یک آیه در روز

 بسم الله الرحمن الرحیم

841) سوره آل‌عمران (3) آیه 170

فَرِحینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ

   5صفر 1440

ترجمه

خوشحال‌اند بدانچه خداوند از فضل خود به آنان داده، و بشارت می‌گیرند در مورد کسانی که در پی ایشان [هستند و هنوز] به ایشان نپیوسته‌اند که: نه برآنان ترسی هست و نه آنان اندوهگین ‌شوند.

اختلاف قرائت[1] 

فَرِحینَ

عموما این کلمه را به صورت «فَرِحین» قرائت کرده‌اند اما در یکی از قرائات غیرمشهور (ابن سمیفع) به صورت «فارحین» قرائت شده است. (فتح القدیر، ج‏1، ص457)[2]

نکات ادبی

فَرِحینَ

ماده «فرح» به معنای مطلقِ سرور و شادمانی و نقطه مقابل «غم» است و همان گونه که ماده «غم»‌دلالت بر نوعی پوشانده شدن و در تنگنا قرار گرفتن دارد، ماده «فرح» دلالت بر نوعی انبساط درونی‌ای دارد که کدورت را رفع می‌کند. (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏9، ص48) و ظاهرا به همین مناسبت است که برخی آن را عبارت دانسته‌اند از لذت قلبی‌ حاصل از دست یافتن به دلخواه (المصباح المنیر، ج‏2، ص466)؛ و برخی هم آن را گشادگی دل از هر لذت فوری و سریع دانسته‌اند (مفردات ألفاظ القرآن، ص628)

برخی آن را نقطه مقابل حزن دانسته‌اند (معجم المقاییس اللغة، ج‏4، ص499) اما مرحوم مصطفوی بر آن است که نقطه «حزن» در مقابل «سرور» است و «فرح» در مقابل «غم»؛ و معتقد است که فرح شامل تمام مراتب شادمانی می‌شود (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏9، ص48)، چنانکه برخی (المصباح المنیر، ج‏2، ص466) سه معنا یا سه مرتبه برای «فرح» برشمرده‌اند:

شادمانی‌ای که به افراط و طغیان بیانجامد و معادل «أشر و بطر» باشد «لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ» (قصص/76)

رضایت و خرسندی: «کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ» (مومنون/53)، و

سرور و شادمانی مطلوب : «فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ» (آل عمران/170)

در قرآن کریم این ماده عموما به صورت فعل به کار رفته و تنها اسمی که از این ماده در قرآن مشاهده می‌شود کلمه «فَرِح» است که معنای اسم فاعلی دارد و به معنای کسی است که شادمان است.

ماده «فرح» جمعا 22 بار در قرآن کریم به کار رفته است.

به لحاظ نحوی، «فرحین» را حال برای «یرزقون» در آیه قبل دانسته‌اند (روزی داده می‌شوند در حالی که شادمانند...) (مجمع البیان، ج2، ص880)

اما همچنان می‌توان آن را حال برای ضمیر «عندهم» یا ضمیر مستتر در «أحیاء» دانست، و نیز بر اساس قرائتی که «أحیاء» را منصوب می‌خواند می تواند صفت برای «أحیاء» باشد. (البحر المحیط، ج‏3، ص431)[3]

فَضْلِهِ

قبلا بیان شد که ماده «فضل» در اصل دلالت بر «زیادتر از حالت میانه و معمول» می‌کند و با بار معنایی مثبت و منفی به کار می‌رود که غالبا تعبیر«فضل» بار معنایی مثبت دارد و تعبیر «فضول» بار معنایی منفی دارد (هر دو را باید به «زیادی» ترجمه کرد.) و فضل خدا به معنای اعطای بیش از حدی که به طور معمول نیاز است و انتظار می‌رود، می‌باشد؛ و اغلب مفسران نیز «فضل» را عطایی اضافه بر آنچه که گیرنده آن استحقاقش را داشته است، معرفی کرده‌اند. و تقابلش با «اجر» در آیه «لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ» (فاطر/30) موید خوبی بر این مدعاست.

