جلسه 1080) آیه 15 سوره حجرات (12. تدبر 2)
د. وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللهِ
اولین سوال ناظر به این فراز این است که: در این آیه ویژگی مومن واقعی را اول «ایمان به خدا و رسولش، و سپس شک نکردن» و «جهاد با اموال و جان در راه خدا» معرفی کرد؛ اولی که ناظر به بعد درونی و گرایشی است، اما چرا در میان تمام اعمال صالح، فقط «جهاد با اموال و جان در راه خدا» را به عنوان علامت مومن واقعی برشمرد؟
که پاسخ این سوال در تدبر 1 بیان شد.
8) «وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللهِ»
نکته تخصصی: جهاد با جان و مال
کلمه «جهاد» (به صورت اسم یا فعل) در 30 آیه قرآن کریم به کار رفته است که بسیاری از آنها از اینکه جهاد به چه وسیلهای انجام شود ساکت است. از این میان 10 بار (در 9 آیه، یعنی دوبار در آیه 95 سوره نساء[1] و یک بار در آیه72 سوره انفال[2] و آیات 20 و 24 و 41 و 44 و 81 و 88 سوره توبه[3] و آیه 15 سوره حجرات و [4]آیه 11 سوره صف[5]) بیان شده است که این جهاد مجاهدان «بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ» انجام میشود و در تمام این موارد صرفا همین تعبیر و به همین صورت بیان شده است.
اینکه انسان از جان خود مایه بگذارد طبیعی است اما چرا از میان امور مختلفی که در عرض اموال مطرح شده است خواه از این جهت که در اختیار انسان است [مثلا: «وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ» (اسراء/71) «وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ» (نوح/12)] ویا خداوند انسانها را با آنها میآزماید [مثلا: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَرات» (بقره/155) یا «وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ» (انفال/28)] ویا مایه مباهات دنیوی انسانهاست [مثلا: فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُم» (توبه/55 و 85) یا «إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئا» (آل عمران/10 و116) یا «کانُوا أَشَدَّ مِنْکُمْ قُوَّةً وَ أَکْثَرَ أَمْوالاً وَ أَوْلادا» (توبه/69)] ویا میتواند مانع اقدام انسان به جهاد شود [مثلا: ْ إِنْ کانَ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ وَ إِخْوانُکُمْ وَ أَزْواجُکُمْ وَ عَشیرَتُکُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فی سَبیلِه» توبه/24] تنها بر استفاده از اموال برای جهاد تأکید شد؟
الف. بدین جهت که در وسایل بیرون از خود آدم، مال مهمترین چیزی است که با آن به انواع خیرات و خدمات میتوان رسید (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج11، ص218[6]).
ب. کلمه «اموال» با توجه به معنای لغوی مال که در نکات ادبی گذشت و برخی آن را همخانواده با «میل» دانسته بودند، میتواند به معنای مطلق اموری باشد که دلخواه و مورد تمایل انسان است، نه صرف داراییهای مادی. (این نکته اقتباس است از ترجمهای از قرآن کریم که مربوط به قرن دهم هجرى است و نویسنده آن نامشخص است و به اهتمام دکترعلى رواقی در سال 1384 در تهران منتشر شده و در نرمافزار جامع تفاسیر موجود است، که این فراز از آیه را چنین ترجمه کرده است: «و کوشش کردند به خواستههاى خویش و تنهاى خویش در راه خداى»[7]).
ج. آنچه در اختیار انسان است یا انسان به نحو واقعی اختیاردار آن است یا به نحو اعتباری. نفس انسان (که شامل تمام اعضای جوارحی و جوانحی وی میشود) چیزی است که انسان به نحو واقعی اختیاردار آن است؛ و «مال» هر آن چیزی است که انسان به نحو اعتباری اختیاردار آن است. در خصوص سایر اموری که در قرآن کریم در عرض مال مطرح شده (همچون اولاد و ثمرات و ...) یا به نحوی ذیل اموال قرار میگیرند (مانند ثمرات) ویا اختیار انسان نسبت به آنها فقط در عرصههایی خاص است و همچون مال نیست که انسان تنها تصمیمگیر در مورد آن باشد (مثل اولاد و بستگان که خودشان هم اختیار خود را دارند). از این رو، جهاد - که قرار است با اموری که در اختیار انسان است انجام شود- تنها با جان و مال معنی دارد نه با سایر اموری که به نحوی به انسان مرتبطند.
د. ...
