389) سوره قیامت (75) آیه 31 فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی
بسم الله الرحمن الرحیم
389) سوره قیامت (75) آیه 31
فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی
ترجمه
پس نه تصدیق کرد و نه نماز گزارد؛
شأن نزول
1) عمار یاسر روایت میکند که یکبار با ابوذر درمجلس ابنعباس بودیم که ابوذر بلند شد و دستش را به عمود خیمه زد و گفت:
ای مردم! هرکه مرا میشناسد، که میشناسد؛ هرکه نمیشناسد به او خبر میدهم که من جندب بن جناده، ابوذر غفاری هستم. شما را به حق خدا و رسولش سوگند میدهم، آیا شنیدید که رسول خدا ص فرموده است: نه زمین بر روی خود دید و نه آسمان سایه انداخته است بر کسی که از ابوذر راستگوتر باشد؟
گفتند: بله.
گفت: ای مردم! پس آیا می دانید که رسول خدا ص ما را در روز غدیر خم جمع کرد که حدود هزار و سیصد نفر بودیم و نیز در روز «سَمُرَة» (محل بیعت رضوان) ما را جمع کرد که حدود پانصد نفر بودیم و در هر بار فرمود: خدایا هرکس من مولای او هستم، علی ع مولای اوست؛ و فرمود: خدایا ولیّ هرکسی باش که ولایت او را بپذیرد؛ و دشمن هر کسی باش که با او دشمنی کند و خوار کن کسی را که او را خوار کند؛ و آن موقع شخصی [عمر] برخاست و گفت: بهبه ای پسر ابوطالب! مولای من و مولای هر مرد و زن مومنی گشتی؛ وقتی معاویه پسر ابوسفیان این را شنید دستش را روی شانه مغیره گذاشت و بلند شد در حالی که میگفت: نه به ولایت علی ع اقرار میکنیم و نه [حضرت] محمد ص را در گفتهاش تصدیق میکنیم؛ پس خداوند متعال بر پیامبرش حضرت محمد این آیات را نازل کرد: «پس نه تصدیق کرد و نه نماز گزارد؛ ولی تکذیب کرد و سرپیچی نمود؛ سپس با تبختر به جانب اهل و عیالش رفت؛ سزاوار است بر او آنچه سزاوار است» (قیامت/31-34) که این تهدید و نهیبی از جانب خداوند متعال بود.
گفتند: بله.
تفسیر فرات الکوفی، ص515-516؛ شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج2، ص393-392
قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ [قَالَ حَدَّثَنَا فُرَاتُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْکُوفِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُتْبَةَ الْجُعْفِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْعَلَاءُ [الْعَلِیُ] بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا حَفْصُ بْنُ حَفْصٍ الثَّغْرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّزَّاقِ عَنْ سَوْرَةَ الْأَحْوَلِ] عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی مَجْلِسِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ عَلَیْهِ فُسْطَاطٌ وَ هُوَ یُحَدِّثُ النَّاسَ إِذْ قَامَ أَبُو ذَرٍّ حَتَّى ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَى عَمُودِ الْفُسْطَاطِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ عَرَفَنِی فَقَدْ عَرَفَنِی وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْنِی فَقَدْ أَنْبَأْتُهُ بِاسْمِی أَنَا جُنْدَبُ بْنُ جُنَادَةَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ سَأَلْتُکُمْ بِحَقِّ اللَّهِ وَ حَقِّ رَسُولِهِ أَ سَمِعْتُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ هُوَ یَقُولُ مَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءَ وَ لَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءَ ذَا لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَ فَتَعْلَمُونَ أَیُّهَا النَّاسُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص جَمَعَنَا یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ أَلْفٌ وَ ثَلَاثُمِائَةِ رَجُلٍ وَ جَمَعَنَا یَوْمَ سَمُرَاتٍ خَمْسَمِائَةِ رَجُلٍ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ اللَّهُمَّ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ [وَ قَالَ] اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ فَقَامَ رَجُلٌ [عُمَرُ] فَقَالَ بَخْ بَخْ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ أَصْبَحْتَ مَوْلَایَ وَ مَوْلَى کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ مُعَاوِیَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ اتَّکَأَ عَلَى الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ وَ قَامَ وَ هُوَ یَقُولُ لَا نُقِرُّ لِعَلِیٍّ بِوَلَایَةٍ وَ لَا نُصَدِّقُ مُحَمَّداً فِی مَقَالَةٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى عَلَى نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ ص فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّى. ثُمَّ ذَهَبَ إِلى أَهْلِهِ یَتَمَطَّى أَوْلى لَکَ فَأَوْلى تَهَدُّداً مِنَ اللَّهِ تَعَالَى وَ انْتِهَاراً [إشهادا] فَقَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ.
