یک آیه در روز

 بسم الله الرحمن الرحیم

780) سوره یس (36) آیه32

وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ     

 9 شوال 1439

ترجمه

و هیچکس نیست جز اینکه همه نزد ما احضار می‌شوند.

اختلاف قرائت و نکات ادبی

إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمیعٌ

«لما» در قرائت اهل شام (ابن عامر) و برخی از اهل کوفه (عاصم و حمزه) و برخی از قرائات غیرمشهور (حست، اعمش، ابن‌ذکوان، ابن‌جماز، روایت شطوی از ابوجعفر و ابن‌جبیر) به صورت «لَمَّا» ( با میم مشدد) قرائت شده است؛ اما در بقیه قرائات سبعه و نیز برخی دیگر از قرائت‌های غیرمشهور (قرائتی منسوب به امیرالمومنین ع، و قرائت ابوجعفر و خلف و یعقوب و هشام و ابن‌وردان) به صورت «لَما» (بدون تشدید) قرائت شده است.

به لحاظ تحلیل نحوی، اگر «لمّا» باشد، آنگاه حرف «إن» حرف نفی است و «لمّا» به معنای «إلّا» می‌باشد، یعنی تقدیر کلام چنین است: «إن کلٌّ إلّا جمیعٌ ...». (البته کسائی این را که «لمّا»‌به معنای «إلّا» به کار رود امری نامتعارف شمرده و بدین جهت در اصل این قرائت تردید کرده؛ اما فراء برای توضیح چنین کاربردی، یک احتمال را این دانسته که «لمّا» به معنای «لَمَن ما» باشد (= إن کل لمن ما جمیع) و به خاطر ادغام ن در م و تلاقی سه میم، یکی از آنها ساقط شده؛ و سیبویه هم آن را ترکیب «لم + ما» دانسته، شبیه «إلّا» که آن را هم مرکب از «إن + لا» می‌داند که از این جهت کاربرد اینها به جای هم هیچ مشکلی ندارد؛ و ابوحیان صریحا این مطلب را که «لمّا» به معنای «إلّا» به کار رود را امری رایج در زبان عرب دانسته است.[1])

اما اگر «لما» باشد، آنگاه معروفترین تحلیل این است که «إن» را «إن» مخفف از «إنّ» (که برای تاکید می‌آید) دانسته‌اند (که چون مخفف شده، دیگر اسم «إنّ» منصوب نمی‌شود) و حرف «لـ» در «لما»‌ نیز حرف تاکید (لام مزحلقه) خواهد بود و «ما» در «لما» «ما»ی زائده (یعنی برای تاکید و بدون معنای خاص) خواهد بود؛ یعنی تقدیر کلام این است که «إنّ کلٌّ لَجمیعٌ ...»

در این حالت، تحلیل دیگری هم از کوفیون نقل شده؛ و آن اینکه «إن» حرف نفی باشد و در «لما»، حرف «لـ» به معنای «إلّا» باشد و «ما» در «لما» «ما»ی زائده محسوب شود؛ که البته این تحلیل اخیر مورد انتقادات شدیدی هم واقع شده است.

این عبارت در مصحف أبَیّ به صورت «ما کلٌّ إلّا جمیعٌ» و نیز «إن منهم إلا جمیعٌ» نیز قرائت شده است.

(معانى القرآن (فراء)، ج‏2، ص377[2]؛ مجمع البیان، ج‏8، ص660[3]؛ البحر المحیط، ج‏9، ص63[4]؛ مفاتیح الغیب، (فخر رازی)، ج26، ص271[5]؛ الجامع لأحکام القرآن (قرطبی)، ج‏16، ص24[6])

وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ

صرف نظر از موقعیت «إن» و «لما»، «کلٌ» مبتداست و تنوین آن نایب از مضالف الیه است (یعنی: کلهم)

و «جمیع» خبر آن است؛

و «لدینا»‌ ظرف است که می‌توان آن را متعلق به «جمیع» ویا متعلق به «محضرون» دانست؛

و «محضرون» را می‌توان خبر دوم برای «کل» و یا صفت برای «جمیع» قلمداد کرد (إعراب القرآن و بیانه، ج‏8، ص194)

جَمیعٌ

از ماده «جمع» و بر وزن فعیل و در معنای مفعول (جمع‌شده) است (البحر المحیط، ج9، ص63)

و قبلا بیان شد که ماده «جمع» بر کنار هم قرار گرفتن و به هم منضم شدن دلالت دارد و وقتی در مورد روز قیامت به کار می‌رود، معنایی بسیار نزدیک به کلمه «حشر» پیدا می‌کند[7]؛ و در تفاوت این دو گفته‌اند در کلمه «حشر» نوعی سوق دادن هم لحاظ شده است؛ اما کلمه «جمع» لزوما چنین معنایی ندارد و صرف کنار هم قرار گرفتن را می‌رساند.