9) «وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللهِ»
در تدبر قبل اشاره شد که کلمه «جهاد» در 30 آیه قرآن کریم به کار رفته است که تنها در 9 آیه، بیان شده است که این جهاد مجاهدان «بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ» انجام میشود. چرا همواره در این آیات، اموال بر انفس مقدم ذکر شد با اینکه در آیهای دیگر که این جهاد به معامله با خدا تعبیر شده: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ» (توبه/111) انفس مقدم ذکر شده است؟
الف. بدین جهت که اینکه انسان با اموالش در راه خدا جهاد کند و هزینه بدهد در مقام عمل سادهتر از این است که از جان خویش مایه بگذارد و از این رو این مقدم شمرده شده است. اما در خصوص آیه 111 سوره توبه، بدین جهت است که خریدن به تمامیت جان و مال تعلق گرفته و صرف نظر و سلب مالکیت از مال بعد از انصراف و سلب توجه و تعلق از جان حاصل میشود؛ یعنی چون تعلق به مال از علایق نفسانی است، تا انسان از خویش سلب تعلق نکرده باشد نمیتواند از مال سلب تعلق کند؛ و از این رو خریداری جان بر مال مقدم شده است؛ اما در مقام مجاهده و عمل، انسان کمکم اقدام میکند و از این رو از آنچه سادهتر است شروع کرده است؛ چنانکه در آیات دیگر، اموال بر اولاد هم مقدم شده است [در 16 آیه مال و ولد در کنار هم ذکر شده و همواره مال بر ولد مقدم شمرده شده است[8]] (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج11، ص218[9]). البته به نظر میرسد این سخن قابل مناقشه است زیرا برخلاف ادعای ایشان، سلب تعلق از مال نهتنها نیازمند سلب تعلق از جان نیست بلکه در بسیاری از موارد انسان عاقل به خاطر حفظ جان خود، مالش را فدا میکند.
ب. شاید تفاوت در این است که وقتی تعبیر جهاد به میان آمده (که اموال بر انفس مقدم شده) فاعل انسان است؛ اما وقتی تعبیر «اشتری» در این آیه به میان آمده فاعل «خداوند» است. وقتی مسأله را از زاویه خداوند به عنوان مشتری مینگریم باید گفت که برای مشتری، جان مخاطب ارزشمندتر از مال اوست؛ لذا خداوند که خریدار است از امر باارزشتر شروع کرد؛ اما وقتی از جانب شخصی که قرار است هزینه دهد بنگریم این مقدم داشتن مال دست کم دو وجه میتواند داشته باشد:
ب.1. برای خود انسان چون جانش مهمتر از مالش است در مقام جهاد ابتدا از مال خود هزینه میدهد و در گام آخر است که جان خود را فدا میکند (مفاتیح الغیب، ج11، ص193[10]؛ البحر المحیط، ج4، ص36-37[11]).
ب.2. با توجه به غلبه اعتباریات بر زندگی انسان و محوریت یافتن مال، برای انسانی که میخواهد جهاد کند، و جهادش هم فی سبیل الله باشد، مهم این است که ابتدا از اعتباریات جدا شود و دل بکند؛ که اگر کسی از اعتباریات دل کند متوجه عمق حقیقت عالم میشود و درمییابد که حقیقت نهایی تنها در آخرت یافت میشود آنگاه میفهمد که همین جان دنیوی هم عاریتی است و بودنش در دست وی اعتباری بیش نیست، پس در گام بعد از این هم دل میکند.
ج. ...
10) «جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللهِ»
در فرهنگ اسلام، جهاد چه مالى و چه جانى، باید در راه خدا باشد (تفسیر نور، ج9، ص200).
نکته تخصصی: جهاد فی سبیل الله
کلمه «جهاد» (به صورت اسم یا فعل) در 30 آیه قرآن کریم به کار رفته است که در 15 بار (یعنی در آیه 218 سوره بقره[12] و آیه 95 سوره نساء[13] و آیات 35 و 54 سوره مائده[14] و آیات 72 و 74 سوره انفال[15] و آیات 19 و 20 و 24 و 41 و 81 سوره توبه[16] و آیه 69 سوره عنکبوت[17] و آیه 15 سوره حجرات[18] و آیه 1 سوره ممتحنه[19] و آیه 11 سوره صف[20])[21] تأکید شده است که این جهاد در راه خداست (عموما با همین تعبیر «فی سبیل الله»، و گاه با تعابیری همچون «فی سبیله» یا «فی سبیلی»)؛ و البته دو آیه دیگر هم هست که به همین مضمون اشاره دارد؛ ولی در آنها کلمه «سبیل» نیامده و تعابیری همچون «فی الله» یا «فینا» مطرح شده است: «وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ» (حج/78) و «وَ الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا» (عنکبوت/69).