 جلسه 730  http://yekaye.ir/al-fater-35-30/ 

یَسْتَبْشِرُونَ

قبلا بیان شد که ماده «بشر» ‌را در اصل به معنای «ظهور چیزی همراه با حُسن و جمال» دانسته‌اند که از این ماده «بشرة» به معنای ظاهر پوست انسان (که نمایان است) معروف است؛ و «بشیر» هم در اصل به معنای «خوش‌سیما» بوده است، و وقتی «بشارت» در مقابل «انذار» به کار می‌رود، دلالت بر خبر خوش دادن (در مقابل بیم دادن) دارد. (معجم المقاییس اللغة، ج‏1، ص251)

البته از نظر برخی، اصل این ماده، همین پوست ظاهری است و «بشارت» (= مژده دادن) را هم از این جهت بشارت گفته‌اند که موجب انبساط در چهره (پوست صورت) شخص می‌شود. (مفردات ألفاظ القرآن، ص125)

جلسه 534  http://yekaye.ir/al-ahzab-33-45/

اکنون می افزاییم که که در مورد «استبشر» برخی با توجه به وزن استفعال (که ناظر به درخواست و طلب کردن است) گفته‌اند این تعبیر در جایی به کار می رود که شخصی چیزی می یابد که مایه خوشحالی  و فرحناک شدنش می شود (مفردات ألفاظ القرآن، ص125) و برخی آن را به همان معنای «بشّر» (بشارت دادن) دانسته‌اند (تاج العروس، ج6، ص84) و ظاهرا در قرآن کریم، غیر از آیه کنونی که هر دو معنا برایش ممکن است (و آیه بعدی، به تبع همین آیه: یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ وَ أَنَّ اللَّهَ لا یُضیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنینَ؛ آل عمران/171)، عموما در مورد دریافت بشارت به کار رفته است: «فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذی بایَعْتُمْ بِهِ» (توبه/111) «ضاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ» (عبس/39) «فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إیماناً وَ هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ» (توبه/124) «وَ جاءَ أَهْلُ الْمَدینَةِ یَسْتَبْشِرُونَ» (حجر/67) «فَإِذا أَصابَ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ» (روم/48) «وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذا ذُکِرَ الَّذینَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ» (زمر/45)

یحزنون

قبلا بیان شد که ماده «حزن» را در اصل به معنای خشونت و شدت در چیزی دانسته‌اند، چنانکه به زمین خشن و ناهموار (الحَزْن) گفته می‌شود و این کلمه وقتی در مورد نفس به کار می‌رود به معنای خشونت و ناملایم بودنی است که در اثر غم و غصه در نفس ایجاد می‌شود و نقطه مقابل «فرح» و «سرور» است.

در مقایسه خوف و حزن هم گفته‌اند که خوف مربوط به چیزی است که هنوز رخ نداده و انسان احتمال رخ دادنش را می‌دهد؛ ولی حزن و غم مربوط به چیزی است که رخ داده است و انسان را غمگین کرده است. (المیزان، ج‏18، ص196)

جلسه 734  http://yekaye.ir/al-fater-35-34/

حدیث

1) از امیرالمومنین به طرق مختلف روایت شده که فرمودند:

مرگ طلب‌کننده و طلب شونده‌ای سریع است، نه کسی که برجا مانده او را درمانده کند و نه کسی که فرار کند از دستش بگریزد؛ پس پیش آیید و سستی نکنید؛ که همانا از مرگ چاره‌ای نیست؛ بدانید که اگر در جنگ به شهادت نرسید خواهید مرد و سوگند به کسی که جان علی به دست اوست، هزار ضربه شمشیر بر سر راحت‌تر از مرگ در بستر است!

الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج‏1، ص238؛ الأمالی (للطوسی)، ص216[4]

مَا اسْتَفَاضَ عَنْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ قَوْلِهِ:

الْمَوْتُ طَالِبٌ وَ مَطْلُوبٌ حَثِیثٌ لَا یُعْجِزُهُ الْمُقِیمُ وَ لَا یَفُوتُهُ الْهَارِبُ فَأَقْدِمُوا وَ لَا تَنْکُلُوا فَإِنَّهُ لَیْسَ عَنِ الْمَوْتِ مَحِیصٌ إِنَّکُمْ إِنْ لَا تُقْتَلُوا تَمُوتُوا وَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ عَلَى الرَّأْسِ أَیْسَرُ مِنْ مَوْتٍ عَلَى فِرَاش‏.