جلسه 168 http://yekaye.ir/an-nisa-4-87/

حدیث

1) ابن ابی‌فاخته می‌گوید: شنیدم که امام سجاد ع در مسجد رسول الله ص سخن می‌گفت و فرمود: پدرم برایم روایت کرده که یکبار پدرش علی بن ابی‌طالب برای مردم سخنرانی کرد و فرمود:

هنگامی که روز قیامت شود خداوند تبارک و تعالی مردم را از قبرهایشان مبعوث کند بی‌ساز و برگ، و عاری از رنگ، و برهنه و بی‌مو، در یک گستره هم‌سطح، که نور آنان را به پیش می‌راند و ظلمت آنان را گرد هم آرَد تا بر عقبه‌ی محشر بایستند، از سر و کول هم بالا می‌روند و روی هم ازدحام کنند به طوری که مانع گذر همدیگر شوند، نفس‌هایشان به شماره افتد و عرق سر و رویشان را فراگیرد و عرصه بر آنان تنگ شود و ضجه‌هایشان شدت گیرد و صدایشان بلند شود.

فرمود: و این اولین هول از هول و هراس‌های روز قیامت است.

سپس جلال و جبروتِ خداوند عز و جل از فوق عرش در سایه‌ساری از فرشتگان بر آنان سایه افکند پس به فرشته‌ای از فرشتگان دستور دهد و او در میان آنان ندا دهد: «ای جماعت آفریدگان! ساکت شوید و به منادی خداوند جبار گوش فرا دهید!» پس آخرین آنان همان گونه بشنود که اولین آنان شنید.

فرمود: پس در این حال، صداهایشان در هم شکند و چشمانشان خاشع گردد و رعشه بر اندامشان افتد و دلهایشان بی‌تاب گردد و سرهایشان را به صوی صدا بلند کنند «شتابان و نگران به سوی آن دعوت‌کننده» (قمر/8) در اینجاست که «کافر گوید این آن روز پرعسرت است» (قمر/8).

پس جلال و جبروتِ خداوند عز و جل، آن حَکَمِ عدل، بر آنان سایه افکند و آنگاه فرماید:

من آن الله هستم که هیچ خدایی جز من نیست؛ من آن حَکَمِ عدل هستم که جور و ستم در کارش نیست؛ بین شما به عدل و قسط خویش حکم کنم؛ به هیچکس امروز در پیشگاه من ظلم نشود؛ امروز حق ضعیف را از قوی بگیرم و هرکسی که مظلمه‌ای برعهده‌اش است برای صاحب آن مظلمه با خوبی‌ها و بدی‌هایش قصاص کنم [= در عوض مظلمه‌اش خوبی‌های این را به آن دهم و بدی‌های آن را به این]؛ و بر بخشش‌هایش پاداش دهم؛ از این گردنه امروز در پیشگاه من هیچ ظالمی و کسی که مظلمه‌ای برعهده‌اش است عبور نکند مگر مظلمه‌ای که صاحبش آن را ببخشد و من هم برای این کار او را پاداش دهم و هنگام حساب او را برایش در نظر بگیرم؛ پس در هم آویزید و مظلمه‌هایتان را از هرکسی که در دنیا به شما ظلم کرده طلب کنید و من بر شما علیه آنان شهادت دهم و شهادت من کافی است ...

الکافی، ج‏8، ص104-105

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخِتَةَ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ ع یُحَدِّثُ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ ص قَالَ:

حَدَّثَنِی أَبِی أَنَّهُ سَمِعَ أَبَاهُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ ع یُحَدِّثُ النَّاسَ قَالَ:

إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ بَعَثَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى النَّاسَ مِنْ حُفَرِهِمْ عُزْلًا بُهْماً جُرْداً مُرْداً فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ یَسُوقُهُمُ النُّورُ وَ تَجْمَعُهُمُ الظُّلْمَةُ حَتَّى یَقِفُوا عَلَى عَقَبَةِ الْمَحْشَرِ فَیَرْکَبُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ یَزْدَحِمُونَ دُونَهَا فَیُمْنَعُونَ مِنَ الْمُضِیِّ فَتَشْتَدُّ أَنْفَاسُهُمْ وَ یَکْثُرُ عَرَقُهُمْ وَ تَضِیقُ بِهِمْ أُمُورُهُمْ وَ یَشْتَدُّ ضَجِیجُهُمْ وَ تَرْتَفِعُ أَصْوَاتُهُمْ.

