627) سوره کهف (18) آیه46 الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ
بسم الله الرحمن الرحیم
627) سوره کهف (18) آیه46
الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً
ترجمه
مال و فرزندان زینت زندگانی دنیا هستند؛ و امور صالح ماندگار به لحاظ پاداش نزد پروردگارت بهتر، و آرزویی نیکوترند.
حدیث
1) از امیرالمؤمنین ع روایت شده است:
همانا امتهای پیش از شما هلاک نشدند مگر به خاطر اینکه به گناهان روی آوردند و خداجویان و عالمان دین آنان را نهی نکردند؛ پس مدتی در معاصی غوطهور شدند و همچنان خداجویان و عالمان دین آنان را نهی نکردند تا اینکه خداوند با عقوبتی آنان را فراگرفت؛ پس امر به معروف و نهی از منکر کنید پیش از آنکه آنچه بر آنان نازل شد بر شما هم نازل شود؛ و بدانید که امر به معروف و نهی از منکر نه أجلِ انسان را جلو میاندازد و نه از روزی کم میکند؛ که همانا امر [معیشت انسانها] همانند ریزش باران، از آسمان به زمین نازل میگردد، برای هر کسی به اندازهای که خداوند برایش افزایش یا کاهشی در جان و خانواده و مال مقدر کرده است؛ پس هنگامی که برای یکی از شما نقصانی در این امور رخ داد و دید برای برادر [ایمانی]اش اضافهای مقدر شده، مبادا به فتنه بیفتد، که همانا انسان مسلمان - مادامی که دنائت و پستیای از خود بروز نداده که اگر مطرح شود، از آن بترسد و مردمان فرومایه آن را مایه آبروریزیاش قرار دهند - همانند قمارباز پیروزی است که منتظرِ اولین بُردش است که بواسطه آن سودی ببرد و از بدهکاریش رهایی یابد؛
پس چنین انسان مسلمانی که از خیانت و غل و غشی بری است همواره منتظر یکی از دو خوبی است: یا دعوتکننده الهی [= فرشته مرگ]، که آنچه نزد خداست برای او بهتر است؛ و یا روزی گستردهای از جانب خداوند، که در این حال دارای خانواده و اموال کردد و آبرویش هم محفوظ است؛
چرا که مال و فرزندان، کِشتهی دنیا؛ و عمل صالح، کِشته آخرت است و خداوند هردو را برای گروهی از انسانها جمع کرده و آنها را از هر دو بهرهمند فرموده است.
الغارات، ج1، ص78-81
حَدَّثَنَا مُحَمَّدٌ قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ قَالَ: حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ قَالَ: وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ هِشَامٍ الْمُرَادِیُ قَالَ: أَخْبَرَنَا أَبُو مَالِکٍ عُمَرُ بْنُ هِشَامٍ قَالَ: حَدَّثَنَا ثَابِتٌ أَبُو حَمْزَةَ عَنْ مُوسَى عَنْ شَهْرِ بْنِ حَوْشَبٍ : أَنَّ عَلِیّاً ع قَالَ لَهُمْ:
إِنَّهُ لَمْ یَهْلِکْ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ مِنَ الْأُمَمِ إِلَّا بِحَیْثُ مَا أَتَوْا مِنَ الْمَعَاصِی وَ لَمْ یَنْهَهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبَارُ فَلَمَّا تَمَادَوْا فِی الْمَعَاصِی وَ لَمْ یَنْهَهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَمَّهُمُ اللَّهُ بِعُقُوبَةٍ فَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ قَبْلَ أَنْ یَنْزِلَ بِکُمْ مِثْلُ الَّذِی نَزَلَ بِهِمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَا یُقَرِّبَانِ مِنْ أَجَلٍ وَ لَا یَنْقُصَانِ مِنْ رِزْقٍ فَإِنَّ الْأَمْرَ یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ کَقَطْرِ الْمَطَرِ إِلَى کُلِّ نَفْسٍ بِمَا قَدَّرَ اللَّهُ لَهَا مِنْ زِیَادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ فِی نَفْسٍ أَوْ أَهْلٍ أَوْ مَالٍ فَإِذَا کَانَ لِأَحَدِکُمْ نُقْصَانٌ فِی ذَلِکَ وَ رَأَى لِأَخِیهِ عَفْوَةً فَلَا یَکُونَنَ لَهُ فِتْنَةً فَإِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ مَا لَمْ یفشَ [یَغْشَ] دَنَاءَة یَظْهَرُ فَیَخْشَعُ لَهَا إِذَا ذُکِرَتْ وَ تُغْرَى بِهَا لِئَامُ النَّاسِ کَانَ کَالْیَاسِرِ الْفَالِجِ یَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْزِهِ مِنْ قِدَاحِهِ یُوجِبُ لَهُ بِهَا الْمَغْنَمَ وَ یَذْهَبُ عَنْهُ بِهَا الْمَغْرَمُ
فَذَلِکَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ الْبَرِیءُ مِنَ الْخِیَانَةِ یَنْتَظِرُ إِحْدَى الْحُسْنَیَیْنِ إِمَّا دَاعِیَ اللَّهِ فَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لَهُ وَ إِمَّا رزق [رِزْقاً] مِنَ اللَّهِ واسع [وَاسِعاً] فَإِذَا هُوَ ذُو أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ مَعَهُ حَسَبُهُ الْمَالُ وَ الْبَنُونُ حَرْثُ الدُّنْیَا وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ حَرْثُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ جَمَعَهُمَا اللَّهُ لِأَقْوَامٍ.
