1079) سوره حجرات (49)، آیه 14 (8. احادیث. قسمت ششم و آخر)
ب. إِنْ تُطیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا یلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیئاً
27) روایت شده است که رسول الله ص فرمودند:
یا از خداوند درخواست [= دعا] میکنید یا اینکه علیه شما حکم میکند [بر شما غضب میکند]. همانا خداوند را بندگانی است که اهل عملاند پس بدانان عطا میکند؛ و دیگرانی هستند که صادقانه از او درخواست میکنند پس به آنان هم عطا میکند؛ سپس آنان را در بهشت گرد هم میآورد؛ پس آنان که اهل عمل بودند میگویند: پروردگارا! ما عمل انجام دادیم پس به ما در میان آنچه به اینان دادی چیزی دادی؟! [کنایه از اینکه آنچه به ما دادهای کمتر است از آنچه به اینان دادی]
پس جواب آید: آنان [هم] بندگان مناند؛ شما اجر و پاداشتان را گرفتید و از اعمالتان چیزی نکاستم؛ و آنان از من درخواست کردند و به آنان عطا کردم [و بینیازشان نمودم] و این فضل من است که به هرکس بخواهم میدهم.
عدة الداعی و نجاح الساعی، ص42-43
مِنْ کِتَابِ الدُّعَاءِ لِمُحَمَّدِ بْنِ حَسَنٍ الصَّفَّارِ یَرْفَعُهُ إِلَى الْحُسَیْنِ بْنِ سَیْفٍ مِنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ الْأَسْوَدِ عَمَّنْ رَفَعَهُ قَالَ
قَالَ النَّبِیُّ ص: لَیُسْأَلَنَّ اللَّهُ [لتسلن الله] أَوْ لَیَقْضِیَنَّ [لَیَغْضَبَنَ] عَلَیْکُمْ؛ إِنَّ لِلَّهِ عِبَاداً یَعْمَلُونَ فَیُعْطِیهِمْ، وَ آخَرِینَ یَسْأَلُونَهُ صَادِقِینَ فَیُعْطِیهِمْ. ثُمَّ یَجْمَعُهُمْ فِی الْجَنَّةِ.
فَیَقُولُ الَّذِینَ عَمِلُوا: رَبَّنَا عَمِلْنَا فَأَعْطَیْتَنَا فِیمَا أَعْطَیْتَ هَؤُلَاءِ؟
فَیَقُولُ: هَؤُلَاءِ عِبَادِی أَعْطَیْتُکُمْ أُجُورَکُمْ وَ لَمْ أَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً، وَ سَأَلَنِی هَؤُلَاءِ فَأَعْطَیْتُهُمْ وَ [أَغْنَیْتُهُمْ] وَ هُوَ فَضْلِی أُوتِیهِ مَنْ أَشَاءُ.
ج. احادیث تأویلی (قالَتِ الْأَعْرابُ)
کلمات «عرب» و «أعراب» و «عجم» و سایر کلماتی که در نگاه اول یک دستهبندی نژادی است، یک معنای تاویلی هم دارند که در برخی از احادیث بدانها اشاره شده است و در تدبر 3 دربارهاش توضیح خواهیم داد؛ و در همین احادیث خواهیم دید بیتوجهی به کارکرد تأویلی این احادیث، میتواند سوء استفاده برای فهم نژادپرستانه از دین را مهیا کند:
28) الف. از امام صادق ع روایت شده است که فرمودند:
ما [اهل بیت ع] بنی هاشم هستیم؛ و شیعیان ما «عرب» هستند و بقیه مردم «اعراب»اند.
ب. باز از ایشان روایت شده است:
ما [اهل بیت ع] قریش هستیم؛ و شیعیان ما «عرب» هستند و بقیه مردم «قلدرهای رومی»اند.
الکافی، ج8، ص166
الف. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَن سَهْلُ بْنُ زِیَادٍ عَنْ یَحْیَى بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ أَوْ غَیْرِهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع:
نَحْنُ بَنُو هَاشِمٍ وَ شِیعَتُنَا الْعَرَبُ وَ سَائِرُ النَّاسِ الْأَعْرَابُ.