قَالَ وَ هُوَ أَوَّلُ هَوْلٍ مِنْ أَهْوَالِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

قَالَ ‏فَیُشْرِفُ الْجَبَّارُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى عَلَیْهِمْ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ فِی ظِلَالٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَیَأْمُرُ مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَیُنَادِی فِیهِمْ یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ أَنْصِتُوا وَ اسْتَمِعُوا مُنَادِیَ الْجَبَّارِ.

قَالَ فَیَسْمَعُ آخِرُهُمْ کَمَا یَسْمَعُ أَوَّلُهُمْ.

قَالَ فَتَنْکَسِرُ أَصْوَاتُهُمْ عِنْدَ ذَلِکَ وَ تَخْشَعُ أَبْصَارُهُمْ وَ تَضْطَرِبُ فَرَائِصُهُمْ وَ تَفْزَعُ قُلُوبُهُمْ وَ یَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ إِلَى نَاحِیَةِ الصَّوْتِ «مُهْطِعِینَ إِلَى الدَّاعِ».

قَالَ فَعِنْدَ ذَلِکَ «یَقُولُ الْکَافِرُ هذا یَوْمٌ عَسِرٌ».

قَالَ فَیُشْرِفُ الْجَبَّارُ عَزَّ وَ جَلَّ الْحَکَمُ الْعَدْلُ عَلَیْهِمْ فَیَقُولُ أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا الْحَکَمُ الْعَدْلُ الَّذِی لَا یَجُورُ الْیَوْمَ أَحْکُمُ بَیْنَکُمْ بِعَدْلِی وَ قِسْطِی لَا یُظْلَمُ الْیَوْمَ عِنْدِی أَحَدٌ الْیَوْمَ آخُذُ لِلضَّعِیفِ مِنَ الْقَوِیِّ بِحَقِّهِ وَ لِصَاحِبِ الْمَظْلِمَةِ بِالْمَظْلِمَةِ بِالْقِصَاصِ مِنَ الْحَسَنَاتِ وَ السَّیِّئَاتِ وَ أُثِیبُ عَلَى الْهِبَاتِ وَ لَا یَجُوزُ هَذِهِ الْعَقَبَةَ الْیَوْمَ عِنْدِی ظَالِمٌ وَ لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مَظْلِمَةٌ إِلَّا مَظْلِمَةً یَهَبُهَا صَاحِبُهَا وَ أُثِیبُهُ عَلَیْهَا وَ آخُذُ لَهُ بِهَا عِنْدَ الْحِسَابِ فَتَلَازَمُوا أَیُّهَا الْخَلَائِقُ وَ اطْلُبُوا مَظَالِمَکُمْ عِنْدَ مَنْ ظَلَمَکُمْ بِهَا فِی الدُّنْیَا وَ أَنَا شَاهِدٌ لَکُمْ عَلَیْهِمْ وَ کَفَى بِی شَهِیداً ...[8].

تمامی احادیث جلسه 263 http://yekaye.ir/al-hegr-15-25/ نیز به این آیه نیز مرتبط می‌شود.

تدبر

1) «وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ»

آمدن این آیه، بعد از آیه‌ای که از هلاکت جوامع قبلی سخن گفت، بدین سبب است که تذکر دهد:

الف. هلاکت کفّار پایان کارشان نیست، بلکه آغاز عذاب آنهاست. (تفسیر نور، ج9، ص538)

ب. اگرچه خداوند آنان را هلاک کرد، اما این بدان معنا نیست که آنان را رها کرده و کاری به کار آنها نخواهد داشت؛ بلکه بعد از این هلاکت دوباره حشر و جمع کردن و حسابرسی‌ای در کار خواهد بود (البحر المحیط، ج‏9، ص64)

ج. اگرچه آن اقوام مختلف در اعصار متفاوتی زندگی می‌کنند و درگذشتگان در دنیا نزد اینان برنمی‌گردند، اما موقفی هست که در آن موقف همگان با هم در پیشگاه خداوند احضار شوند.

د ...

 

2) «وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ»

هیچکس نیست مگر اینکه حتما خداوند او را در روز قیامت برای حسابرسی و دادن جزای اعمالشان احضار می‌کند.

از این جهت مضمون این آیه شبیه است به این آیه که «ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ: آن روزی است که مردم در آن جمع می‌شوند و آن روزی است که همه چیز نمایان شده است» (هود/103) (المیزان، ج17، ص81)

 

3)‌ «وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ»

هرگونه تحلیل نحوی که از این جمله داشته باشیم (توضیح در نکات ادبی) «کل» در جایگاه مبتدا و مسند الیه است، و «جمیع» در جایگاه خبر و مسند.