 

2) از امام باقر ع درباره «و بشارت دهند به کسانی که در پی ایشان [هستند و هنوز] به ایشان نپیوسته‌اند که: نه برآنان ترسی هست و نه آنان اندوهگین ‌شوند.»‌ سوال شد؛ فرمودند:

اینان به خدا سوگند شیعیان [حقیقی] ما هستند هنگامی که روحشان به بهشت برود و با بزرگداشتی از جانب خداوند عز و جل مورد استقبال قرار گیرند، بدانند و یقین کنند که بر حق و بر دین خداوند عز و جل بوده‌اند و بشارت دهند به برادران مومنشان که در پی آنان‌اند که برای آنان ترسی هست و نه آنان اندوهگین ‌شوند.

الکافی، ج‏8، ص156؛ تفسیر القمی، ج‏1، ص 127[5]

ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ»

قَالَ: هُمْ وَ اللَّهِ شِیعَتُنَا حِینَ صَارَتْ أَرْوَاحُهُمْ فِی الْجَنَّةِ وَ اسْتَقْبَلُوا الْکَرَامَةَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلِمُوا وَ اسْتَیْقَنُوا أَنَّهُمْ کَانُوا عَلَى الْحَقِّ وَ عَلَى دِینِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اسْتَبْشَرُوا بِمَنْ لَمْ یَلْحَقْ بِهِمْ مِنْ إِخْوَانِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُونَ.[6]

 

3) زید بن علی از پدرش امام سجاد ع از جدشان روایت می‌کنند که امیرالمومنین ع فرمودند:

همانا در بهشت درختی است که بر فرازش جواهرات است و در پایین‌اش اسبان گردن کشیده زین شده لگام بسته بالداری هستند که از آنها ادرار و موفوعی خارج نشود؛ پس اولیای خدا بر آنها سوار شوند و با آنان در بهشت هر جایی که بخواهند به پرواز درآیند؛ پس کسانی که در رتبه پایین‌تر از آنان‌اند بگویند: پروردگارا ! چه چیزی این بندگانت را به چنین کرامتی رساند؟

پس خداوند جل جلاله فرماید:

آنان شب [برای نماز و دعا] برمی‌خاستند و نمی‌خوابیدند؛ و روز روزه می‌دشاتند و نمی‌خوردند؛ و به جهاد با دشمنان مشغول بودند و نمی‌ترسیدند؛ و صدقه می‌دادند و بخل نمی ورزیدند.

الأمالی( للصدوق)، ص291

حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ عِیسَى رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ مَاجِیلَوَیْهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ الْکَلْبِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ع:

إِنَّ فِی الْجَنَّةِ لَشَجَرَةً یَخْرُجُ مِنْ أَعْلَاهَا الْحُلَلُ وَ مِنْ أَسْفَلِهَا خَیْلٌ عَتَاقٌ مُسْرَجَةٌ مُلْجَمَةٌ ذَوَاتُ أَجْنِحَةٍ لَا تَرُوثُ وَ لَا تَبُولُ فَیَرْکَبُهَا أَوْلِیَاءُ اللَّهِ فَتَطِیرُ بِهِمْ فِی الْجَنَّةِ حَیْثُ شَاءُوا فَیَقُولُ الَّذِینَ أَسْفَلَ مِنْهُمْ یَا رَبَّنَا مَا بَلَغَ بِعِبَادِکَ هَذِهِ الْکَرَامَةَ فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِنَّهُمْ کَانُوا یَقُومُونَ اللَّیْلَ وَ لَا یَنَامُونَ وَ یَصُومُونَ النَّهَارَ وَ لَا یَأْکُلُونَ وَ یُجَاهِدُونَ الْعَدُوَّ وَ لَا یَجْبُنُونَ وَ یَتَصَدَّقُونَ وَ لَا یَبْخَلُونَ.

 

تدبر

1) «فَرِحینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ»

کسانی که در راه خداوند کشته می‌شوند نه‌تنها به زندگی حقیقی دست می‌یابند، بلکه به اوج شادی می‌رسند:

هم از آنچه خداوند به آنها داده خوشحالند،

و هم در مورد وضعیت دوستان و رفقایشان بشارت دریافت می‌کنند؛

هم دیگر ترسی از آینده ندارند،

و هم دیگر واقعه‌ای برایشان رخ نمی دهد که به خاطرش غمگین شوند.