ب. سَهْلٌ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حَنَانٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع:
نَحْنُ قُرَیْشٌ وَ شِیعَتُنَا الْعَرَبُ وَ سَائِرُ النَّاسِ عُلُوجُ الرُّومِ.
29) الف. از امام صادق ع روایت شده که فرمودند:
در دین فقیه شوید که هرکس در دین فقیه نشود [= به فهم عمیق در دین نرسد] اعرابی است؛ همانا خداوند در کتابش میفرماید: «برای اینکه در دین فقیه شوند و قومشان را انذار کنند وقتی که نزد آنان برگشتند؛ باشد که هشدار را بپذیرند» (توبه/122).
ب. وباز از امام صادق ع روایت شده که فرمودند:
بر شما باد به تفقه در دین و اینکه اعراب نباشید؛ چرا که هرکس که در دین تفقه نکند خداوند روز قیامت به وی ننگرد و علمش را برایش پاک نکند.
[دو جمله اخیر برگرفته از تعبیر مذکور در آیه 77 سوره آل عمران است که میفرماید: «إِنَّ الَّذینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلیلاً أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیم»].
الکافی، ج1، ص31؛ المحاسن، ج1، ص229؛ منیة المرید، ص112
الف. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ:
تَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ مِنْکُمْ فِی الدِّینِ فَهُوَ أَعْرَابِیٌّ؛ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ «لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ».
ب. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ:
عَلَیْکُمْ بِالتَّفَقُّهِ فِی دِینِ اللَّهِ وَ لَا تَکُونُوا أَعْرَاباً؛ فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ فِی دِینِ اللَّهِ لَمْ یَنْظُرِ اللَّهُ إِلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَمْ یُزَکِّ لَهُ عَمَلًا.
30) الف. از امام کاظم ع روایت شده که فرمودند:
مردم سه قسماند: عرب و موالی و قلدر! اما عرب ماییم؛ اما موالی کسانیاند که ولایت ما را پذیرفتند؛ و اما قلدر کسی است که از ما تبری جوید و با ما دشمنی ورزد.
ب. از امام صادق ع روایت شده که فرمودند:
ما [اهل بیت ع] قریش هستیم؛ و شیعیان ما «عرب» هستند و دشمنان ما «عجم»اند.
ج. معمر بن خثیم از امام باقر ع روایت کرده که فرمودند:
ما عرب هستیم و شیعیان ما از مایند و بقیه مردم «همج»اند.
سوال کردم: همج چیست؟
فرمود: پشه [شپش].
د. یعقوب بن شعیب میگوید: به امام صادق ع عرض کردم: دائما افرادی که ادعای پیوستن به ما [ادعای شیعه بودن] دارند به کسانی که خداوند با اسلام بر آنها منت گذاشته میگویند:ای نبطی! [نبطیها آن دسته از اهل مصر بودند که طرفدار فرعون بودند در مقابل پیروان حضرت موسی].
فرمودند: ما اهل بیت هستیم و نبطی از ذریه حضرت ابراهیم؛ همانا آنها دو نبط [= آبی که ابتدا از چاه بیرون میکشند] بودند از نبطِ آب و گِل؛ و آن ضرری به ذریهاش نمیزد؛ آنان قومی بودند که علم را استنباط کردند؛ پس ما همانانیم.
ه. از امام باقر ع روایت شده که فرمودند:
کسی که در اسلام زاده شود عرب است؛ و کسی که با رغبت به اسلام وارد شود برتر از کسی است که بناچار در آن وارد شده است؛ و موالیای که در سرزمین خود اسیر و مسلمان شود همان موالی است.
و. از امام صادق ع روایت شده که فرمودند:
حَسَب و نَسَب انسان رفتارش است و شرف مال است و کرامت تقوا.
ز. از امام باقر ع روایت شده است:
کسی که در سرزمین اسلام آزاد به دنیا بیاید عرب است؛ و کسی که عهدی بسته و بدان وفا کند موالی رسول الله ص است؛ و کسی که با رغبت به اسلام وارد شود وی مهاجر است.