با توجه به اینکه «کل» و «جمیع» به یک معناست، چگونه «جمیع» را خبر برای «کل» قرار داده است؟ به تعبیر دیگر، آیا این جمله، مصداق «این‌همان‌گویی» نیست؛ گویی که بگوییم: همه همه‌اند؟!

الف. اینها به یک معنا نیست؛ بلکه در لفظ «کل» معنای «احاطه» نهفته است بدین معنا که کسی فروگذار نشود؛ اما در «جمیع» مفهوم اجتماع؛ یعنی آنها که هیچکس ازشان فروگذار نشود، همگی جمع می‌شوند. (الکشاف، ج‏4، ص14؛ مفاتیح الغیب، ج26، ص271)

ب. با توجه به وصف «محضرون» برای «جمیع»، حتی اگر «کل» دقیقا به همان معنای «جمیع» ‌باشد باز مشکلی نیست، چرا که معنایش این گونه می‌شود: «جمیع آنان، جمیعی هستند که احضار می‌شوند.» شبیه آنکه مثلا گفته شود: فلان مرد، مرد دانشمندی است. (مفاتیح الغیب، ج26، ص271)

ج. کلمه «کل» بر تک تک افراد دلالت دارد، و کلمه «جمیع» بر گرد هم آمدن؛ یعنی این جمله بیان می‌کند که همه انسانها در یکجا در کنار هم جمع می‌شوند تا با همدیگر و در قبال همدیگر به حسابشان رسیدگی شود. (حدیث1)

د. وصف «لدینا» برای «جمیع» است که معنای خاصی را اضافه کرده؛ یعنی این معنا را می‌رساند که «جمیع آنان، در پیشگاه ما جمع می‌شوند»

ه. ...

 

4) «وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ»

کسی که خود را مسلمان بداند، در عین حال گمان کند این را نشانه زرنگی خودش بداند که می‌تواند در حق دیگران ظلم کند، اما به دام قانون نیفتد، نه‌تنها زرنگ نیست، بلکه یا بسیار احمق‌ است یا منافق:

چرا که از واضح‌ترین باورهای هر مسلمانی این است که قیامت برپا می‌شود و همه انسانها در محضر خدا حاضر می‌شوند و خداوند دادِ هرکسی را از بیدادگران می‌ستاند.

در واقع، وقتی پرده‌ها کنار رود، معلوم می‌شود که هر ظلمی که هرکسی به دیگران کرده، فقط و فقط به خودش ظلم کرده؛ و آن ظلم در حق دیگری، تنها و تنها به منفعت تبدیل خواهد شد!

نکته‌ای در باب عدل خدا

اگر مساله قیامت جدی گرفته شود، بسیاری از شبهات در باب عدل خدا پاسخ می‌یابد.

 

5) «وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ»

تک‌تک انسانها با هم و در پیشگاه خداوند حاضر می‌شوند. جدی گرفتن این مطلب، تمامی روابط ما را تحت‌الشعاع قرار خواهد داد و زندگی مطلوب را در جهان مستقر خواهد کرد.

نقش معادباوری در اصلاح جامعه

اگر دقت کنیم تقریبا ریشه بسیاری از مشکلات در روابط اجتماعی‌ این است که به این برمی‌گردد که افراد سوءاستفاده‌ای انجام می‌دهند که مخاطبین متوجه نمی‌شوند و اگر هم متوجه شوند زمانی است که دیگر کاری از دستشان برنمی‌آید. حالا توجه کنیم که روزی خواهد بود که در پیشگاه خدا هرکس هر حقی که در اثر کار ما از او ضایع شده از ما مطالبه کند؛ و چون خدا هم شاهد و هم قاضی است، جایی برای انکار نمی‌ماند.

در این صورت، چه اندازه در گفتار و رفتارهایمان دقت خواهیم کرد؟ آیا کسی که قیامت را این گونه بشناسد حاضر به کمترین ظلمی در حق دیگری خواهد شد؟

یکی از مشکلات جامعه ما این است که افراد به اسم «زرنگی» انواع سوءاستفاده‌ها انجام می‌دهند و «زرنگی» را در این می‌دانند که بیش از حق خود به دست آورند و اوج زرنگی را این می‌دانند که کسی متوجه این سوءاستفاده نشود. مشکل همه این افراد این است که آخرت را جدی نگرفته‌اند. کسی که حضور همگانی در پیشگاه خدا را جدی بگیرد، می داند که امکان ندارد که بتواند سوءاستفاده کند و به هدف خود برسد و «کسی متوجه نشود» و «اگر متوجه شد، نتواند تلافی کند».

