یک آیه در روز

 بسم الله الرحمن الرحیم

800) سوره یس (36) آیه 51

وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلی‏ رَبِّهِمْ ینْسِلُونَ 

5 ذی‌القعده 1439

ترجمه

و در صور دمیده شود؛ پس بناگاه آنان از آن قبرها به سوی پروردگارشان شتاب گیرند!

اختلاف قرائت

الصّور

کلمه «الصُّورِ» را عموما به همین صورت قرائت کرده‌اند اما در یکی از قرائات غیرمشهور (قرائت اعرج) به صورت «الصُّوَرِ» قرائت شده است. (البحر المحیط، ج‏9، ص73)[1]

الاجداث

در قرائات غیرمشهور این کلمه با حرف «ف» (الاجداف) نیز قرائت شده است (البحر المحیط، ج‏9، ص73)[2] که به لحاظ معنایی ظاهرا تفاوتی ندارد و گفته‌اند این تلفظ به یکی از لهجه‌های دیگر زبان عربی است. (مجمع‌البیان، ج8، ص669).

ینسلون[3]

نکات ادبی

الصُّور

قبلا درباره ماده «صور» بیان شد که این ماده بر معانی بسیار متفاوتی دلالت می‌کند، تا حدی که برخی مانند ابن‌فارس اظهار عجز کردند از اینکه بتوان مشتقات آن را به یک معنای واحد برگردانند؛ و نظر مرحوم مصطفوی این بود که ماده «صور» یک اصل و ریشه عربی دارد که به معنای «متمایل شدن» و «میل پیدا کردن» است (مانند کلمه «صُرهنّ» در قرآن کریم (بقره/260)، که به معنای «آنها را به جانب خود متمایل ساز» است)، ولی کلمه «صورة» (به معنای شکل و هیئت) در اصل عربی نبوده، بلکه اصل و ریشه عبری دارد و مشتقاتی که از آن گرفته شده (مانند «صَوّر: صورت بخشید» ؛ «مُصَوّر: صورت‌بخش» ؛ «تصویر» و ...) ارتباطی با ریشه عربی آن ندارد؛ و این احتمال هم مطرح شد که «صورة» هم همانند «صیرورت» به ماده «صیر» برگردد. ماده «صیر» که فعل «صار یصیر» از آن درست می‌شود دلالت بر مآل و مرجع دارد و صیرورت به معنای «شدن» است.

در هر صورت، یکی از معانی کلمه «صور» ، «شاخ» است که از آن همانند بلندگو استفاده می‌کردند و در آن می‌دمیدند و صدا را تشدید می‌کرد. اغلب اهل لغت (و اغلب مفسران، از صدر اسلام، مانند ابن‌عباس) کلمه «صور» در عبارت «نفخ صور» را بر همین اساس دانسته‌اند؛ اما از حسن بصری و ابوعبید نقل شده که صور را جمع «صورة» می‌دانستند و مقصود از دمیدن در صور را، دمیدن مجدد صورت و حیات و روح در اجساد معرفی می‌کرد.

جلسه 681 http://yekaye.ir/al-kahf-18-99/

الْأَجْداثِ

کلمه «جَدَث‏» به معنای «قبر» می‌باشد و جمع آن «أَجْداث» است (معجم المقاییس اللغة، ج‏1، ص436)؛ و در تفاوت آن با «قبر» گفته‌اند که ماده «قبر» بر دفن کردن و مخفی کردن و پوشاندن دلالت دارد و از این رو از آن اسم مکان (مقبرة) و مانند آن ساخته می‌شود، اما «جدث» همان موضع و مکانی است که قیر و مقبره در آن است و دیگر از آن اسم مکان و ... ساخته نمی‌شود. (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏2، ص59)

 که حرف «ث» در این کلمه به صورت «ف» نیز تلفظ شده است که برخی این را ناشی از تفاوت در لهجه‌های عرب دانسته (مفردات ألفاظ القرآن، ص189؛ مجمع‌البیان، ج8، ص669) هرچند برخی بر این باورند که اصل این کلمه «جدف» بوده و در آن ابدالِ «ف» به «ث» رخ داده است. (الصحاح، ج، ص‌)

این کلمه در قرآن کریم جمعا 3 بار و هر بار نیز به صورت جمع به کار رفته است.

یَنْسِلُونَ

ماده «نسل» در اصل بر جریان یافتن و شتافتن (معجم المقاییس اللغة، ج‏5، ص421) و جدا شدن از چیزی (مفردات ألفاظ القرآن، ص803) و به تعبیر دیگر خروج از متن چیزی و جریان یافتن (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏12، ص109) وبا شتاب خارج شدن از جایی (مجمع‌البیان، ج8، ص669) دلالت می‌کند.