آیا وضعیتی مطلوبتر و دلپسندتر از این برای انسان متصور است؟

 

2) «فَرِحینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ»

شهدا با اینکه تمام هستی خود را در راه خدا دادند، اما خود را و عمل خود را نمی‌بینند؛ و به فضل خداست که خوشحال‌اند، نه به عمل خود؛ چرا که خداوند فرموده بود اگر می‌خواهید به چیزی خوشحالی کنید به فضل و رحمت خدا باشد نه به آنچه خودتان به دست آورده‌اید: «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ» (یونس/58)

 

3) «فَرِحینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ»

در این آیه شهدا توصیف شده‌اند به «فرحناک بودن» یعنی در اوج شادی بسر بردن؛ آن هم به خاطر آنچه خداوند بدانها داده است؛

اما در آیات دیگر،

از طرفی، خداوند از قول طرفداران حضرت موسی ع فرحناک بودن قارون را مذمت می‌کند و از اومی‌خواهد که جزء «فرحین» نباشد: «إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحینَ» (قصص/76)

و از طرف دیگر، خداوند کسانی را که به آنچه از جانب خداوند بدانها داده شده «خوشحال» و «فَرِح» می‌شوند، را در معرض عذاب دانسته است: «حَتَّى إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً» (انعام/44)؛ و چنین انسان‌هایی را مذمت کرده است « وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِها» (روم/36)

بالاخره شاد بودن در منطق قرآن خوب است یا خیر؟

نکته‌ای در انسان‌شناسی: شاد بودن در قرآن

به نظر می‌رسد دو آیه هست که پاسخ این سوال را واضح می‌کند:

یکی اینکه شاد بودنی که تخطئه شده است، شاد بودن بناحق است: «ذلِکُمْ بِما کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ» (غافر/75)؛ یعنی شاد بودن به خودی خود خوب یا بد نیست؛ اگر انسان در مسیر درست باشد و آنجا که سزاوار است شاد شود، این قطعا مطلوب و خوب است؛ اما در جایی که انسان بر اثر رسیدن به امر باطلی شاد می‌شود این شادی، چون شادی زودگذر است و عاقبتش عذاب خواهد بود، شادی مطلوبی نیست؛ مانند شادی ناشی از گناهان؛ کسی که گناهی انجام می‌برد در آن لحظه لذتی می‌برد و ظاهرا شاد می‌شود؛ اما خود او اگر از پشت پرده‌ها و باطن عملش خبر داشته باشد، بشدت ناراحت خواهد شد.

دوم اینکه انسان بفهمد که چیزی که خدا به او داده، و از جانب اوست و ا آن را در مسیر الهی به کار می‌برد، واقعا ایجاد شادی می‌کند، «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ» (یونس/58) نه چیزی که خودش به دست آورده است و مایه غرور و سرکشی او می‌شود: «فَلَمَّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ» (غافر/83)؛ بله، همه چیز از سوی خداست، اما وقتی کسی به این «از سوی او بودن» توجه نمی‌کند، بلکه صرفاً به بهره‌مندی خودش توجه و بدان فخرفروشی می کند، شادی‌ای است که با بدبختی او توام خواهد شد: «وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ، هود/10؛ لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ، حدید/23)

شاید در یک کلام بتوان گفت: آن شادی‌ای مذموم است که افقش زندگی دنیا باشد: «وَ فَرِحُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا فِی الْآخِرَةِ إِلاَّ مَتاعٌ» (رعد/26) و آن شادی‌ای مطلوب و حقیقی است که ابدی باشد؛ و تنها چیزی ابدی است که وجهه الهی داشته باشد و به خدا منسوب شود: «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ، وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ» (الرحمن/26-27)

 

4) «یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ ...»

درباره معنای کلمه «یستبشرون»، پاره‌ای از روایات و نیز برخی مفسران و مترجمان، با توجه به برخی از استعمالات این واژه، آن را هم معنا با «بشّر» و «ابشر» و به معنای «بشارت دادن» دانسته‌اند. (شأن نزولی که در آیه قبل گذشت و حدیث2) و بسیاری از مفسران و مترجمان با توجه به باب استفعال، معنای آن را «بشارت طلب کردن» و به تعبیر ساده‌تر «بشارت دریافت کردن» و «شادمان شدن» دانسته‌اند (ابن جریح، قتاده و سدی، به نقل از مجمع البیان، ج2، ص884؛ المیزان، ج4، ص61)[7].

