشان فرمود:

من و اهل بیتم پاکیزه‌شدگان هستیم [اشاره به آیه 33 سوره احزاب] پس بر آنان سبقت نگیرید که گمراه می‌شوید و از آنان تخلف نکنید که دچار لغزش می‌شوید و با آنان مخالفت نکنید که در جهالت می‌مانید و بر آنان تعلیم ندهید چرا که آنان عالمتر از شمایند؛ آنان در بزرگشالی عالمترین مردم‌اند و در خردسالی بردبارترین مردم؛ پس از حق و اهل آن هرجا که باشند پیروی نمایید [و از باطل و اه آن هرجا باشند جدا شوید].

تفسیر القمی، ج‏1، ص4-5؛ الغیبة للنعمانی، ص44

وَ قَالَ أَیْضاً أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع فِی خُطْبَتِهِ:

وَ لَقَدْ عَلِمَ الْمُسْتَحْفَظُونَ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ ص أَنَّهُ قَالَ:

إِنِّی وَ أَهْلَ بَیْتِی مُطَهَّرُونَ فَلَا تَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا وَ لَا تَتَخَلَّفُوا عَنْهُمْ فَتَزِلُّوا وَ لَا تُخَالِفُوهُمْ فَتَجْهَلُوا وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ‏ هُمْ أَعْلَمُ النَّاسِ کِبَاراً وَ أَحْلَمُ النَّاسِ صِغَاراً فَاتَّبِعُوا الْحَقَّ وَ أَهْلَهُ حَیْثُ کَان‏ [وَ زَایِلُوا الْبَاطِلَ وَ أَهْلَهُ حَیْثُمَا کَانَ].

متن کامل این خطبه در المسترشد فی إمامة علی بن أبی طالب علیه السلام، ص399-401 آمده است[8].

 

 

 

 

 

 

---

[1] . قالوا فلما نزلت الآیتان أتوا رسول الله ص یحلفون أنهم مؤمنون صادقون فی دعواهم الإیمان فأنزل الله سبحانه «قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِینِکُمْ» أی أ تخبرون الله بالدین الذی أنتم‏ علیه و المعنى أنه سبحانه عالم بذلک فلا یحتاج إلى إخبارکم به‏.

[2] . و قیل: لما نزلت الآیة السابقة حلفت الأعراب أنهم مؤمنون صادقون فی قولهم: آمنا، فنزل: «قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِینِکُمْ» الآیة.

[3] . قیل: إنهم لمّا سمعوا قوله تعالى: قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا الآیة جاؤوا إلى النبی صلى اللّه علیه و [آله و] سلّم و حلفوا أنهم مؤمنون فنزل قوله: «قل أ تعلمون اللّه بدینکم» و لم یرو بسند معروف و إنما ذکره البغوی تفسیرا و لو کان کذلک لوبّخهم اللّه على الأیمان الکاذبة کما وبّخ المنافقین فی سورة براءة [42] بقوله وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَکُمْ یُهْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ الآیة. و لم أر ذلک بسند مقبول، فهذه الآیة مما أمر رسول اللّه صلى اللّه علیه و [آله و] سلّم بأن یقوله لهم.

[4] . سند و متن بصایر کاملا مشابه کافی است؛ اما چون سند عیاشی متفاوت و عباراتش ذره‌ای متفاوت بود متن وی در ادامه تقدیم می‌شود:

عن أبی جمیلة المفضل بن صالح عن بعض أصحابه قال: خطب رسول الله ص یوم الجمعة بعد صلاة الظهر انصرف على الناس فقال: یا أیها الناس إنی قد نبأنی اللطیف الخبیر أنه لن یعمر من نبی إلا نصف عمر الذی یلیه ممن قبله و إنی لأظننی أوشک أن أدعى فأجیب، و إنی مسئول و إنکم مسئولون، فهل بلغتکم فما ذا أنتم قائلون قالوا: نشهد بأنک قد بلغت و نصحت و جاهدت، فجزاک الله عنا خیرا قال: اللهم اشهد ثم قال: یا أیها الناس أ لم تشهدوا أن لا إله إلا الله و أن محمدا عبده و رسوله و أن الجنة حق و أن النار حق و أن البعث حق من بعد الموت قالوا: [اللهم‏] نعم، قال: اللهم اشهد، ثم قال: یا أیها الناس إن الله مولای و أنا أَوْلى‏ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ، ألا من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، ثم قال: أیها الناس إنی فرطکم و أنتم واردون علی الحوض و حوضی أعرض ما بین بصرى و صنعاء فیه عدد النجوم قد حان من فضة ألا و إنی سائلکم حین تردون علی عن الثقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما حتى تلقونی قالوا: و ما الثقلان یا رسول الله قال: الثقل الأکبر کتاب الله سبب طرفه بیدی الله و طرف فی أیدیکم، فاستمسکوا به لا تضلوا و لا تذلوا و الثقل الأصغر عترتی أهل بیتی فإنه قد نبأنی اللطیف الخبیر أن لا یتفرقا حتى یلقیانی و سألت الله لهما ذلک فأعطانیه فلا تسبقوهم فتضلوا، و لا تقصروا عنهم فتهلکوا، فلا تعلموهم فهم أعلم منکم‏.