تاملی با خویش

آیا من که در رانندگی مهارت زیادی دارم و براحتی جلوی دیگران می‌پیچم، روز قیامت را جدی گرفته‌ام؟

آیا من که در محیط کارم از امکانات عمومی استفاده شخصی می‌کنم و کارهای خودم را پیش می‌برم و ... حشر همگانی را جدی گرفته‌ام؟

آیا من که با حاضرجوابی و طعنه‌هایی که می‌زنم در هر جمعی بر همه غلبه می‌کنم و کسی حریفم نمی‌شود، جمع شدن در روز قیامت در پیشگاه خدا را جدی گرفته‌ام؟

آیا من که در روابط خویشاوندی یا شغلی به گونه‌ای رفتار می‌کنم که هرجا تقصیر من هم باشد افراد دیگری (همسر، خواهر یا برادر، همکار، و ...) را مقصر بدانند و طرف مرا بگیرند، آیا احضار و محاسبه روز قیامت را جدی گرفته‌ام؟

آیا من که در جایی که باید به نوبت رفت، با پارتی و ...، قبل از دیگران کارم را انجام می‌دهم، آخرت را جدی گرفته‌ام؟

و ...[9]

 

از اینجا را فردا در کانال می گذارم

6) «وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ»

این آیه را هر گونه تحلیل کنیم، مملو است از تاکیدات؛

اما چرا بر «جمع شدن همگان» در قیامت، این اندازه تاکید شده است؟

بحث تخصصی انسان‌شناسی

مهمترین نمود زندگی دنیوی، ابعاد اجتماعی این زندگی و قراردادهایی است که زندگی اجتماعی را معنی‌دار کرده است (جلسه161، تدبر2)؛ به نحوی که فردی‌ترین رفتارهای ما در نگاهی عمیق، کاملا در فضایی اجتماعی فهم می‌شود (دورکیم، جامعه‌شناسی معروف فرانسوی، با نوشتن کتاب «خودکشی» نشان داد که این پدیده بظاهر فردی، چه اندازه پدیده‌ای اجتماعی است.) و اصلا یکی از مهمترین علل بعثت انبیاء و ارسال شریعت‌های الهی، وجود جامعه و پیدایش اختلافات اجتماعی است (بقره/213).

جامعه با اثرگذاری متقابل رفتارها و احساسات و باورهای انسانها بر همدیگر شکل می‌گیرد، و اگر برپایی قیامت برای رسیدن انسانها به تمامی ثمرات کارهای خود ضرورت دارد، پس باید تمام روابطی هم که برقرار شده (حتی نگاهی که به کسی افکنده‌ایم و سخنی که در جایی گفته یا نوشته‌ایم و در ذهن کسی اثری داشته ویا ...) محاسبه شود و حقیقت این است که ما نه‌تنها با انسانهای پیرامون خود، بلکه با انسانهای مکان‌های دیگر، و بلکه زمان‌های دیگر در حال تاثیر و تاثر هستیم (از گذشتگان اثر گرفته‌ایم و با آثاری که پدید می‌آوریم در آیندگان اثر خواهیم گذاشت)؛

و زمانی محاسبه و جزای کامل ممکن است که همگان با همه رفتارهای تمام عمرشان احضار شوند؛ لذا اگر در قیامت بخواهد عدالت محقق شود، امکان ندارد مگر اینکه همگی انسانها از اولین و آخرین گرد هم آیند (واقعه/49-50)[10]

 

7) «وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ»

تک‌تک افراد را با هم در قیامت حاضر می‌کنند؛

چرا که برای حسابرسی از تک تک افراد، حضور همگان شرط است.

نکته تخصصی انسان‌شناسی

ما انسانها در زمانها و مکان‌های مختلف زندگی می‌کنیم؛ و گاه گمان می‌کنیم که تاثیرات زندگیمان فقط محدود به کسانی است که در زمان و مکان ما زندگی می‌کنند. امروزه با گسترش ارتباطات، تا حدودی به فهم این واقعیت رسیده‌ایم که زندگی ما با انسانهایی که در مکانهای دیگر زندگی می‌کنند نیز مرتبط است؛ و با اندکی دقت می‌توان فهمید که زندگی ما با انسانهای زمانهای دیگر هم گره خورده است؛ چرا که هر کسی که هر کاری می‌کند و در دیگران (نزدیک یا دور) اثری می‌گذارد، (حتی اگر این اثر به خاطر اطلاع از اقدام او در هزار سال بعد باشد) این اثر یک ارتباطی بین او و دیگران برقرار می‌کند.