در ترجمه این آیه نیز، هر دو ترجمه در میان آثار مترجمان وجود دارد، که با توجه به قاعده امکان استفاده از یک لفظ در چند معنا بعید نیست که هر دو معنا مد نظر بوده باشد:

الف. اگر مقصود «بشارت دادن» باشد، آنگاه مراد از آیه این است که این شهدا از بهشت به بازماندگانشان بشارت می‌دهند که هیچ جای ترس و نگرانی برای آنان نیست؛ آنگاه مقصود از «آنان»:

الف.1. می‌تواند خودشان باشند: یعنی برای ما غصه نخورید، بلکه درباره ما شادمان باشید که ما دیگر ترس و غمی نداریم؛

الف.2. می تواند همان بازماندگان باشند: یعنی شما که راه ما را ادامه می‌دهید، بدانید که هیچ ترس و غمی به شما نخواهد رسید.

ب. اگر مقصود «بشارت گرفتن» باشد - که با معنای خود کلمه سازگارتر است - آنگاه مراد از آیه این است که:

ب.1. نه‌تنها خودشان شادمانند، بلکه از خداوند برای بازماندگانشان هم طلب بشارت می‌کنند که خداوندا با ملحق کردن دوستانمان به ما، که آنان نیز از هرگونه ترس و غمی رها شوند، نعمت را بر ما تمام کن!

ب.2. نه‌تنها خودشان شادمانند، بلکه خداوند به آنان بشارت می‌دهد که بدانید بازماندگان شما هم که مسیر شما را می‌پیمایند، به هیچ ترس و حزنی مبتلا نخواهند شد.

 

5) «فَرِحینَ ... وَ یَسْتَبْشِرُونَ ... أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ»

قبلا اشاره شد که با تعبیر «لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» هرگونه وجود امر ناخوشایندِ «محتمل» یا «واقع‌شده» نفی شده است؛ زیرا خوف و ترس، مربوط به چیزی است که هنوز رخ نداده و انسان احتمال رخ دادنش را می‌دهد؛ و حزن و غم مربوط به چیزی است که رخ داده است و انسان را غمگین کرده است. (المیزان، ج‏18، ص196) بر همین اساس، برخی گفته‌اند این آیه، شامل همه نگرانی‌های مربوط به گذشته (غم) و آینده (خوف) می‌شود. (مجلسی، مرآت العقول، ج5، ص44)

جلسه 61، تدبر2 http://yekaye.ir/al-ahqaf-046-13/

اکنون می‌افزاییم که:

اولا برداشتن هر گونه خوف و ترس از انسان، بدین معناست که هیچ نعمتی از نعمتهایی که خداوند به او داده در معرض زوال قرار نخواهد گرفت، و برداشتن «حزن» از انسان یعنی هیچ عاملی از عوامل سعادت که برای او متصور باشد، از او دریغ نخواهد شد؛ پس برداشتن خوف و حزن از انسان، یعنی شخص هر آنچه از نعمت که امکان دارد به او برسد دریافت کرده و هیچگاه اینها را از دست نخواهد داد و این همان سعادت ابدی‌ای است که خداوند به آنان وعده داده بود. (المیزان، ج4، ص61)

ثانیا اگر دقت کنیم که تفاوت «فرح و شادمانی به خاطر فضل خدا» با «دریافت بشارت» در این است که شادمان شدن، ناظر به نعمتهایی است که خداوند تاکنون بدانها داده، و «بشارت» مژده‌ای است درباره آینده و آنچه در پیش رو دارند، آنگاه در این آیه مستقیما هم همه خوشایندها را برای آنان اثبات کرده، و هم همه ناخوشایندها را از آنان سلب نموده است؛ هم در گذشته و هم در آینده؛

در واقع، شهید به مقامی می‌رسد که هم همه خوشایندها را دارد و هم از هر ناخوشایندی دور است، آن هم تا ابد!

آیا اگر کسی این ثمرات شهادت در راه خدا را بفهمد، ممکن است آن را آرزو نکند؟

 

6) «یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ ...»

شهدا از هم‌رزمان خود دل نمیکنند و آینده خوب را به آنها بشارت میدهند. (تفسیر نور، ج‏2، ص198)

نکته تخصصی جامعه‌شناسی: باطن ارتباطات اجتماعی و دوستی‌ها و دشمنی‌ها

تحولات انسان در زندگی دنیوی محصول دو گونه اقدام اوست: یکی کنش‌های او (کارهای ثواب و گناه) و دوم ارتباطات او و پیوندهایی که با دیگران برقرار می‌کند.