این نشان میدهد که برخلاف تبلیغات دشمنان اسلام که به خاطر توصیههای مکرر اسلام به «جهاد» ادعا میکنند که اسلام دینی جنگطلب است، آن جهادی در اسلام موضوعیت دارد، اولاً به معنای کوشش و جدیت در راه خداست که تنها یک مصداق آن جنگیدن و قتال[22] است؛ و ثانیاً این جهاد (چه مطلق کوششهای جدی و چه حتی در معنای جنگیدن) باید در راه خدا باشد، نه کشورگشایی و غارت دیگران و سایر مؤلفههایی که در جماعتهای جنگطلب وجود دارد؛ و این مسأله بقدری در ادبیات قرآنی پررنگ است که حتی در برخی مواردی که مستقیما از تعبیر «قتال در راه خدا» استفاده شده است تأکید شده که اولاً این قتال با کسانی است که دست به قتال زدهاند و ثانیاً باید در حد سرکوبی متجاوز باشد و اگر در همین سرکوبی متجاوز از حد بیرون روند نیز دیگر خداوند آنها را دوست ندارد: «وَ قاتِلُوا فی سَبیلِ اللَّهِ الَّذینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ» (بقره/190).
ه. أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ
11) «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللهِ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ»
عبارت «أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ» دلالت بر حصر دارد؛ حصر اینجا را شبیه حصر موجود در عبارت «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ ...» میتوان حصر اضافی گرفت یا حقیقی:
الف. اگر حصر اضافی باشد آنچه با این حصر کنار میگذارد اعرابی هستند که ادعای ایمان میکردند؛ یعنی آیه میفرماید: کسانی که این اوصاف را دارند (که بعد از ایمان شک نمیکنند و اهل مجاهدت مالی و جانی هستند) واقعا ایمان دارند نه آن اعراب پرمدعا، که ایمانشان فقط لقلقه زبانشان بود (التحریر و التنویر، ج26، ص223[23]؛ البحر المحیط، ج9، ص524[24]).
ب. اگر حصر حقیقی باشد میخواهد بفرماید تنها کسانی که این اوصاف را دارند اگر ادعای ایمان کنند راست میگویند؛یعنی این اوصاف است که واقعا نشانه ایمان است. (المیزان، ج18، ص330[25]) و احتمالا وجهش این است که این اوصاف عملا تمام ویژگیهای نظری و عملی را در خود جمع کرده است: اینها کسانیاند که هم در حوزه باور واقعا ایمان دارند (چون بعد از ایمان، شک نمیکنند) و هم در حوزه عمل (چون با مال و جانشان در راه خدا مجاهدت میکنند).
12) «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ ... أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ»
قرآن کریم بعد از اینکه توضیح داد که مومنان واقعی چه کسانیاند؛ آنان را با این وصف که «فقط آناناند که راستگویاناند» توصیف فرمود. این جمله، اگرچه - چنانکه در تدبر قبل گذشت- دلالت بر حصر دارد؛ اما دلالت غیرمستقیم مهم دیگری نیز دارد درباره جایگاه صداقت.
نکته تخصصی اخلاق دینی: جایگاه صداقت در منظومه دینداری
این آیه به طور غیرمستقیم اعتبار و ارزش راستگویی و صداقت را در اوج ارزش های دینی قرار میدهد؛زیرا وقتی میخواهد «مؤمن» واقعی را بستاید او را با وصف اینکه آناناند که واقعا راستگویند، میستاید. یعنی صداقت سنجهای است که ارزشمندترین ویژگی انسان دیندار (که همان «ایمان» است) با آن توصیف میشود.