و اگر تاثیرات با واسطه را هم در نظرآوریم - که این تاثیرات هم در نگاه عمیق، مصداقی از تاثیرگذاری‌های ما و اقدامات ما در عالم است - آنگاه من و هر انسان دیگری با همه انساهای عالم مرتبط هستیم. و در عرصه‌ای که قرار است حقیقت هرکس به طور کامل آشکار گردد، باید تمام این تاثیر و تاثرات هم یکجا جمع شود ظاهرا یکی از علتهای جمع آوردن همه انسانها در یک موقعیت واحد این است که برای حسابرسی دقیق از هرکس، همه باید حاضر باشند.[11]

ثمره تخصصی جامعه‌شناسی

اگر این نکته را جدی بگیریم، در تحلیل ثمرات کارهای خود و دیگران، افق بسیار گسترده‌تری را در نظر می‌گیریم؛ و این یکی از تفاوت‌های تحلیل‌های جامعه‌شناسی اسلامی با تحلیل‌های مکاتب مادی می‌باشد:

ردیابی اثرات کنش‌های یک نفر ویا یک جامعه (و نیز تاثیرپذیری‌شان از دیگران) به اثرگذاری در جامعه خود آنها ویا جوامعی که به طور محسوس اثرگذاری آنها بر همدیگر را می‌توانیم ردیابی کنیم، منحصر نمی‌شود.

بدین ترتیب است که:

الف. یک مومن وقتی به وظیفه خود عمل می‌کند تنها و تنها دغدغه جامعه‌ای را که می‌بیند، ندارد؛

ب. می‌توان درک کرد که چگونه پیامبران هم کار خود را در راستای قیام حضرت مهدی می‌دیدند؛ و یا چرا مثلا حضرت ابراهیم بر مصیبت امام حسین ع می‌گرید و ... .

ج. ...

 

8) «وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ»

تک‌تک افراد را در قیامت حاضر می‌کنند.

نکته تخصصی انسان‌شناسی

بسیاری از ما، خودآگاه یا ناخودآگاه، انسانها را به دو دسته تقسیم می‌کنیم: انسانهایی که وجودشان را مهم می‌شماریم (خواه در میان انسانهای خوب، یا انسانهای بد) و در تحلیل‌های تاریخی و اجتماعی‌مان همواره آنان را مد نظر داریم؛ و انسان‌هایی که به نظرمان بود و نبودشان تفاوت چندانی ندارد، و در تحلیل‌هایمان آنان را چندان به حساب نمی‌آوریم؛ و اگر هم گاهی آنان را در نظر آوریم صرفاً به عنوان سیاهی لشکرِ انسانهای مهم و در طفیلی وجود آنان، از آنان یاد می‌کنیم.

اما در دستگاه الهی چنین نیست: تک‌تک انسان‌ها را در قیامت جمع می‌کنند و احدی را فروگذار نکنند.[12]

 

9) «أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ ... وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ»

دو مطلب هست که اگر کسی آن را جدی بگیرد، پیام پیامبران را جدی می‌گیرد: مرگ؛ و معاد

بحث تخصصی انسان‌شناسی:

نقش توجه به مرگ‌آگاهی و معادآگاهی در تحول علوم انسانی

این آیه، عطف است به جمله «کم اهلکنا ...» در آیه قبل؛ در واقع خداوند انسانها را به خاطر غفلت از دو چیز مذمت می‌کند: غفلت از مرگ؛ و غفلت از معاد.

و اینها دوچیزند: مرگ یک پدیده محسوسی است که هیچکس نمی‌تواند انکارش کند؛ ولی معاد، یک پدیده معقول است که باور به آن، مبتنی بر باور به خدا ویا دست کم، مبتنی بر تحلیل عمیقی از حقیقت انسان است: اینکه انسان با این همه پیچیدگی، امکان ندارد با مرگ نیست و نابود شود.

در واقع، مرگ‌آگاهی توجهی است به پایان داشتن این زندگی؛ و معادآگاهی توجهی است به برتر بودن واقعیت انسان از افق این زندگی؛ و هر دوی اینها از مقوله عاقبت‌اندیشی است که از ممیزه‌های انسان است.

این از مهمترین ممیزه‌های انسان است که درباره آینده و عاقبت خود می‌تواند بیندیشد و از این رو، مهار زندگی‌اش صرفا به دست غریزه نیست، بلکه دائما برای آینده خود محاسبات پیچیده انجام می‌دهد و برنامه‌ریزی می‌کند؛ و کسانی که انسان را به زیستن در حال، و در افق لذت‌های دنیا، دعوت می‌کنند، در واقع، انسان را به نادیده گرفتن انسان بودنِ خویش دعوت می‌کنند.