در واقع، همان گونه که اعمال ما باطنی دارند و روز قیامت این باطن آشکار می‌شود ارتباطاتی هم که با انسانهای دیگر برقرار می‌کنیم باطن و حقیقتی دارند که بعد از مرگ با ما همراهند و اثرات خود را نشان می‌دهند:

اگر دوستی‌ها بر مدار حق شکا گرفته باشد، در آخرت نیز همین دوستی برقرار است: در این آیه، شهدا در بهشت منتظر دوستان دنیوی‌شان هستند که هنوز نیامده اند؛ یا زن و شوهرهایی که زندگی مشترکشان الهی بوده، در بهشت هم با هم‌اند (هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ فی‏ ظِلالٍ عَلَى الْأَرائِکِ مُتَّکِؤُنَ؛ یس/56)؛ و فرزندانشان هم بدانها ملحق می‌شوند «وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُم‏» (طور/21)

در مقابل، دوستی‌هایی که بر اساس تقوا و مسیر الهی شکل نگرفته باشد، حتی اگر دوستی بسیار صمیمی‌ای هم باشد (= خُلّت) به دشمنی تبدیل می‌شود: «الْأَخِلاَّءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقین» ‏(زخرف/67) به طوری که دوستان جهنمی وقتی در جهنم به هم می‌رسند همدیگر را لعن و نفرین می‌کنند: «کُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها» (اعراف/37)، و اعضای خانواده‌های اینچنین هم روز قیامت همگی از هم فراری‌اند: «یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخیهِ، وَ أُمِّهِ وَ أَبیهِ، وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنیهِ» (عبس/34-36)

 

 

---

[1] . قرأ یعقوب «أَلّا خوفَ» بفتح الفاء و حذف التنوین مبنیا علی الفتح علی جعل لا للتبرئه؛ و قراءة‌الباقین «الا خوفٌ» بالرفع؛ و فیها قراءة ابن محیصن «لا خوفُ» (معجم القرائات، ج1، ص621)

[2] . و قرأ ابن السمیقع: «فارحین» و هما لغتان، کالفره و الفاره، و الحذر و الحاذر.

[3] . و جوّزوا فی فرحین أن یکون حالا من الضمیر فی یرزقون، أو من الضمیر فی الظرف، أو من الضمیر فی أحیاء، و أن یکون صفة لأحیاء إذا نصب.

[4] . عبارات در امالی چنین است:

الْمَوْتُ طَالِبٌ وَ مَطْلُوبٌ، لَا یُعْجِزُهُ الْمُقِیمُ، وَ لَا یَفُوتُهُ الْهَارِبُ، فَقَدِّمُوا وَ لَا تَتَکَلَّمُوا، فَإِنَّهُ لَیْسَ عَنِ الْمَوْتِ مَحِیصٌ، إِنَّکُمْ إِنْ لَمْ تُقْتَلُوا تَمُوتُوا، وَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ عَلَى الرَّأْسِ أَهْوَنُ مِنَ الْمَوْتِ عَلَى فِرَاشٍ..

[5] . وَ أَمَّا قَوْلُهُ: وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ هُمْ وَ اللَّهِ شِیعَتُنَا إِذَا دَخَلُوا الْجَنَّةَ وَ اسْتَقْبَلُوا الْکَرَامَةَ مِنَ اللَّهِ اسْتَبْشَرُوا بِمَنْ لَمْ یَلْحَقْ بِهِمْ مِنْ إِخْوَانِهِمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الدُّنْیَا أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ وَ هُوَ رَدٌّ عَلَى مَنْ یُبْطِلُ الثَّوَابَ وَ الْعِقَابَ بَعْدَ الْمَوْت‏.

[6] . این حدیث در الهدایة الکبرى، ص418 به نحوی ناظر به همین آیه است:

قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ أَسْأَلُ قَالَ: اسْأَلْ قَالَ: یَا مَوْلَایَ «وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ» قَالَ: یَا مُفَضَّلُ تَقُولُ الْعَامَّةُ إِنَّهَا فِی کُلِ‏ جَنِینٍ مِنْ أَوْلَادِ النَّاسِ یُقْتَلُ مَظْلُوماً قَالَ الْمُفَضَّلُ: نَعَمْ، یَا مَوْلَایَ هَکَذَا یَقُولُ أَکْثَرُهُمْ قَالَ: وَیْلَهُمْ مِنْ أَیْنَ لَهُمْ هَذِهِ الْآیَةُ هِیَ لَنَا خَاصَّةً فِی الْکِتَابِ وَ هِیَ مُحسنٌ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) لِأَنَّهُ مِنَّا وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى»‏ وَ إِنَّمَا هِیَ مِنْ أَسْمَاءِ الْمَوَدَّةِ فَمِنْ أَیْنَ إِلَى کُلِّ جَنِینِ مِنْ أَوْلَادِ النَّاسِ وَ هَلْ فِی الْمَوَدَّةِ وَ الْقُرْبَى غَیْرُنَا یَا مُفَضَّلُ قَالَ صَدَقْتَ یَا مَوْلَایَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ فَتَضْرِبُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ فَاطِمَةُ یَدَهَا إِلَى نَاصِیَتِهَا وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ أَنْجِزْ وَعْدَکَ وَ مَوْعِدَکَ فِیمَنْ ظَلَمَنِی وَ ضَرَبَنِی وَ جَرَّعَنِی ثُکْلَ أَوْلَادِی ثُمَّ تُلَبِّیهَا مَلَائِکَةُ السَّمَاءِ السَّبْعِ وَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ وَ سُکَّانُ الْهَوَاءِ وَ مَنْ فِی الدُّنْیَا وَ بَیْنَ أَطْبَاقِ الثَّرَى صَائِحِینَ صَارِخِینَ بِصَیْحَتِهَا وَ صُرَاخِهَا إِلَى اللَّهِ فَلَا یَبْقَى أَحَدٌ مِمَّنْ قَاتَلَنَا وَ لَا أَحَبَّ قِتَالَنَا وَ ظَلَمَنَا وَ رَضِیَ بِغَضَبِنَا وَ بِهَضْمِنَا وَ مَنَعَنَا حَقَّنَا الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لَنَا إِلَّا قُتِلَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ کُلُّ وَاحِدٍ أَلْفَ قَتْلَةٍ وَ یَذُوقُ فِی کُلِّ قَتْلَةٍ مِنَ الْعَذَابِ مَا ذَاقَهُ مِنْ أَلَمِ الْقَتْلِ سَائِرُ مَنْ قُتِلَ مِنْ أَهْلِ الدُّنْیَا مِنْ دُونِ مَنْ قُتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَإِنَّهُ لَا یَذُوقُ الْمَوْتَ وَ هُوَ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا سَیِّدِی فَإِنَّ مَنْ یَسْتَبْشِرُونَ [مِنْ‏] شِیعَتِکُمْ مَنْ لَا یُقِرُّ بِالرَّجْعَةِ وَ أَنَّکُمْ لَا تَکُرُّونَ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ لَا یَکُرُّ أَعْدَاؤُکُمْ حَتَّى تَقْتَصُّوا مِنْهُمْ بِالْحَقِّ فَقَالَ وَیْلَهُمْ مَا سَمِعُوا قَوْلَ جَدِّنَا رَسُولِ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ و [آله و] سلم) وَ جَمِیعِ الْأَئِمَّةِ (عَلَیْهِمُ السَّلَامُ) وَ نَحْنُ نَقُولُ مَنْ لَمْ یُثْبِتْ إِمَامَتَنَا وَ یُحِلَّ مُتْعَتَنَا وَ یقول [یَقُلْ‏] بِرَجْعَتِنَا فَلَیْسَ مِنَّا وَ مَا سَمِعُوا قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَى وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى‏ دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ، قَالَ الْمُفَضَّلُ: یَا مَوْلَایَ مَا الْعَذَابُ الْأَدْنَى وَ مَا الْعَذَابُ الْأَکْبَرُ قَالَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) الْعَذَابُ الْأَدْنَى عَذَابُ الرَّجْعَةِ وَ الْعَذَابُ الْأَکْبَرُ عَذَابُ یَوْمِ الْقِیَامَةِ الَّذِی یُبَدَّلُ فِیهِ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّار.

[7] . أی یسرون بإخوانهم الذین فارقوهم و هم أحیاء فی الدنیا على مناهجهم من الإیمان و الجهاد لعلمهم بأنهم إن استشهدوا لحقوا بهم و صاروا من کرامة الله إلى مثل ما صاروا هم إلیه یقولون إخواننا یقتلون کما قتلنا فیصیبون من النعیم مثل ما أصبنا عن ابن جریج و قتادة و قیل أنه یؤتى الشهید بکتاب فیه ذکر من تقدم علیه من إخوانه فیسر بذلک و یستبشر کما یستبشر أهل الغائب بقدومه فی الدنیا عن السدی.