شبیه این نکته قبلا در آیه «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُم» (حجرات/13) بیان شد (در جلسه 1078 تدبر12 https://yekaye.ir/al-hujurat-49-13/) و گفتیم که این آیه در عین اینکه بیان میکند که باارزشترین انسانها اهل تقوا هستند، در همان حال به خاطر اینکه از تعبیر «کرامت» برای دلالت بر «باارزشترین» استفاده کرد عملا نشان میدهد که «کرامت» انسان مهمترین ویژگی بنیادین انسان است؛ چرا که تقوا (که اینچنین مدح شده) ثمرهاش این است که «کرامت» انسان را به اوج خود میرساند. پس آنچه اولاً و بالذات ارزشمند است «کرامت» داشتن است؛ که تقوا چون این کرامت داشتن را تقویت میکند چنین ارزشمند شده است.) در آیه محل بحث هم «مؤمن» مهمترین وصف انسان دیندار است؛ اما همین «مؤمنان» وقتی کاملا خالص و واقعی میشوند عنوان «صادق» و راستگو بر آنان حمل میشود؛ از این رو میتوان نتیجه گرفت که «صداقت» است که حتی ایمان را هم ایمان میکند؛ و از این رو میتوان گفت، صداقت بنیادیترین اصل برای مومن بودن است. چیزی که میتواند مؤید این برداشت باشد این است که بالاترین درجه انسانها (البته بعد از نبوت که یک ویژگی بسیار خاص و محدود به افراد معینی است و اکتسابی نیست) «صدیق» بودن معرفی شده است: «الَّذینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحین» (نساء/69).
13) «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ ... أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ»
حصری که در عبارت پایانی این آیه آمده، نه فقط «مومنان» واقعی را نشان میدهد، بلکه «صادقان» واقعی را هم معلوم میکند. وقتی میگوییم «تنها این مومناناند که واقعا صادقان محسوب میشوند» نشان میدهد که «صادق» واقعیای هم غیر از مومنان نداریم؛ یعنی اگر کسی ایمان ندارد حقیقتا صداقت هم ندارد؛ ولو در ظاهر انسان راستگویی به نظر برسد.
نکته تخصصی اخلاقی: انحصار صداقت در مومنان
این ادعا که صداقت تنها و تنها از آنِ مومنان حقیقی است، ادعایی است که در بدو نظر ممکن است عجیب به نظر برسد زیرا بسیاری از ما افرادی را میشناسیم که در معنی دقیق کلمه مومن نیستند اما آدمهای راستگویی هستند. توجیه این چیست؟
الف. باید بین دو امر تفکیک کرد: عمل «راست گفتن» و خصلت «راستگویی». اگرچه در نگاه نخست به نظر میرسد که این دو با هم تلازم دارند و ویژگی «راستگویی» مربوط به انسانی است که همواره فعل راست گفتن از او سرمیزند؛ اما این تحلیل ناشی از بیتوجهی به پیچیدگیهای زندگی انسان و تصمیمات اوست؛ که اگر عمیق بنگریم خواهیم دید تلازم قطعی بین «فعل» راست گفتن و «خصلت» راستگویی در انسان وجود ندارد؛یعنی گاه میشود که خصلت واقعی کسی «دروغگویی» است؛یعنی وی حقیقتا یک انسان دروغگوست؛ اما در مطالبی که تاکنون ابراز کرده همواره راست گفته است؛ و از آن سو کسی بهرهمند از خصلت «راستگویی» باشد اما بارها و بارها دروغ بگوید.
مطلب را با دو مثال از دوسر طیف توضیح میدهم:
(1) دروغگویی که همواره راست میگوید: اگر جمله کاملا بدیهی «اولین دروغ هرکس، اولین دروغ اوست» را در کنار این جمله بگذاریم که «الف اولین دروغش را در 40 سالگی گفت» براحتی میتوانیم بفهمیم که چگونه ممکن است خصلت «دروغگویی» با فعل همواره راست گفتن همراه شود. در واقع، دروغگوی حرفهای کسی نیست که زیاد دروغ بگوید (زیرا در این صورت همانند چوپان دروغگو میشود که کسی به دروغ وی وقعی نمینهد)؛ بلکه دروغگوی حرفهای کسی است که همواره راست بگوید تا بتواند اعتماد مخاطب را به خود جلب کند تا در وقت مقتضی دروغش را بگوید. کسی که 40 سال دروغ نمیگوید تا در زمان مناسب بتواند دروغ مورد نظرش را بگوید خصلت درونی او دروغگویی است هرچند که تمام جملات او در این 40 سال راست باشد.