در تفسیر القمی (ج2، ص36) روایتی از امام صادق ع بسیار شبیه این روایت امیرالمومنین ع[1] آمده است.[2]
2) از رسول الله ص روایت شده است که یکبار به اصحابشان فرمودند: سپرتان را بردارید.
گفتند: آیا دشمن حمله کرده است؟
فرمودند: خیر، لکن سپری در برابر آتش جهنم بردارید!
گفتند: یا رسول الله! چگونه سپر در برابر آتش برداریم؟
فرمودند: [با گفتنِ] سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ؛ که همانا روز قیامت اینها میآیند در حالی که برایشان پیشقراولها و پشتیبانان و نجاتبخشها و پیگیریکنندگانی هست؛ و اینهایند «باقیات صالحات».
و همچنین از ایشان روایت شده است که فرمودند:
اگر از شب عاجزید که سختیاش را تحمل کنید [= که برای نماز و عبادت شبانه برخیزید] و اگر عاجز ماندید از اینکه به جهاد با دشمن بروید، از گفتن سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ عاجز نمانید که اینها «باقیات صالحات» اند و اینها را بگویید.
تفسیر العیاشی، ج2، ص327؛
الأصول الستة عشر، ص126[3]؛
مجمع البیان، ج6، ص731[4]؛
ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص11[5]
عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: خُذُوا جُنَنَکُمْ!
قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ عَدُوٌّ حَضَرَ؟
فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ خُذُوا جُنَنَکُمْ مِنَ النَّارِ!
فَقَالُوا بِمَ نَأخُذ [وَ مَا] جُنَنُنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مِنَ النَّارِ؟
قَالَ: سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّهُنَّ یَأْتِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَهُنَّ مُقَدِّمَاتٌ وَ مُؤَخِّرَاتٌ وَ مُنْجِیَاتٌ وَ مُعَقِّبَاتٌ وَ هُنَّ الْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَات...[6]
مجمع البیان، ج6، ص731
روی عن النبی ص أنه قال إن عجزتم عن اللیل أن تکابدوه و عن العدو أن تجاهدوه فلا تعجزوا عن قول سبحان الله و الحمد لله و لا إله إلا الله و الله أکبر فإنهن من الباقیات الصالحات فقولوها.[7]
و در روایات نبوی آثار فراوانی برای اینکه انسان بعد از هر نماز 30 بار ذکر تسبیحات اربعه را بگوید تاکید شده، و این را «الباقیات الصالحات» معرفی کردهاند (ثواب الأعمال ، ص11-12[8]؛ معانی الأخبار، ص324[9]؛ جامع الأخبار (للشعیری)، ص54[10])
3) از امام صادق ع روایت شده است:
مال و فرزندان زینت زندگانی دنیا هستند و هشت رکعت نماز در آخر شب و نماز [شفع و] وتر زینت آخرت است و خداوند عز و جل این دو را برای گروهی جمع کرده است.