[5]. این عبارت رسول الله را با سندهای دیگری هم دیگران روایت کرده‌اند از جمله زید بن ارقم به نقل المسترشد فی إمامة علی بن أبی طالب علیه السلام، ص289

قَالَ: وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ بْنِ حَبْوَةَ بْنِ سَمُرَةَ، قَالَ: حَدَّثَنِی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ دَلِیلٍ الْحَلَبِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنِی أَبِی، عَنِ السُّدِّیِّ، عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): مَنْ أَرَادَ أَنْ یَتَمَسَّکَ بِقَضِیبِ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ الَّذِی غَرَسَهُ اللَّهُ فِی الْجَنَّةِ، فَلْیَتَمَسَّکْ بِحُبِّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِب‏.

[6] . فَقَامَ الْمَأْمُونُ إِلَى صَلَاةٍ وَ أَخَذَ بِیَدِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع وَ کَانَ حَاضِرَ الْمَجْلِسِ وَ تَبِعْتُهُمَا فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ کَیْفَ رَأَیْتَ ابْنَ أَخِیکَ فَقَالَ لَهُ عَالِمٌ وَ لَمْ نَرَهُ یَخْتَلِفُ إِلَى أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ إِنَّ ابْنَ أَخِیکَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ النَّبِیِّ الَّذِینَ قَالَ فِیهِمُ النَّبِیُّ ص أَلَا إِنَّ أَبْرَارَ عِتْرَتِی وَ أَطَائِبَ أَرُومَتِی أَحْلَمُ النَّاسِ صِغَاراً وَ أَعْلَمُ النَّاسِ کِبَاراً فَلَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ لَا یُخْرِجُونَکُمْ مِنْ بَابِ هُدًى وَ لَا یُدْخِلُونَکُمْ فِی بَابِ ضَلَالَة.

[7] . برخی موارد دیگر از این خطبه را تیمنا و تبرکا تقدیم می‌کنیم:

عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ ع وَ سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنِ الْإِیمَان‏ ... قَالَ أَوْضِحْهُمْ لِی. قَالَ: الَّذِینَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِی آخِرِ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا ثُمَّ قُبِضَ مِنْ یَوْمِهِ إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ أَمْرَیْنِ لَنْ تَضِلُّوا مَا تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا کِتَابَ اللَّهِ وَ أَهْلَ بَیْتِی فَإِنَّ اللَّطِیفَ الْخَبِیرَ قَدْ عَهِدَ إِلَیَّ أَنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ کَهَاتَیْنِ وَ أَشَارَ بِإِصْبَعَیْهِ الْمُسَبِّحَتَیْنِ وَ لَا أَقُولُ کَهَاتَیْنِ وَ أَشَارَ بِالْمُسَبِّحَةِ وَ الْوُسْطَى لِأَنَّ إِحْدَاهُمَا قُدَّامَ الْأُخْرَى فَتَمَسَّکُوا بِهِمَا لَا تَضِلُّوا وَ لَا تُقَدِّمُوهُمْ فَتَهْلِکُوا وَ لَا تَخَلَّفُوا عَنْهُمْ فَتَفَرَّقُوا وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُم‏ (کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج‏2، ص616)

حَدَّثَنَا أَبُو الْمُفَضَّلِ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ الرُّویَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ نَهِیکٍ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عِصَامٍ السَّمِینُ عَنْ أَبِیهِ وَ عَمِّهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مَسْعُودٍ الْعَبْدِیِّ عَنْ عُلَیْمٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ ثُمَّ قَالَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ ثُمَّ یَخْرُجُ قَائِمُنَا فَیَشْفِی صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ أَلَا إِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ فَلَا تُعَلِّمُوهُمْ أَلَا إِنَّهُمْ عِتْرَتِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی مَا بَالُ أَقْوَامٍ یُؤْذُونَنِی فِیهِمْ لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی (کفایة الأثر، ص44).