به فرزند و اولاد «نسل» گویند (َ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْل، بقره/205؛ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهینٍ، سجده/8) از این جهت که از والد خویش جدا می‌شود و جریان می‌یابد.

وقتی گفته شود «الماشی ینسل» یعنی کسی که راه می‌رفت سرعت گرفت. (وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُونَ‏، أنبیاء/96؛ مِنَ الْأَجْداثِ إِلی‏ رَبِّهِمْ ینْسِلُونَ، یس/51) (مفردات ألفاظ القرآن، ص803؛ معجم المقاییس اللغة، ج‏5، ص421)

این ماده تنها همین 4 بار در قرآن کریم به کار رفته است.

حدیث

1) روایت شده است هنگامی که رسول الله ص از تبوک به مدینه برگشت عمرو بن معدیکرب [که از دلاوران مشهور عرب بود] بر ایشان وارد شد. پیامبر ص به او فرمود:

ای عمرو! اسلام بیاور تا خداوند تو را از آن فَزَعِ اکبر ایمن بدارد!

گفت: محمد! فزع اکبر چیست؟ من از چیزی به فزع درنمی‌آیم!

فرمود: عمرو! مطلب آن گونه که حساب کردی و گمان می‌کنی نیست؛ همانا بر مردم صیحه واحدی زده شود پس هیچ مرده‌ای نماند مگر آنکه برانگیخته شود و هیچ زنده‌ای نماند مگر اینکه بمیرد، مگر آنچه خدا بخواهد؛ سپس صیحه دیگری بر آنان زده شود پس هر که مرده برانگیخته شود و همگی به صف شوند و آسمان بشکافد و زمین منهدم گردد و کوهها سرنگون گردد و آتش خُر خر کند و شعله‌هایی به بلندای کوه پرتاب کند؛ پس هیچ دارای روحی باقی نماند مگر دلش از جا کنده شود و گناهش را به یاد آرد و به خویش مشغول شود مگر آن که خدا بخواهد! عمرو! آن روز در قبال این مطلب کجایی؟!

گفت: واعا مطلب عظیمی می‌شنوم. سپس به خدا و رسولش ایمان آورد و همراه او جماعتی از قومش ایمان آوردند و به جانب قوم خویش برگشتند.

الإرشاد، ج‏1، ص158

لَمَّا عَادَ رَسُولُ اللَّهِ ص مِنْ تَبُوکَ إِلَى الْمَدِینَةِ قَدِمَ عَلَیْهِ عَمْرُو بْنُ مَعْدِیکَرِبَ.

فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ ص أَسْلِمْ یَا عَمْرُو یُؤْمِنْکَ اللَّهُ مِنَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ.

فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ وَ مَا الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ فَإِنِّی لَا أَفْزَعُ.

فَقَالَ یَا عَمْرُو إِنَّهُ لَیْسَ مِمَّا تَحْسِبُ وَ تَظُنُّ إِنَّ النَّاسَ یُصَاحُ بِهِمْ صَیْحَةٌ وَاحِدَةٌ فَلَا یَبْقَى مَیِّتٌ إِلَّا نُشِرَ وَ لَا حَیٌّ إِلَّا مَاتَ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یُصَاحُ بِهِمْ صَیْحَةٌ أُخْرَى فَیُنْشَرُ مَنْ مَاتَ وَ یَصُفُّونَ جَمِیعاً وَ تَنْشَقُّ السَّمَاءُ وَ تُهَدُّ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبالُ وَ تَزْفِرُ النِّیرَانُ وَ تَرْمِی بِمِثْلِ الْجِبَالِ شَرَراً فَلَا یَبْقَى ذُو رُوحٍ إِلَّا انْخَلَعَ قَلْبُهُ وَ ذَکَرَ ذَنْبَهُ وَ شُغِلَ بِنَفْسِهِ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ فَأَیْنَ أَنْتَ یَا عَمْرُو مِنْ هَذَا؟

قَالَ أَلَا إِنِّی أَسْمَعُ أَمْراً عَظِیماً فَآمَنَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ آمَنَ مَعَهُ مِنْ قَوْمِهِ نَاسٌ وَ رَجَعُوا إِلَى قَوْمِهِم‏.

 

2) قیس بن نعمان [از اهل سنت] می‌گوید:

روزی به سمت مقابر مدینه رفتم که دیدم کودکی نزد قبری نشسته و بشدت گریه می‌کند و صورتی نورانی دارد. به او رو کردم و گفت: بچه‌جان! چه چیزی از این غم می‌فهمی که تو را این چنین تنها به همنشینی با مردگان و گریه بر بلازدگان سوق داده؛ در حالی که تو در عنفوان کودکی هستی که نه گذر زمانه را درک می‌کنی و نه از ناله‌های غمناک خبر داری!