معانی الأخبار، ص324؛
تهذیب الأحکام، ج2، ص120؛
تفسیر العیاشی، ج2، ص327؛
ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص41[11]
حَدَّثَنَا أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ الْمُؤَدِّبُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ شَیْخٌ مِنْ أَهْلِ الرَّیِّ قَالَ حَدَّثَنَا مَنْصُورُ بْنُ الْعَبَّاسِ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ النَّضْرِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ النَّضْرِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ:
الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ ثَمَانُ رَکَعَاتٍ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ وَ الْوَتْرُ زِینَةُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ یَجْمَعُهُمَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَقْوَامٍ.[12]
4) محمد بن اسماعیل جعفی میگوید همراه با عمویم، حُصَین بن عبدالرحمن، بر امام صادق ع وارد شدیم. بعد از سلام و علیک، حضرت به عمویم فرمود: این که همراهت است کیست؟
گفت: پسر برادرم اسماعیل است.
فرمود: خدا اسماعیل را رحمت کند و از گناهانش درگذرد. بعد از او چه میکنید؟!
گفت: الحمدلله، مادامی که خداوند ما را بر مودت و دوستی شما پایدار بدارد، همگی خوبیم.
فرمود: حُصَین! مبادا مودت و دوستی ما را ناچیز بشماری! که همانا آن از «باقیات صالحات» است.
گفت: آن را ناچیز نشمردهام و خدا را بر آن سپاس میگویم؛
[چرا که امامان ع فرمودهاند: هرکس که میخواهد حمد بگوید، بگوید الحمدلله بر اولین نعمت. گفته شد: اولین نعمت چیست؟ فرمودند: ولایت ما اهل بیت ع.]
فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام (ابنعقدة)، ص196؛ الإختصاص (للمفید)، ص86[13]؛ مجمع البیان، ج6، ص731؛ تأویل الآیات الظاهرة، ص290
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ [= ابن عقدة]، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النُّعْمَانِ بنِ عُمَرَ الْجُعْفِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْجُعْفِیُّ قَالَ:
دَخَلْتُ أَنَا وَ عَمِّی الْحُصَیْنُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ وَ أَدْنَاهُ وَ قَالَ ابْنُ مَنْ هَذَا مَعَکَ؟ قَالَ ابْنُ أَخِی إِسْمَاعِیلَ. قَالَ رَحِمَ اللَّهُ إِسْمَاعِیلَ وَ تَجَاوَزَ عَنْ سَیِّئِ عَمَلِهِ. کَیْفَ تُخلِفُوهُ [مُخَلِّفُوهُ]؟ قَالَ نَحْنُ جَمِیعاً بِخَیْرٍ مَا أَبْقَى اللَّهُ لَنَا مَوَدَّتَکُمْ. قَالَ یَا حُصَیْنُ لَا تَسْتَصْغِرَنَّ مَوَدَّتَنَا فَإِنَّهَا مِنَ الْبَاقِیَاتِ الصَّالِحَاتِ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا أَسْتَصْغِرُهَا وَ لَکِنْ أَحْمَدُ اللَّهَ عَلَیْهَا [لِقَوْلِهِمْ ع مَنْ حَمِدَ فَلْیَقُلْ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى أَوَّلِ النِّعَمِ قِیلَ وَ مَا أَوَّلُ النِّعَمِ قَالَ وَلَایَتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ].
توجه
فراز پایانی که داخل کروشه قرار داده شده، تنها در کتاب «تأویل الایات الظاهرة» آمده است؛
همچنین در غرر الأخبار (دیلمی م841)، ص181 از امام صادق ع این آیه را ناظر به ائمه علیهمالسلام دانستهاند:
أبو بصیر، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی قوله تعالى: «وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً»، قال: «هم الأئمّة علیهم السّلام».[14]
5) حدیثی طولانی از پیامبر اکرم ص خطاب به ابنمسعود روایت شده است که فرازهایی از آن قبلا گذشت.[15] در فرازی از این حدیث آمده است:
ابنمسعود! مبادا مهربانی و دلسوزی بر اهل و عیالت تو را به ورود در معاصی و محرمات بکشاند که همانا خداوند متعال میفرماید «روزی که مال و فرزندان نفعی نبخشد؛ مگر کسی که با قلبی سلیم آمده باشد» (شعراء/88-89) و بر تو باد یاد خداوند و عمل صالح، که خداوند متعال میفرماید «وباقیات صالحات به لحاظ پاداش نزد پروردگارت بهتر، و آرزویی نیکوترند.»