فُرَاتٌ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الزُّهْرِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی قَوْلِهِ [تَعَالَى‏] أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ [بْنِ أَبِی طَالِبٍ‏] ع قُلْتُ إِنَّ [فَإِنَ‏] النَّاسَ یَقُولُونَ فَمَا مَنَعَهُ أَنْ یُسَمِّیَ عَلِیّاً وَ أَهْلَ بَیْتِهِ فِی کِتَابِهِ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ [ع‏] فَتَقُولُونَ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ عَلَى رَسُولِهِ الصَّلَاةَ وَ لَمْ یُسَمِّ ثَلَاثاً وَ أَرْبَعاً حَتَّى کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص هُوَ الَّذِی فَسَّرَ ذَلِکَ لَهُمْ وَ أَنْزَلَ الْحَجَّ فَلَمْ یُنْزِلْ طُوفُوا أُسْبُوعاً فَفَسَّرَ لَهُمْ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ ص [الرَّسُولُ‏] وَ أَنْزَلَ اللَّهُ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ [قَالَ‏] نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ [أَبِی طَالِبٍ‏] وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ع فَقَالَ فِیهِ [فِی عَلِیٍ‏] مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ [وَ بَارَکَ‏] أُوصِیکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ أَهْلِ بَیْتِی إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ لَا یُفَرِّقَ بَیْنَهُمَا حَتَّى یُورِدَهُمَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَأَعْطَانِی ذَلِکَ فَلَا تُعَلِّمُوهُمْ فَهُمْ [فَإِنَّهُمْ‏] أَعْلَمُ مِنْکُمْ إِنَّهُمْ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ بَابِ هُدًى وَ لَنْ یُدْخِلُوکُمْ فِی بَابِ ضَلَالَةٍ وَ لَوْ سَکَتَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ لَمْ یُبَیِّنْ أَهْلَهَا لَادَّعَاهَا آلُ عَبَّاسٍ وَ آلُ عَقِیلٍ وَ آلُ فُلَانٍ وَ آلُ فُلَانٍ وَ لَکِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ فِی کِتَابِهِ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فَکَانَ عَلِیُّ [بْنُ أَبِی طَالِبٍ‏] وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ فَاطِمَةُ [عَلَیْهِمْ السَّلَامُ وَ التَّحِیَّةُ وَ الْإِکْرَامُ‏] تَأْوِیلَ هَذِهِ الْآیَةِ فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ ص بِیَدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ‏ [ع‏] فَأَدْخَلَهُمْ تَحْتَ الْکِسَاءِ فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ لِکُلِّ نَبِیٍّ ثَقَلًا وَ أَهْلًا فَهَؤُلَاءِ ثَقَلِی وَ أَهْلِی فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ أَ لَسْتُ مِنْ أَهْلِکَ فَقَالَ إِنَّکِ إِلَى [عَلَى‏] خَیْرٍ وَ لَکِنَّ هَؤُلَاءِ ثَقَلِی وَ أَهْلِی فَمَا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ ص کَانَ عَلِیٌّ أَوْلَى النَّاسِ بِهَا لِکِبَرِهِ وَ لَمَّا بَلَغَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ [ص‏] وَ أَقَامَهُ وَ أَخَذَهُ بِیَدِهِ. (تفسیر فرات الکوفی، ص110-111)

و فی روایة أبی بصیر عنه قال نزلت فی علی بن أبی طالب ع قلت له: إن الناس یقولون لنا- فما منعه أن یسمی علیا و أهل بیته فی کتابه فقال أبو جعفر ع قولوا لهم: إن الله أنزل على رسوله الصلاة- و لم یسم ثلاثا و لا أربعا- حتى کان رسول الله ص هو الذی فسر ذلک لهم- و أنزل الحج فلم ینزل طوفوا أسبوعا- حتى فسر ذلک لهم رسول الله ص و أنزل «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» فنزلت فی علی و الحسن و الحسین، و قال فی علی من کنت مولاه فعلی مولاه. و قال رسول الله ص: أوصیکم بکتاب الله و أهل بیتی إنی سألت الله أن لا یفرق بینهما- حتى یوردهما علی الحوض فأعطانی ذلک، و قال: فلا تعلموهم فإنهم أعلم منکم، إنهم لن یخرجوکم من باب هدى- و لن یدخلوکم فی باب ضلال، و لو سکت رسول الله ص و لم یبین أهلها- لادعاها آل عباس و آل عقیل و آل فلان و آل فلان، و لکن أنزل الله فی کتابه «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» فکان علی و الحسن و الحسین و فاطمة ع تأویل هذه الآیة، فأخذ رسول الله ص بید علی و فاطمة و الحسن و الحسین فأدخلهم تحت الکسا فی بیت أم سلمة، و قال: اللهم إن لکل نبی ثقل و أهل فهؤلاء ثقلی و أهلی، فقالت أم سلمة: أ لست من أهلک قال: إنک إلى خیر و لکن هؤلاء ثقلی و أهلی،...( تفسیر العیاشی، ج‏1، ص250)