پس سر برداشت و سری تکان داد و اندکی درنگ کرد و این بیت را زمزمه کرد:

همانا خردسال، کسی است که عقلش کوچک باشد؛

وگرنه کسی که صاحب عقل باشد کوچک و بزرگ بودنش ملامت نشود!

سپس فرمود: چه می‌گویی ای کسی که دلت از هم و غم اندیشیدن تهی است و درونت از سوختن سالم مانده، و به خاطر طولانی بودن آرزوها ازنزدیک شدن مرگ خود را ایمن می‌پنداری! آنچه مرا خلوت گزیدن از مجالس بلازدگان سوق داده به یاد آوردن این سخن خداوند عز و جل است که «پس بناگاه آنان از آن قبرها به سوی پروردگارشان شتاب گیرند!» (یس/51)

گفتم: پدر و مادرم فدایت! تو کیستی که این چنین نیکو سخن می‌گویی؟!

فرمود: از شقاوت و بدبختی بلازدگان بی‌معرفتی آنان نسبت به فرزندان پیامبران است. من محمد بن علی بن حسین بن علی [یعنی امام باقر ع] هستم و این قبر پدرم [= امام سجاد ع] است. پس چه انسی بهتر از انس در کنار وی؛ و چه وحشتی است وقتی همراه او باشم؟ سپس این ابیات را خواند:

هنگام هیچ مصیبتی اشکم روان نشد، مگر اینکه آن را بهانه‌ای کردم برای گریه بر تو؛

من مرثیه خوانی بر تو را سزاوارتر می‌بینم، از به اینکه ببینم بر غیر تو زاری شود

چون به یاد تو افتم سهل می‌شود بر من، گریستنی که جریان اشک بر گونه‌هایم روان شود.

قیس می‌گوید: پس برگشتم و دیگر زیارت اهل قبور را ترک نگفتم.

تاریخ دمشق (لابن عساکر)، ج54، ص281

قرأت على أبی القاسم نصر بن أحمد بن مقاتل عن أبی القاسم علی بن محمد المصیصی أنبأنا أبو الحسن علی بن محمد المقرئ أخبرنا محمد بن أحمد بن عثمان الشاهد أنبأنا محمد بن جعفر السامری قال سمعت أبا موسى المؤدب یقول قال قیس بن النعمان:

خرجت یوما إلى بعض مقابر المدینة فإذا أنا بصبی جالس عند قبر یبکی بکاء شدیدا وإن وجهه لیلقی شعاعا من نور فأقبلت علیه فقلت أیها الصبی ما الذی عقلت له من الحزن حتى أفردک بالخلوة فی مجالب [مجالس] الموتى والبکاء على أهل البلاء وأنت بغو الحداثة مشغول عن اختلاف الأزمان وحنین الأحزان؟

فرفع رأسه وطأطأه وأطرق ساعة لا یحیر جوابا ثم رأسه وهو یوقل

إن الصبی صبی العقل لاصغر           /         أزرى بذی العقل فینا لا ولا کبر

ثم قال لی ما هذا إنک خلی الذرع من الفکر سلیم الأحشاء من الحرقة أمنت تقارب الأجل بطول الأمل إن الذی أفردنی بالخلوة فی مجالب [مجالس] أهل البلاء یذکر قول الله عز وجل «فإذا هم من الأجداث إلى ربهم ینسلون»

فقلت بأبی أنت وأمی من أنت فإنی لأسمع کلاما حسنا؟

فقال إن من شقاوة أهل البلاء قلة معرفتهم بأولاد الأنبیاء أنا محمد بن علی بن الحسین بن علی وهذا قبر أبی. فأی أنس آنس من قربه؟ وأی وحشة تکون معه؟ ثم أنشا یقول

ما غاض دمعی عند نازلة      /         إلا جعلتک للبکا سببا

إنی أجل [أحل] ثرى حللت به        /         من أن أرى لسواک مکتئبا

فإذا ذکرتک سامحتک به      /         منی الدموع ففاض فانسکبا

قال قیس فانصرفت وما ترکت زیارة القبور مذ ذاک.[4]

تدبر

1) «وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلی‏ رَبِّهِمْ ینْسِلُونَ»

همان طور که با یک صیحه واحد (و یا به تعبیری که در آیات دیگر آمده با یک «نفخ صور»، مانند نمل/87 و زمر/68)‌ همگی نابود شدند، با یک صدای بلندی (که در این آیه از آن به «نفخ صور» و در آیه 53 از آن نیز به «صیحه واحد» تعبیر کرده) همگی از قبرها برمی‌خیزند.

 

2) «وَ نُفِخَ ... فَإِذا هُمْ ...»