مکارم الأخلاق، ص457
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ خَمْسَةُ رَهْطٍ مِنْ أَصْحَابِنَا یَوْماً عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص وَ قَدْ أَصَابَتْنَا مَجَاعَةٌ شَدِیدَةٌ وَ لَمْ یَکُنْ رِزْقُنَا مُنْذُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ إِلَّا الْمَاءَ وَ اللَّبَنَ وَ وَرَقَ الشَّجَرِ فَقُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِلَى مَتَى نَحْنُ عَلَى هَذِهِ الْمَجَاعَةِ الشَّدِیدَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص ...
یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَحْمِلَنَّکَ الشَّفَقَةُ عَلَى أَهْلِکَ وَ وُلْدِکَ عَلَى الدُّخُولِ فِی الْمَعَاصِی وَ الْحَرَامِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ «یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ» وَ عَلَیْکَ بِذِکْرِ اللَّهِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ «وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً».
این روایات هم مرتبط است که برای رعایت اختصار در کانال نگذاشتم
6) مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج15، ص115
الْقُطْبُ الرَّاوَنْدِیُّ فِی لُبِّ اللُّبَابِ، عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: رَحِمَ اللَّهُ أَبَا الْبَنَاتِ الْبَنَاتُ مُبَارَکَاتٌ مُحَبَّبَاتٌ وَ الْبَنُونَ مُبَشَّرَاتٌ وَ هُنَّ الْباقِیاتُ الصَّالِحات
7) روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج2، ص429
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِذَا مَاتَ ابْنُ آدَمَ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ مَا قَدَّمَ وَ یَقُولُ بَنُو آدَمَ مَا خَلَّفَ.
8)روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج2، ص430
وَ قَالَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِی لَا أُحِبُّ الْمَوْتَ قَالَ هَلْ لَکَ مَالٌ قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ قَدِّمِ الْمَالَ فَإِنَّ قَلْبَ الرَّجُلِ مَعَ مَالِهِ إِنْ قَدَّمَهُ أَحَبَّ أَنْ یَلْحَقَهُ وَ إِنْ خَلَّفَهُ أَحَبَّ أَنْ یَتَخَلَّفَ مَعَهُ.
9) الکافی، ج2، ص140
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیُّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص اللَّهُمَّ ارْزُقْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ مَنْ أَحَبَّ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ الْعَفَافَ وَ الْکَفَافَ وَ ارْزُقْ مَنْ أَبْغَضَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ الْمَالَ وَ الْوَلَدَ.
تدبر
1) «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً»
ابتدای این سوره خداوند متعال تذکر داد که آنچه در زمین است زینت زمین است [نه زینت شما] وبرای شما تنها و تنها مایه امتحان است. سپس حکایت اصحاب کهف را بیان کرد که چگونه زمین و زمان کاملا به دست خداست و اگر بخواهد برای مومنان، در عرض یک خوابیدن و بیدار شدن، بساط حکومت چنان ظالم جباری را جمع میکند. آنگاه در چند آیه به جهنمیان هشدار، و به بهشتیان بشارتهایی داد و در فراز بعدی حکایت دلدادگی یک نفر به دنیا و مغرور شدن و ناکام ماندن وی را اشاره کرد و در آیه قبل تمثیلی درباره ناپایداری و گذران بودن زندگی دنیا مطرح فرمود.
اینک در این آیه تذکر میدهد که مال و فرزند - که آن فرد مغرور بدان فخرفروشی میکرد - زینت زندگانی دنیاست؛ یعنی زینتی در زمین، که گذران و ناپایدار است؛ و آنچه باقی میماند باقیات صالحاتی است که هم پاداش بهتری نزد خداوند دارد و هم ارزش آن را دارد که آرزویش را در سر بپروراند.
2) «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا»
اگر مال و فرزندان زینت زندگی دنیاست؛ و زندگی دنیا امری گذران است که نباید بدان دل بست، پس نباید به مال و فرزند دل بست.