معانی الأخبار، ص403-405
الف. أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى ع قَالَ: قَالَ:
النَّاسُ ثَلَاثَةٌ عَرَبِیٌّ وَ مَوْلًى وَ عِلْجٌ. فَأَمَّا الْعَرَبُ فَنَحْنُ وَ أَمَّا الْمَوْلَى فَمَنْ وَالانَا وَ أَمَّا الْعِلْجُ فَمَنْ تَبَرَّأَ مِنَّا وَ نَاصَبَنَا.
[ص404] د. وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ ضُرَیْسِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ:
نَحْنُ قُرَیْشٌ وَ شِیعَتُنَا الْعَرَبُ وَ عَدُوُّنَا الْعَجَمُ.
ب. وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ سَلَمَةَ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعِیدِ بْنِ خُثَیْمٍ عَنْ أَخِیهِ مَعْمَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ع قَالَ: نَحْنُ الْعَرَبُ وَ شِیعَتُنَا مِنَّا وَ سَائِرُ النَّاسِ هَمَجٌ أَوْ هَبَجٌ قَالَ قُلْتُ وَ مَا الْهَمَجُ قَالَ الذُّبَابُ قُلْتُ وَ مَا الْهَبَجُ قَالَ الْبَقُّ.[1]
ج. أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَیْنِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
قُلْتُ لَهُ: مَا یَزَالُ الرَّجُلُ مِمَّنْ یَنْتَحِلُ أَمْرَنَا یَقُولُ لِمَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِ بِالْإِسْلَامِ یَا نَبَطِیُّ!
قَالَ فَقَالَ ع: نَحْنُ أَهْلُ الْبَیْتِ وَ النَّبَطِیُّ مِنْ ذُرِّیَّةِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّمَا هُمَا نَبَطَانِ مِنَ النَّبَطِ الْمَاءِ وَ الطِّینِ وَ لَیْسَ بِضَارِّهِ فِی ذُرِّیَّتِهِ شَیْءٌ فَقَوْمٌ اسْتَنْبَطُوا الْعِلْمَ فَنَحْنُ هُمْ.
د. أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى عَنْ أَخِی دَارِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَسَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع یَقُولُ:
مَنْ وُلِدَ فِی الْإِسْلَامِ فَهُوَ عَرَبِیٌّ وَ مَنْ دَخَلَ فِیهِ طَوْعاً أَفْضَلُ مِمَّنْ دَخَلَ فِیهِ کَرْهاً وَ الْمَوْلَى هُوَ الَّذِی یُؤْخَذُ أَسِیراً مِنْ أَرْضِهِ وَ یُسْلِمُ فَذَلِکَ الْمَوْلَى.
[ص405] ه. حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَکِّلِ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ:
الْحَسَبُ الْفِعَالُ وَ الشَّرَفُ الْمَالُ وَ الْکَرَمُ التَّقْوَى.
و. حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْأَدَمِیِّ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ عَبْدِ رَبِّهِ بْنِ نَافِعٍ عَنِ الْحُبَابِ بْنِ مُوسَى عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ:
مَنْ وُلِدَ فِی الْإِسْلَامِ حُرّاً فَهُوَ عَرَبِیٌّ وَ مَنْ کَانَ لَهُ عَهْدٌ فَخَفَرَ فِی عَهْدِهِ فَهُوَ مَوْلَى رَسُولِ اللَّهِ ص وَ مَنْ دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ طَوْعاً فَهُوَ مُهَاجِرٌ.
حدیث زیر بخوبی نشان میدهد که چگونه این گونه احادیث مورد سوءاستفاده واقع میشده است:
31) روایت شده که شخصی به امام صادق ع عرض کرد: مردم میگویند کسی که عرب خالص ویا موالی صریح نباشد از فرومایگان است.
فرمودند: موالی صریح چیست؟
گفت: کسی که پدر و مادرش به اسارت و بردگی گرفته شده باشند. [یعنی چون اسیر یک طائفه خاصی از عرب شدهاند، پس بدان طائفه ملحق میشوند].
فرمودند: چرا چنین میگویند؟
گفت: میگویند به خاطر این سخن رسول الله ص که: موالی هر قومی از همانها محسوب میشود.