(2) راستگویی که غالبا دروغ میگوید: همه میدانیم که هر انسانی که خصلت راستگویی داشته باشد ممکن است در شرایطی قرار بگیرد که مجبور شود برای اینکه حق برتر و مهمتری را حفظ کند دروغ بگوید. مثلا اگر ظالمی درصدد کشتن انسان بیگناهی است و این شخص راستگو میداند آن بیگناه کجا مخفی شده است؛ اگر برای اینکه شر آن ظالم را کم کند بگوید «نمیدانم وی کجا مخفی شده» سخنش دروغ است، اما همگان میفهمند که با این سخن ذرهای از خصلت راستگویی از وجود او کم نشده است. اکنون در نظر بگیرید که این انسان راستگو (فرض کنید که یک پیامبر باشد که میدانیم معصوم است) در موقعیتی قرار بگیرد که برای حفظ جان خویش و دیگران دائما مجبور به تقیه شود (همانند شیعهای که در میان داعشیان گرفتار آمده باشد). وی بارها و بارها سخن غیرمطابق با واقع بیان میکند اما هرگز متصف به دروغگویی نخواهد شد.
با این مقدمه، یکبار دیگر ادعای نخست را مرور کنیم: اگر باطن امور آشکار شود درخواهیم یافت که تنها و تنها مومنان حقیقی راستگویند یعنی تنها آنان برخوردار از خصلت راستگویی هستند؛ و هرکس که حقیقتا و در عمق وجود خویش ایمان ندارد حقیقتا و در عمق وجود خویش فاقد خصلت راستگویی است؛ولو که بارها و بارها راست بگوید و امر حتی بر خودش مشتبه شود. به تعبیر دیگر، همان طور که ممکن است ایمان در دل قلبی نفوذ نکرده باشد اما وی وحتی دیگران وی را مومن بدانند، کاملا محتمل است که کسی در عمق وجود خویش فاقد خصلت راستگویی باشد ولو خود و دیگران وی را راستگو بدانند.
ب. همان طور که خصلت ایمان یک امر درونی است و بر اساس ظاهر نمیتوان قضاوت قطعی کرد خصلت راستگویی هم طبق بیان فوق یک خصلت درونی است و دربارهاش بر اساس ظاهر نمیتوان قضاوت قطعی کرد. پس اینکه ما در مورد برخی افراد گمان میکنیم که مومن نیستند اما راستگو هستند دو احتمال وجود دارد: یکی مطلبی که در بند الف گذشت یعنی چهبسا آنان واقعا راستگو نیستند اما ما چون بر اساس ظواهر حکم میکنیم آنان را راستگو میپنداریم؛ و احتمال دوم اینکه چهبسا آنان واقعا مومن هستند اما چون ما بر اساس ظواهر حکم میکنیم آنان را غیرمومن میپنداریم.
ج. ...
ثمره اخلاقی
کسی که ارتباط متقابل و وثیق بین ایمان و صداقت که در این آیه است را جدی بگیرد، آنگاه کاملا از دروغگویی دست خواهد شست؛ یعنی جز در شرایط کاملا اضطراری که هر عاقلی راست گفتن را ناروا میشمرد، مطلقا دروغ نخواهد گفت. آیا ما اینچنین از دروغ گفتن رویگردانیم؟! اگر نه، بدانیم که واقعا مومن هم نیستیم!
ه. ناظر به کل آیه
14) «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللهِ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ»
در خصوص ارتباط با آیات قبل چند تحلیل میتوان داشت:
الف. بعد از اینکه در آیه قبل در مورد آن اعراب بیان داشت که ایمان در دل آنان وارد نشده، در این آیه این را تعلیل میکند که چرا گفته شد ایمان حقیقی در دل آنها وارد نشده است (التحریر و التنویر، ج26، ص222[26]).
ب. قرآن، در آیات قبل ابتدا ملاک و معیار کمال را بیان فرمود که: «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ»؛ سپس در آیه قبل، مصداق نادرست آن را برشمرد؛ و اکنون در این آیه، مصداق درست آن را نشان مىدهد (تفسیر نور، ج9، ص199[27]).