تذکر اخلاقی
دل نسبتن به مال و فرزند، غیر از بیتوجهی و کنارهگیری از مال و فرزند است. در احادیث مختلف، هم مال و ثروت، یار خوبی برای کسی که آخرت را بخواهد معرفی شده (جلسه621، حدیث4 http://yekaye.ir/al-kahf-18-40/ ) و هم فرزند صالح از نشانههای سعادت انسان قلمداد شده، که حتی میتواند چنان باقیات صالحاتی شود که بعد از مرگ، عذاب را از انسان دفع کند (الکافی، ج6، ص3-4)[16]
مهم این است که بدانیم که در بسیاری از موارد، مال و فرزند مایه آزمون و امتحان انسان قرار میگیرد و دل نسبتن به مال و فرزند بدین معناست که هرجا انسان در موقعیتی قرار گرفت که یک سو بهرهمندی از اموال و رعایت دلخواه اهل و عیال بود و سوی دیگر رعایت وظایف اخلاقی و دستورات الهی، دومی را تحتالشعاع اولی قرار ندهد؛ و ذرهای از وظایف خویش غفلت نورزد.
3) «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا»
اگر
مال و فرزندان زینت زندگانی دنیاست؛
و حکایت زندگانی دنیا همان گرفتار شدن در زمین است (اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَ رَضیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَةِ؛ توبه/38)؛
و زینت زمین را خداوند مایه ابتلا و امتحان قرار داده است (عَلَى الْأَرْضِ زینَةً لَها لِنَبْلُوَهُم؛ کهف/7)،
پس،
مال و فرزندان هم مایه ابتلا و فتنه انسان میباشد (انَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ؛ انفال/28 و تغابن/15)
4) «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً»
به جای دل بستن به مال و فرزندان، خداوند از ما میخواهد به باقیات صالحات دل ببندیم (خَیْرٌ أَمَلاً) که پاداش بهتری هم در جوار خداوند انتظارمان خواهد بود (خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً)
درباره اینکه «باقیات صالحات» چیست، مطالب متعددی گفته شده است، از جمله:
الف. یاد خداوند بویژه توجه به منزه بودن او، همه خوبیها را از او شمردن، هر معبودی جز او را کنار گذاشتن، و او را برتر از هر وصفی دانستن؛ یعنی مداومت بر ذکر سبحانالله و الحمدلله و لاإلهإالاالله و اللهاکبر. (حدیث2)
ب. نماز (حدیث امام صادق ع در تفسیر العیاشی، ج2، ص327[17] و مجمع البیان، ج6، ص731)[18] بویژه نماز شب (حدیث3)
ج. ولایت اهل بیت ع (حدیث4)
د. عمل صالح (حدیث5) و در واقع، جمیع طاعات و حسنات (ابنعباس و قتاده، مجمعالبیان، ج6، ص731)
ه. ...
چنانکه برخی مفسران تذکر دادهاند اینها فقط بیان مصادیقی از باقیات صالحاتاند (المیزان، ج13، ص319) و ووجه جمع همه اینها آن است که در افق دنیا و زندگی زمینی انسان خلاصه نمیشوند؛ یعنی هر چیزی که بتواند انسان را از افق دنیا بالاتر ببرد و تا آخرت برای انسان بماند میتواند باقیات صالحات محسوب شود.
ظاهرا به همین جهت است که در فرهنگ جوامع اسلامی، به هر خیری که از انسان باقی بماند مانند: فرزند صالح، موقوفات و صدقات جاریه، و ... تعبیر باقیات صالحات به کار میرود؛ یعنی انسان میتواند کاری کند که همان مال و فرزندش هم - که در این آیه ظاهرا نقطه مقابل باقیات صالحات است - خود، مصداق باقیات صالحات قرار گیرند.
5) «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً»
چرا برای «ثواب» «عند ربک» را آورد و نفرمود «خیر ثواباً» ولی برای «أمل» «عند ربک را نیاورد»؟
الف. ارزش کارهاى نیک را همه نمىدانند. بیشتر مردم خیر و ارزش را در کامیابىهاى مادّى مىپندارند. (تفسیر نور، ج7، ص179)
ب. چون یکبار آوردن آن کفایت میکند و وقتی دو عبارت اینچنین پشت سر هم میآید، ذهن خود به خود این عبارت را برای دومی هم در نظر میگیرد.