توجه: در شأن نزول آیه 16 (جلسه 374) نیز روایتی نزدیک به همین مضمون گذشت.[1]
حدیث
2) از رسول خدا ص روایت شده است که فرمودند:
بدرستی که خداوند آن بندگانی را که از حق منحرف میشوند دشمن میدارد؛ و حق با علی ع است و علی با حق است؛ پس هرکه علی ع را با غیرش عوض کند، هلاک گردد و دنیا و آخرتش از دست میرود.
الروضة فی فضائل أمیرالمؤمنین ع (لابن شاذان القمی)، ص178
بِالْإِسْنَادِ- یَرْفَعُهُ- إِلَى حَسَنِ بْنِ السَّعِیدِ السَّاعِدِیِّ، أَنَّهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:
إِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ مِنْ عِبَادِهِ الْمَائِلِینَ عَنِ الْحَقِّ، وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ، فَمَنِ اسْتَبْدَلَ بِعَلِیٍّ غَیْرَهُ، هَلَکَ وَ فَاتَتْهُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَة.
3) از امام صادق ع روایت شده است:
بدانید که خداوند متعال در میان مخلوقاتش، افراد متلوّن (هفترنگ، دمدمیمزاج) را دشمن میدارد؛ پس هیچگاه از حق و اهل آن جدا نشوید؛ چرا که هرکسی به باطل و اهل آن پیوست و بر آن اصرار ورزید، هلاک میشود و دنیا از دستش میرود و خوار و ذلیل از آن خارج میگردد.
الأمالی (للمفید)، ص137
قَالَ أَخْبَرَنِی أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْکَاتِبُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ الْإِسْکَافِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی الْقَاسِمُ بْنُ یَحْیَى عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى یُبْغِضُ مِنْ خَلْقِهِ الْمُتَلَوِّنَ فَلَا تَزُولُوا عَنِ الْحَقِّ وَ أَهْلِهِ فَإِنَّ مَنِ اسْتَبَدَّ بِالْبَاطِلِ وَ أَهْلِهِ هَلَکَ وَ فَاتَتْهُ الدُّنْیَا وَ خَرَجَ مِنْهَا صَاغِرا.[2]
4) از امام باقر ع روایت شده است که رسول خدا ص فرمودند:
بین مسلمان و اینکه کافر شود فاصلهای نیست مگر اینکه نماز واجبش را عمدا ترک کند و یا در آن سستی ورزد تا حدی که [گاه و بیگاه] نمازش را نخواند.
المحاسن، ج1، ص80
وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ الْعِجْلِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص:
مَا بَیْنَ الْمُسْلِمِ وَ بَیْنَ أَنْ یَکْفُرَ إِلَّا تَرْکُ صَلَاةٍ فَرِیضَةٍ مُتَعَمِّداً أَوْ یَتَهَاوَنُ بِهَا فَلَا یُصَلِّیهَا.[3]
تدبر
1) «فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی»
پس نه تصدیق کرد و نه نماز گزارد؛
به نظر میرسد «تصدیق و نماز» در کنار هم شبیه «ایمان» و «عمل صالح» است:
حقیقت ایمان، تصدیق و اذعان به حقیقت است؛ و در میان اعمال صالح هم بهترین عمل، نماز است (چنانکه در اذان و اقامه میگوییم» حی علی خیرالعمل).
2) «فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی»
در روایات ما این مضمون آمده است که امیرالمومنین ع، باطن و حقیقت نماز مومن است (مثلا: «أَنَا صَلَاةُ الْمُؤْمِن»، فضائل ابنشاذان، ص84)
اکنون اگر شأن نزول این آیه (که درباره سخن کسی است که گفت: نه پیامبر را تصدیق میکنیم و نه به ولایت علی ع اقرار میکنیم) را کنار متن آیه بگذاریم «نه تصدیق کرد و نه نماز گزارد»؛ معلوم میشود که چگونه ولایت امیرالمومنین ع را همان نمازگزاردن دانسته و چگونه آیات قرآن، این روایات را تایید میکنند.
یادآوری
با توجه به قاعده «امکان استفاده از یک لفظ در چند معنا» قبول این معنا بدان معنا نیست که «صلاة» در این آیه به معنای «نماز» نباشد؛ در واقع، اینها معانی متعددی است که با توجه به شواهد مختلف، میتوانند هریک جداگانه در این آیه مورد نظر بوده باشد.
3) «فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی»
اگرچه «صَدَّقَ» در قرآن کریم غالبا به معنای تصدیق کردن و اذعان کردن به کار رفته است (مثلا: وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ، زمر/33؛ وَ جاءَ بِالْحَقِّ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلینَ، صافات/37) اما اهل لغت گفتهاند که این کلمه در معنای «تصدّق» (صدقه دادن) هم به کار میرود (مفردات ألفاظ القرآن، ص480؛ المصباح المنیر، ج2، ص677؛ مجمع البحرین، ج1، ص369) و لذا برخی از مفسران هم این آیه را به معنای «نه صدقه داد و نه نماز گزارد» دانستهاند (مجمع البیان، ج10، ص606) که در این صورت، مفاد این آیه شبیه میشود به مفاد حدود 28 آیهای میشود که نماز و زکات را در کنار هم آورده است.