[8] . وَ قَالَ ع أَیْضاً فِی خُطْبَةٍ [أُخْرَى‏]: هَلَکَ مَنْ قَارَنَ حَسَداً، وَ قَالَ بَاطِلًا، وَ وَالَى عَلَى عَدَاوَتِنَا أَوْ شَکَّ فِی فَضْلِنَا، إِنَّهُ لَا یُقَاسُ بِنَا آلَ مُحَمَّدٍ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَحَدٌ، وَ لَا یُسَوَّى بِنَا مَنْ جَرَتْ نِعْمَتُنَا عَلَیْهِمْ، نَحْنُ أَطْوَلُ النَّاسِ أَغْرَاساً، وَ نَحْنُ أَفْضَلُ النَّاسِ أَنْفَاساً، وَ نَحْنُ عِمَادُ الدِّینِ، بِنَا یَلْحَقُ التَّالِی، وَ إِلَیْنَا یَفِیْ‏ءُ الْغَالِی، وَ لَنَا خَصَائِصُ حَقِّ الْوَلَایَةِ، وَ فِینَا الْوَصِیَّةُ وَ الْوِرَاثَةُ، وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ فِی حِجَّةِ الْوَدَاعِ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ، وَ بِذِی الْحُلَیْفَةِ، وَ بَعْدَهُ الْمَقَامَ الثَّالِثَ بِأَحْجَارِ الزَّیْتِ، تِلْکَ فَرَائِضُ ضَیَّعْتُمُوهَا، وَ حُرُمَاتٌ انْتَهَکْتُمُوهَا، وَ لَوْ سَلَّمْتُمُ الْأَمْرَ لِأَهْلِهِ، وَ لَوْ أَبْصَرْتُمْ بَابَ الْهُدَى رُشِدْتُمْ. اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ بَصَّرْتُهُمُ الْحِکْمَةَ، وَ دَلَلْتُهُمْ عَلَى طَرِیقِ الرَّحْمَةِ، وَ حَرَصْتُ عَلَى تَوْفِیقِهِمْ بِالتَّنْبِیهِ وَ التَّذْکِرَةِ، وَ دَلَلْتُهُمْ عَلَى طَرِیقِ الْجَنَّةِ بِالتَّبَصُّرِ وَ الْعَدْلِ وَ التَّأْنِیبِ، لِیَثْبُتَ رَاجِعٌ، وَ یَقْبَلَ وَ یَتَّعِظَ مُذَکِّرٌ، فَلَمْ یُطَعْ لِی قَوْلٌ. اللَّهُمَّ إِنِّی أُعِیدُ الْقَوْلَ لِیَکُونَ أَثْبَتَ لِلْحُجَّةِ عَلَیْهِمْ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ، اعْرِفُوا فَضْلَ مَنْ فَضَّلَ اللَّهُ، وَ اخْتَارُوا حَیْثُ اخْتَارَ اللَّهُ، وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ قَدْ فَضَّلَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ بِمَنِّهِ حَیْثُ یَقُولُ: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً». فَقَدْ طَهَّرَنَا اللَّهُ مِنَ الْفَوَاحِشِ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ، وَ مِنْ کُلِّ دَنِیَّةٍ وَ کُلِّ رَجَاسَةٍ، فَنَحْنُ عَلَى مِنْهَاجِ الْحَقِّ وَ مَنْ خَالَفَنَا فَعَلَى مِنْهَاجِ الْبَاطِلِ، وَ اللَّهِ لَئِنْ خَالَفْتُمْ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ لَتُخَالِفُنَّ الْحَقَّ إِنَّهُمْ لَا یُدْخِلُونَکُمْ فِی رَدًى، وَ لَا یُخْرِجُونَکُمْ مِنْ بَابِ هُدًى وَ لَقَدْ عَلِمْتُمْ وَ عَلِمَ الْمُسْتَحْفَظُونَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ (ص) أَنِّی وَ أَهْلَ بَیْتِی مُطَهَّرُونَ مِنَ‏ الْفَوَاحِشِ، وَ لَقَدْ قَالَ (ص): لَا تَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا، وَ لَا تُخَالِفُوهُمْ فَتَجْهَلُوا، وَ لَا تَخَلَّفُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِکُوا، وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ کِبَاراً، وَ أَحْکَمُکُمْ صِغَاراً، وَ اتَّبِعُوا الْحَقَّ وَ أَهْلَهُ حَیْثُ کَانُوا قَدْ وَ اللَّهِ فَرَغَ مِنَ الْأَمْرِ، لَا یَزِیدُ فِیمَنْ أَحَبَّنِی رَجُلٌ مِنْهُمْ وَ لَا یَنْقُصُ مِنْهُمْ رَجُلٌ؛ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) قَالَ لِی: یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَخَذَ مِنْ شِیعَتِکَ الْمِیثَاقَ، لَا یَزِیدُ فِیهِمْ رَجُلٌ وَ لَا یَنْقُصُ مِنْهُمْ رَجُلٌ، أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ فِی الْجَنَّة.