ج. ثواب و پاداشی که بر باقیات صالحات مترتب میشود، در افق دنیا غالبا درک نمیشود و دستیابی به آن در گروی این است که انسان در موقعیت «عند ربک» قرار گیرد (که برای اغلب آدمیان، این بعد از مرگ است) اما آرزو و چیزی را مایه امید دانستن، چیزی است که در همین وضعیت فعلی برای همگان بسادگی محقق میشود.
د. ...
6) «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً»
چرا علاوه بر «ثواب بهتر بودن» تعبیر «خیرٌ أملا» را هم مطرح کرد (لازم به ذکر است که عین این عبارت در آیه76 سوره مریم آمده و فقط به جای «أملا» تعبیر «مردّا: بازگشتگاه» به کار رفته است: وَ یَزیدُ اللَّهُ الَّذینَ اهْتَدَوْا هُدىً وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا)؟
الف. تنها به پاداش فکر نکنیم، بلکه به آیندهى پایدار هم بیندیشیم. (تفسیر نور، ج7، ص179)
ب. در ارشاد و تربیت، از آرزوها و امیدهاى مردم استفاده کنیم. (تفسیر نور، ج7، ص179)
ج. علاوه بر پاداش، که در آخرت دریافت میکنیم، در همین دنیا هم با امید و آرزویی خوشایند زندگی را بگذرانیم.
د. ...
7) «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً»
در پیشگاه خداوند، هیچ عمل صالحى محو نمىشود و پاداشها تضمین شده است.
این را در کانال نگذاشتم
8) «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً»
اگر تعبیر این آیه را با تعبیری که در آیه 44 گذشت (هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً) گذشت مقایسه کنیم؛ آنگاه:
الف. خداوند خودش پاداش است، اما باقیات صالحات پاداشی نزد خداوند دارند.
ب. خداوند بهترین سرانجام است، اما باقیات صالحات بهترین چیز برای امید بستن هستند.
9) حکایت
مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب)، ج3، ص33-344
أَبُو الْقَاسِمِ الْقُشَیْرِیُّ فِی کِتَابِهِ قَالَ بَعْضُهُمْ انْقَطَعْتُ فِی الْبَادِیَةِ عَنِ الْقَافِلَةِ فَوَجَدْتُ امْرَأَةً فَقُلْتُ لَهَا مَنْ أَنْتِ فَقَالَتْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهَا فَقُلْتُ مَا تَصْنَعِینَ هَاهُنَا قَالَتْ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ فَقُلْتُ أَ مِنَ الْجِنِّ أَنْتِ أَمْ مِنَ الْإِنْسِ قَالَتْ یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ فَقُلْتُ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتِ قَالَتْ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ فَقُلْتُ أَیْنَ تَقْصُدِینَ قَالَتْ وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ فَقُلْتُ مَتَى انْقَطَعْتِ قَالَتْ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ فَقُلْتُ أَ تَشْتَهِینَ طَعَاماً فَقَالَتْ وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا یَأْکُلُونَ الطَّعامَ فَأَطْعَمْتُهَا ثُمَّ قُلْتُ هَرْوِلِی وَ تَعَجَّلِی قَالَتْ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها فَقُلْتُ أُرْدِفُکِ فَقَالَتْ لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا فَنَزَلْتُ فَأَرْکَبْتُهَا فَقَالَتْ سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا فَلَمَّا أَدْرَکْنَا الْقَافِلَةَ قُلْتُ لَهَا أَ لَکِ أَحَدٌ فِیهَا قَالَتْ یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ یا یَحْیى خُذِ الْکِتابَ یا مُوسى إِنِّی أَنَا اللَّهُ فَصِحْتُ بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ فَإِذَا بِأَرْبَعَةِ شَبَابٍ مُتَوَجِّهِینَ نَحْوَهَا فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ مِنْکِ قَالَتْ الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا فَلَمَّا أَتَوْهَا فَقَالَتْ یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ فَکَافَوْنِی بِأَشْیَاءَ فَقَالَتْ وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ فَزَادُوا عَلَیَّ فَسَأَلْتُهُمْ عَنْهَا فَقَالُوا هَذِهِ أُمُّنَاً فِضَّةُ جَارِیَةُ الزَّهْرَاءِ ع مَا تَکَلَّمَتْ مُنْذُ عِشْرِینَ سَنَةً إِلَّا بِالْقُرْآنِ.