زنده شدن انسان‏ها در قیامت بسیار سریع و با آسانى خواهد بود. (تفسیر نور، ج‏9، ص548)

 

3) «فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلی‏ رَبِّهِمْ ینْسِلُونَ»

آنان از آن قبرها برمی‌خیزند؛ چرا از تعبیر «من الاجداث» استفاده کرد و صرفا نفرمود که «به سوی پروردگارشان رهسپار می‌شوند» و یا نفرمود «من القبور» و یا ...؟

الف. می‌خواهد به طور ضمنی نشان دهد که معاد صرفا احضار و حشر ارواح نیست، بلکه معاد جسمانی نیز در کار است.

ب. ...

 

4) «فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلی‏ رَبِّهِمْ ینْسِلُونَ»

چرا تعبیر «الی ربهم»‌را به کار برد نه مثلا «الی الله» یا به مناسبت مقام بحث تعبیر «الی المنتقم» و یا ...؟

الف. آنان منکر ربوبیت خداوند بودند و با این تعبیر می‌خواهد نشان دهد که به سوی همان که منکرش بودید برمی‌گردید، که این برای آنان کوبنده‌تر است. (المیزان، ج17، ص98)

ب. می‌خواهد نشان دهد که آنان به موضعی می‌روند که تنها و تنها آن که پروردگارشان بوده حکم می‌کند و همه چیزشان به ربوبیت خداوند برمی‌گردد. (اقتباس از مجمع‌البیان، ج8، ص760)[5]

ج. «رب» و ربوبیت تعبیری است که به‌نوعی بر رحمت و لطفی که خداوند در حق آنها داشته دلالت دارد، و اینکه شخص بدکار ناچار به رجوع به کسی شود که در حق او نیکویی کرده برای او سخت‌تر و شدیدتر است. (مفاتیح الغیب، (فخر رازی)، ج26، ص291)

د. آنچه مایه احیاء و حشر آنان می‌شود ربوبیت خداوند در حق ایشان است، از این رو آنان به جانب «رب» خویش برمی‌گردند.

ه. ...

 

5) «إِلی‏ رَبِّهِمْ ینْسِلُونَ»

چرا در این آیه از تعبیر «ینسلون» (حرکت سریع و شتابان) استفاده کرد؛ بویژه که

از طرفی، در آیه دیگری که مشابه این آیه است، از تعبیر «برپا شدن» استفاده کرده (ُ ثُمَّ نُفِخَ فیهِ أُخْرى‏ فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُون‏؛ زمر/68)،

و از طرف دیگر، در بسیاری از آیات و روایات از معطلی‌های افراد در قیامت (که نقطه مقابل این است که شتابان کاری انجام دهند) سخن به میان آمده است؟

الف. حرکت شتابان، نشانه‏ى اضطراب و هیجان مردم در قیامت است. (تفسیر نور، ج‏9، ص548)

ب. شاید می‌خواهد نشان دهد که چگونه در آن عرصه از همگان سلب اختیار شده و همه صرفا مطیع امر پروردگارند:‌ همانها که در دنیا در پاسخ به دعوت به سوی پروردگار کندی و تعلل به خرج می‌دادند، آنجا چنین شتابان به سوی خدا راه می‌افتند.

ج. ...

 

 

---

[1] . و قرأ الأعرج: فی الصور، بفتح الواو و الجمهور: بإسکانها.

[2] . و قرى‏ء: من الأجداف، بالفاء بدل الثاء. و قرأ الجمهور: بالثاء.

[3] . و ینسلون، بکسر السین و ابن أبی إسحاق، و أبو عمرو: بخلاف عنه بضمها. (البحر المحیط، ج‏9، ص73)

[4] . ناظر به این آیه،‌این روایت هم در البلد الأمین، ص417 و در مقام برشمردن الأسماء الحسنای خداوند آمده است:

وَ هِیَ مَرْوِیَّةٌ عَنِ النَّبِیِّ ص‏ ... یَا اللَّهُ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی یَنْفُخُ بِهِ إِسْرَافِیلُ فَتَخْرُجُ بِهِ الْأَرْوَاحُ مِنَ الْقُبُورِ وَ تَنْشَقُّ عَنْ أَهْلِهَا فَتَدْخُلُ کُلُّ رُوحٍ إِلَى جَسَدِهَا لَا تَتَشَابَهُ عَلَى الْأَرْوَاحِ أَجْسَادُهَا بِذَلِکَ الِاسْمِ فَیَخْرُجُ بِهِ إِلى‏ رَبِّهِمْ یَنْسِلُونَ یَا اللَّه‏ ...

[5] . عبارت مرحوم طبرسی چنین است: «إِلى‏ رَبِّهِمْ» أی إلى الموضع الذی یحکم الله فیه لا حکم لغیره هناک.