فرمودند: سبحان الله! آیا این مطلب به تو نرسیده است که رسول الله ص فرمود: من مولای هرکسی هستم که مولایی ندارد؛ و من مولای هر مسلمان عرب و عجمی هستم؟ پس آیا کسی که موالی رسول الله ص است از خود رسول الله ص نیست؟
سپس فرمود: کدام شریفتر است؟ کسی که از نفس رسول الله ص است یا کسی که ملحق به اعرابیجِلفی میشود که پشت پای خود بول میکرد [کنایه از اینکه آداب اولیه طهارت و فرهنگ را هم رعایت نمیکرد].
سپس فرمودند: کسی که با رغبت وارد اسلام شود برتر از کسی است که از روی ترس وارد شود؛ و منافقان از روی ترس وارد شدند اما موالی با رغبت وارد شدند.*
*پینوشت: بنیامیه میخواستند با استناد به این گونه احادیث نبوی نژادپرستی عربی خود را تقویت کنند و فقط عربهای اصیل و کسانی که به نحوی مستقیما توسط یک عرب اسیر گرفته شده و به جامعه اسلامی ملحق شده بودند مسلمان واقعی بدانند (شبیه نژادپرستی یهودیان که فقط کسانی که رابطه خویشاوندی با یهود برقرار کنند را یهودی محسوب میکنند)؛ و بدین ترتیب بسیاری از ایرانیان را که خودشان با طوع و رغبت مسلمان شده بودند فرودست قرار دهند. ظاهرا امام صادق ع با این بیان دارند توضیح میدهند که اسلام ایرانیانی که خودشان با رغبت مسلمان شدهاند، بهتر است از اسلامِ این بنیامیه و سایر عربهای قریش، که بعد از فتح مکه و فقط از روی ترس مسلمان شدند.
معانی الأخبار، ص405
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ أَبِی یَحْیَى الْوَاسِطِیِّ عَمَّنْ ذَکَرَهُ قَالَ:
قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع: إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ مَنْ لَمْ یَکُنْ عَرَبِیّاً صَلْباً أَوْ مَوْلًى صَرِیحاً فَهُوَ سِفْلِیٌّ!
فَقَالَ: وَ أَیُّ شَیْءٍ الْمَوْلَى الصَّرِیحُ؟
فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ: مَنْ مُلِکَ أَبَوَاهُ!
قَالَ: وَ لِمَ قَالُوا هَذَا؟
قَالَ: قَالُوا: لِقَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ ص: «مَوْلَى الْقَوْمِ مِنْ أَنْفُسِهِمْ».
فَقَالَ: سُبْحَانَ اللَّهِ! أَ مَا بَلَغَکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ: «أَنَا مَوْلَى مَنْ لَا مَوْلَى لَهُ وَ أَنَا مَوْلَى کُلِّ مُسْلِمٍ عَرَبِیِّهَا وَ عَجَمِیِّهَا»؟ فَمَنْ وَالَى رَسُولَ اللَّهِ ص، أَ لَیْسَ یَکُونُ مِنْ نَفْسِ رَسُولِ اللَّهِ ص؟!
ثُمَّ قَالَ: أَیُّهُمَا أَشْرَفُ؟ مَنْ کَانَ مِنْ نَفْسِ رَسُولِ اللَّهِ ص أَوْ مَنْ کَانَ مِنْ نَفْسِ أَعْرَابِیٍّ جِلْفٍ بَائِلٍ عَلَى عَقِبَیْهِ؟
ثُمَّ قَالَ ص: مَنْ دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ رَغْبَةً خَیْرٌ مِمَّنْ دَخَلَ رَهْبَةً وَ دَخَلَ الْمُنَافِقُونَ رَهْبَةً وَ الْمَوَالِی دَخَلُوا رَغْبَةً.
[1] . در بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج64، ص181 از کتاب الاستدراک (از کتب شهید اول، که ظاهرا اصل آن امروزه موجود نیست این روایت از امام صادق ع آمده است:
کِتَابُ الْإِسْتِدْرَاکِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ یَحْیَى بْنِ زَکَرِیَّا بْنِ شَیْبَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ نَحْنُ الْعَرَبُ وَ شِیعَتُنَا الْمَوَالِی وَ سَائِرُ النَّاسِ هَمَجٌ.