[1] . همچنین این عبارت که در تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص154 آمده، ظاهرا از همین خطبه اخذ شده است؛ که:
الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ حَرْثُ الْآخِرَة
[2] . حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ أَیُّهَا النَّاسُ آمروا [اومُرُوا] بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ فَإِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَمْ یُقَرِّبَا أَجَلًا وَ لَمْ یُبَاعِدَا رِزْقاً فَإِنَّ الْأَمْرَ یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ کَقَطْرِ الْمَطَرِ فِی کُلِّ یَوْمٍ إِلَى کُلِّ نَفْسٍ بِمَا قَدَّرَ اللَّهُ لَهَا مِنْ زِیَادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ فِی أَهْلٍ أَوْ مَالٍ أَوْ نَفْسٍ وَ إِذَا أَصَابَ أَحَدَکُمْ مُصِیبَةٌ فِی مَالٍ أَوْ نَفْسٍ وَ رَأَى عِنْدَ أَخِیهِ عَفْوَةً فَلَا یَکُونَنَّ لَهُ فِتْنَةً فَإِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ مَا لَمْ یَغْشَ دَنَاءَةً تَظْهَرُ وَ یَخْشَعُ لَهَا إِذَا ذُکِرَتْ وَ یُغْرَى بِهَا لِئَامُ النَّاسِ کَالْیَاسِرِ الْفَالِجِ الَّذِی یَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْزٍ مِنْ قِدَاحِهِ یُوجِبُ لَهُ بِهَا الْمَغْنَمَ وَ یُدْفَعُ عَنْهُ الْمَغْرَمُ کَذَلِکَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ الْبَرِیءُ مِنَ الْخِیَانَةِ وَ الْکَذِبِ یَنْتَظِرُ إِحْدَى الْحُسْنَیَیْنِ إِمَّا دَاعِیاً مِنَ اللَّهِ فَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لَهُ وَ إِمَّا رِزْقاً مِنَ اللَّهِ فَهُوَ ذُو أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ مَعَهُ دِینُهُ وَ حَسَبُهُ وَ الْمَالُ وَ الْبَنُونَ وَ هُوَ حَرْثُ الدُّنْیَا وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ حَرْثُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ یَجْمَعُهُمَا اللَّهُ لِأَقْوَامٍ.
[3] . عن ثعلبة بن میمون و لا اعلمه الا عن عبد الاعلى مولى ال سام قال سمعت ابا عبد اللّه (ع) یقول التفت رسول اللّه ص الى اصحابه فقال اتخذوا جننا قالوا یا رسول اللّه من عدو قد اضلنا قال لا و لکن من النار قالوا سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الا اللّه و اللّه اکبر قال فانهن المعقبات المنجیات و المقدمات و هن عند اللّه الْباقِیاتُ الصَّالِحات
[4] مرحوم طبرسی این را از اهل سنت به صورت «روى أنس بن مالک عن النبی ص أنه قال لجلسائه..» روایت میکند سپس میفرماید که در منابع شیعه این افزودهای هم دارد و مطلب پاورقی بعدی را از امام صادق ع ازقول خود رسول الله میآورد بدین عبارت:
و رواه أصحابنا عن أبی عبد الله (ع) عن آبائه عن النبی ص ثم قال و لذکر الله أکبر قال ذکر الله عند ما أحل أو حرم.
[5] . حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ قَالَ حَدَّثَنِی سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْتَفَتَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ اتَّخِذُوا جُنَناً فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ مِنْ عَدُوٍّ قَدْ أَظَلَّنَا فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ مِنَ النَّارِ قُولُوا سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ.
و در ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص8و11 این طور هم روایت شده است:
حَدَّثَنِی الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ،
و أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَکْثِرُوا مِنْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّهُنَّ یَأْتِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَهُنَّ مُقَدِّمَاتٌ وَ مُؤَخِّرَاتٌ وَ مُعَقِّبَاتٌ وَ هُنَّ الْباقِیاتُ الصَّالِحات
[6] . ثم قال أبو عبد الله ع «وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ» قال: ذکر الله عند ما أحل أو حرم و شبه هذا و مؤخرات.
[7] . در فضیلت این اذکار روایات فراوان است. به این سه روایت هم توجه کنید:
بقیه پاورقیها در سایت
http://yekaye.ir/al-kahf-18-46/