ج. همان نکتهای که در پایان جلسه قبل (تدبر17.الف) بیان شد؛ یعنی آیه 13 درباره دعوت مردم بود به اینکه این اختلافی که خداوند قرار داده را مایه تعارف (همشناسی)قرار دهند، نه فخرفروشی؛ و بدانند که گرامیترینشان نزد خداوند با تقواست. در این آیه 14 به برخی از اعراب تذکر میدهد که اگرچه اسلام آوردهاند اما هنوز ایمان نیاوردهاند؛ با این حال بکوشند که در مسیر اطاعت خدا و رسولش گام بردارند؛ و در این آیه سخن درباره مومنان حقیقی است. با توجه به اینکه حقیقت تقوا همان اطاعت از خدا و رسول است چهبسا این سه آیه را بتوان ناظر به سه دسته کلان انسانها دانست: در آیه اول فرمود که از همگان انتظار تقوا دارد و تقوا ضابطه خدا برای ترجیح بین انسانهاست؛ در این آیه دوم، تقوا را برای مسلمانان شرح داد و توضیح داد که اگر کسی با اسلام آشنا شد دیگر نمیتواند به تقوای مبتنی بر وجدان (که برای عموم انسانها معنی دارد؛ و ظاهرا آیه قبل ناظر به آن است) بسنده کند، بلکه تقوا برای او در گروی اطاعت از دستورات خدا و رسول (یعنی پیروی از شریعت الهی که رسول خدا آورده؛ هم قرآن و هم حدیث) است؛ و این آیه هم سراغ تقوای خصوص مومنان واقعی رفت، که این تقوا فراتر از اطاعت کردن است؛ بلکه چون ایمان در دل وارد شده مومن حقیقی دچار تزلزل و شک نمیشود؛ و تلاشش هم نه صرفا در حد اطاعت کردن (که با یک رفتار ظاهریِ بیرغبت هم حاصل میشود)، بلکه در حد جهاد (نهایت کوشش) است با تمام داراییهای مادی (مال) و معنوی (جان).
د. ...
[1] . لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدینَ دَرَجَةً وَ کُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدینَ عَلَى الْقاعِدینَ أَجْراً عَظیماً.
[2] . إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ الَّذینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْءٍ حَتَّى یُهاجِرُوا وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلاَّ عَلى قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ میثاقٌ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ
[3] . الَّذینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فی سَبیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ (20)
قُلْ إِنْ کانَ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ وَ إِخْوانُکُمْ وَ أَزْواجُکُمْ وَ عَشیرَتُکُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فی سَبیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقینَ (24)
انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالاً وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فی سَبیلِ اللَّهِ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (41)
لا یَسْتَأْذِنُکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِالْمُتَّقینَ (44)
فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ وَ کَرِهُوا أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ (81)
لکِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ أُولئِکَ لَهُمُ الْخَیْراتُ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (88).
[4] . إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُون
[5] . تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ.
[6] . و لا یخفى أنّ تحصیل مقامات الآخرة و الروحانیّة إنّما یتحقّق فی امتداد الحیاة الدنیا بأمرین:
الأوّل- بما یتعلّق بالنفس من مجاهدة فی الأعمال البدنیّة العبادیّة و من تهذیب و تزکیة فی القلب بتخلیة رذائل الصفات.
الثانی- بما یتعلّق بوسیلة خارجیّة، و الأهمّ الجامع هو المال الّذى به یتوصّل الى أنواع الخیرات و المبرّات و الانفاقات و الخدمات،...
[7] .ترجمه کامل آیه در متن مذکور چنین است: «هراینه هراینه گروندگان آنانى که گرویدند به خداى و پیغامبر او باز پس در گمان نشدند و کوشش کردند به خواستههاى خویش و تنهاى خویش در راه خداى، اینان ایشان راست گویانند در ایمان.»
[8] . آلعمران : 10 إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ
آلعمران : 116 إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ
الأنفال : 28 وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظیمٌ
التوبة : 55 فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ
التوبة : 69 کَالَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْکُمْ قُوَّةً وَ أَکْثَرَ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِکُمْ کَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ بِخَلاقِهِمْ وَ خُضْتُمْ کَالَّذی خاضُوا أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ
التوبة : 85 وَ لا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُریدُ اللَّهُ أَنْ یُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ
الإسراء : 64 وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلاَّ غُرُوراً
الکهف : 39 وَ لَوْ لا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالاً وَ وَلَداً
مریم : 77 أَ فَرَأَیْتَ الَّذی کَفَرَ بِآیاتِنا وَ قالَ لَأُوتَیَنَّ مالاً وَ وَلَداً
سبأ : 35 وَ قالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبینَ
سبأ : 37 وَ ما أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ بِالَّتی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنا زُلْفى إِلاَّ مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ
الحدید : 20 اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً وَ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدیدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ
المجادلة : 17 لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ
المنافقون : 9 یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ
التغابن : 15 إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظیمٌ
نوح : 21 قالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنی وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلاَّ خَساراً.