هرچند برخی دیگر از مفسران، به همان معنای «تصدیق نکردن» دانستهاند (المیزان، ج20، ص114)
که البته بنا بر قاعده «امکان استعمال یک لفظ در چند معنا» هر دو میتواند صحیح باشد؛ برای رساندن دو منظور مختلف.
[1] . این روایت در مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب)، ج3، ص39 نیز در همین راستاست:
الْبَاقِرُ ع قَالَ: قَامَ ابْنُ هِنْدٍ وَ تَمَطَّى وَ خَرَجَ مُغْضَباً وَاضِعاً یَمِینَهُ عَلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ قَیْسٍ الْأَشْعَرِیِّ وَ یَسَارَهُ عَلَى الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ وَ هُوَ یَقُولُ وَ اللَّهِ لَا نُصَدِّقُ مُحَمَّداً عَلَى مَقَالَتِهِ وَ لَا نُقِرُّ عَلِیّاً بِوَلَایَتِهِ فَنَزَلَ فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى الْآیَاتِ فَهَمَّ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ یَرُدَّهُ فَیَقْتُلَهُ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ فَسَکَتَ عَنْهُ رَسُولُ اللَّهِ ص.
البته روایتی بسیار طولانی در کتاب سلیم آمده و مرحوم مجلسی هم آن را در بحارالانوار آوردهاند که آن شخص را خود عمر میداند و در اینجا فقط فراز مربوطه را میآوریم:
قَالَ أَبَانٌ عَنْ سُلَیْمٍ قَالَ انْتَهَیْتُ إِلَى حَلْقَةٍ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ ص لَیْسَ فِیهَا إِلَّا هَاشِمِیٌّ غَیْرُ سَلْمَانَ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ بْنِ أَبِی سَلَمَةَ وَ قَیْسِ بْنِ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ لِعَلِیٍّ ع مَا تَرَى عُمَرَ مَنَعَهُ مِنْ أَنْ یُغْرِمَ قُنْفُذاً کَمَا أَغْرَمَ جَمِیعَ عُمَّالِهِ فَنَظَرَ عَلِیٌّ ع إِلَى مَنْ حَوْلَهُ ثُمَّ اغْرَوْرَقَتْ عَیْنَاهُ [بِالدُّمُوعِ] ثُمَّ قَالَ شَکَرَ لَهُ ضَرْبَةً ضَرَبَهَا فَاطِمَةَ ع بِالسَّوْطِ فَمَاتَتْ وَ فِی عَضُدِهَا أَثَرُهُ کَأَنَّهُ الدُّمْلُجُ ثُمَّ قَالَ ع الْعَجَبُ مِمَّا أُشْرِبَتْ قُلُوبُ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ حُبِّ هَذَا الرَّجُلِ وَ صَاحِبِهِ مِنْ قَبْلِهِ وَ التَّسْلِیمِ لَهُ فِی کُلِّ شَیْءٍ أَحْدَثَه
... وَ هُوَ صَاحِبُ یَوْمِ غَدِیرِ خُمٍّ إِذْ قَالَ هُوَ وَ صَاحِبُهُ حِینَ نَصَبَنِی رَسُولُ اللَّهِ ص لِوَلَایَتِی فَقَالَ مَا یَأْلُو أَنْ یَرْفَعَ خَسِیسَتَهُ [وَ قَالَ الْآخَرُ مَا یَأْلُو رَفْعاً بِضَبْعِ ابْنِ عَمِّهِ] وَ قَالَ لِصَاحِبِهِ [وَ أَنَا مَنْصُوبٌ]
إِنَّ هَذِهِ لَهِیَ الْکَرَامَةُ فَقَطَّبَ [صَاحِبُهُ] فِی وَجْهِهِ وَ قَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَسْمَعُ لَهُ وَ لَا أُطِیعُ أَبَداً [ثُمَّ اتَّکَأَ عَلَیْهِ ثُمَّ تَمَطَّى وَ انْصَرَفَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ- فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّى. ثُمَّ ذَهَبَ إِلى أَهْلِهِ یَتَمَطَّى أَوْلى لَکَ فَأَوْلى ثُمَّ أَوْلى لَکَ فَأَوْلى وَعِیداً مِنَ اللَّهِ لَهُ وَ انْتِهَاراً. (کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج2، ص692؛ بحار الأنوار، ج30، ص315)
[2] . عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ العسکری ع قَالَ: مَا تَرَکَ الْحَقَّ عَزِیزٌ إِلَّا ذَلَّ وَ لَا أَخَذَ بِهِ ذَلِیلٌ إِلَّا عَز (تحف العقول، ص489)
[3] . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَیَدْفَعُ بِمَنْ یُصَلِّی مِنْ شِیعَتِنَا عَمَّنْ لَا یُصَلِّی مِنْ شِیعَتِنَا وَ لَوْ أَجْمَعُوا عَلَى تَرْکِ الصَّلَاةِ لَهَلَکُوا (الکافی، ج2، ص451)