همچنین، حتی اگر بپذیریم که بسیاری از انسانها - بویژه در دوره غلبه مدرنیته - با غفلت از این دو عرصه زندگی می‌کنند، اما منحصر کردن تمامی تحلیل‌ها از فرد و جامعه در افق این انسان‌های غافل، به معنای نادیده گرفتن مهمترین انسان‌ها در تحلیل‌های روان‌شناسی و جامعه‌شناسی است؛ و از این روست که قطعا این گونه تحلیل‌ها، تحلیل‌های درستی از انسان نخواهد بود. (مانند آن است که کسی بخواهد تمامی رفتارهای موجود زنده را فقط با استفاده از قوانین فیزیکی، و بی‌توجه به پدیده منحصر به فرد حیات تحلیل کند؛ که این گونه نیست که هیچ تحلیلی نتواند ارائه دهد، اما از بسیاری از واقعیات غافل می‌ماند)

و اگر توجه به این دو عنصر (پایان داشتن این زندگی، و فراتر از این زندگی بودن) در نحوه زیست انسان موثر است - که هست - بی‌تردید در مدل‌های محاسباتی انسان، و به تبع آن در علومی که می‌خواهند معانی و قوانین حاکم بر انسان را به دست آورند، یعنی تمامی علوم انسانی موثر خواهد بود.

 

 

---

[1] . و از مویدات قرآنی دیگر «لمّا» به معنای «إلا» این آیه است: إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ (طارق/4)

[2] .

[7] . درباره ماده «حشر» در جلسه 263 توضیح داده شد: http://yekaye.ir/al-hegr-15-25/

[8] . قَالَ فَیَتَعَارَفُونَ وَ یَتَلَازَمُونَ فَلَا یَبْقَى أَحَدٌ لَهُ عِنْدَ أَحَدٍ مَظْلِمَةٌ أَوْ حَقٌّ إِلَّا لَزِمَهُ بِهَا قَالَ فَیَمْکُثُونَ مَا شَاءَ اللَّهُ فَیَشْتَدُّ حَالُهُمْ وَ یَکْثُرُ عَرَقُهُمْ‏ وَ یَشْتَدُّ غَمُّهُمْ وَ تَرْتَفِعُ أَصْوَاتُهُمْ بِضَجِیجٍ شَدِیدٍ فَیَتَمَنَّوْنَ الْمَخْلَصَ مِنْهُ بِتَرْکِ مَظَالِمِهِمْ لِأَهْلِهَا قَالَ وَ یَطَّلِعُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى جَهْدِهِمْ‏ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یَسْمَعُ آخِرُهُمْ کَمَا یَسْمَعُ أَوَّلُهُمْ یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ أَنْصِتُوا لِدَاعِی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى وَ اسْمَعُوا إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یَقُولُ [لَکُمْ‏] أَنَا الْوَهَّابُ إِنْ أَحْبَبْتُمْ أَنْ تَوَاهَبُوا فَتَوَاهَبُوا وَ إِنْ لَمْ تَوَاهَبُوا أَخَذْتُ لَکُمْ بِمَظَالِمِکُمْ قَالَ فَیَفْرَحُونَ بِذَلِکَ لِشِدَّةِ جَهْدِهِمْ وَ ضِیقِ مَسْلَکِهِمْ وَ تَزَاحُمِهِمْ قَالَ فَیَهَبُ بَعْضُهُمْ مَظَالِمَهُمْ رَجَاءَ أَنْ یَتَخَلَّصُوا مِمَّا هُمْ فِیهِ وَ یَبْقَى بَعْضُهُمْ فَیَقُولُ یَا رَبِّ مَظَالِمُنَا أَعْظَمُ مِنْ أَنْ نَهَبَهَا قَالَ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنْ تِلْقَاءِ الْعَرْشِ أَیْنَ رِضْوَانُ خَازِنُ الْجِنَانِ جِنَانِ الْفِرْدَوْسِ قَالَ فَیَأْمُرُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُطْلِعَ‏ مِنَ الْفِرْدَوْسِ قَصْراً مِنْ فِضَّةٍ بِمَا فِیهِ مِنَ الْأَبْنِیَةِ وَ الْخَدَمِ قَالَ فَیُطْلِعُهُ عَلَیْهِمْ فِی حِفَافَةِ الْقَصْرِ الْوَصَائِفُ وَ الْخَدَمُ‏ قَالَ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ تَبَارَکَ‏ وَ تَعَالَى یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ ارْفَعُوا رُءُوسَکُمْ فَانْظُرُوا إِلَى هَذَا الْقَصْرِ قَالَ فَیَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ فَکُلُّهُمْ یَتَمَنَّاهُ قَالَ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ تَعَالَى یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ هَذَا لِکُلِّ مَنْ عَفَا عَنْ مُؤْمِنٍ قَالَ فَیَعْفُونَ کُلُّهُمْ إِلَّا الْقَلِیلَ قَالَ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَجُوزُ إِلَى جَنَّتِیَ الْیَوْمَ ظَالِمٌ وَ لَا یَجُوزُ إِلَى نَارِیَ الْیَوْمَ ظَالِمٌ وَ لِأَحَدٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ عِنْدَهُ مَظْلِمَةٌ حَتَّى یَأْخُذَهَا مِنْهُ عِنْدَ الْحِسَابِ أَیُّهَا الْخَلَائِقُ اسْتَعِدُّوا لِلْحِسَابِ قَالَ ثُمَّ یُخَلَّى سَبِیلُهُمْ فَیَنْطَلِقُونَ إِلَى الْعَقَبَةِ یَکْرُدُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً حَتَّى یَنْتَهُوا إِلَى الْعَرْصَةِ وَ الْجَبَّارُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى عَلَى الْعَرْشِ‏ قَدْ نُشِرَتِ الدَّوَاوِینُ وَ نُصِبَتِ الْمَوَازِینُ وَ أُحْضِرَ النَّبِیُّونَ وَ الشُّهَدَاءُ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ یَشْهَدُ کُلُّ إِمَامٍ عَلَى أَهْلِ عَالَمِهِ بِأَنَّهُ قَدْ قَامَ فِیهِمْ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ دَعَاهُمْ إِلَى سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِذَا کَانَ لِلرَّجُلِ الْمُؤْمِنِ عِنْدَ الرَّجُلِ الْکَافِرِ مَظْلِمَةٌ أَیَّ شَیْ‏ءٍ یَأْخُذُ مِنَ الْکَافِرِ وَ هُوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ قَالَ فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع یُطْرَحُ عَنِ الْمُسْلِمِ مِنْ سَیِّئَاتِهِ بِقَدْرِ مَا لَهُ عَلَى الْکَافِرِ فَیُعَذَّبُ الْکَافِرُ بِهَا مَعَ عَذَابِهِ بِکُفْرِهِ عَذَاباً بِقَدْرِ مَا لِلْمُسْلِمِ قِبَلَهُ مِنْ مَظْلِمَةٍ قَالَ فَقَالَ لَهُ الْقُرَشِیُّ فَإِذَا کَانَتِ الْمَظْلِمَةُ لِلْمُسْلِمِ عِنْدَ مُسْلِمٍ کَیْفَ تُؤْخَذُ مَظْلِمَتُهُ مِنَ الْمُسْلِمِ قَالَ یُؤْخَذُ لِلْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالِمِ مِنْ حَسَنَاتِهِ بِقَدْرِ حَقِّ الْمَظْلُومِ فَتُزَادُ عَلَى حَسَنَاتِ الْمَظْلُومِ قَالَ فَقَالَ لَهُ الْقُرَشِیُّ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لِلظَّالِمِ حَسَنَاتٌ قَالَ إِنْ لَمْ یَکُنْ لِلظَّالِمِ حَسَنَاتٌ فَإِنَّ لِلْمَظْلُومِ سَیِّئَاتٍ یُؤْخَذُ مِنْ سَیِّئَاتِ الْمَظْلُومِ فَتُزَادُ عَلَى سَیِّئَاتِ الظَّالِمِ.

[9] . این مطلب قبلا در جلسه 168، تدبر2 با اندک تفاوتی در توضیحات گذشت: http://yekaye.ir/an-nisa-4-87/

[10] . این مطلب قبلا در جلسه 168، تدبر1 گذشت؛ http://yekaye.ir/an-nisa-4-87/

اما چون کاملا به این آیه هم مرتبط می‌باشد، مجددا تکرار شد.

[11] . این مقدار از مطلب، در جلسه 263، تدبر 1 مورد توجه واقع شده بود: http://yekaye.ir/al-hegr-15-25/

که البته اکنون در اینجا با بیانی دقیقتر بیان شد.

[12] . این مطلب قبلا در جلسه 628، تدبر3 نیز بیان شد. http://yekaye.ir/al-kahf-18-47/