176) سوره قیامت (75) آیه 5 بَلْ یُریدُ الْإِنْسانُ لِیَفْ
بسم الله الرحمن الرحیم
176) سوره قیامت (75) آیه 5
بَلْ یُریدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ
ترجمه
بلکه انسان میخواهد که پیش رویش [پرده تقوی و دیانت] را بدرد. [جلوی خود را برای انجام گناهان باز کند]
نکات ترجمهای و نحوی
«لِیَفْجُرَ» = «لـ» + [أن] + «یفجرَ». یفجر فعل مضارع از ماده «فجر» است که مصدر آن «فجور» میشود که توضیح آن گذشت. (شمس/8 ، جلسه135)
در اینجا فقط اضافه میشود که در تفاوت «فسق» و «فجور» گفتهاند «فسق» به معنای خروج از طاعت خداوند بر اثر ارتکاب معصیت است، اما «فجور» حالت برانگیخته شدن در معصیتها و گشاده کردن باب معاصی بر خویش است، مثلا کلمه «فاجر» را، نه برای کسی که مقدار کمی شراب بخورد، بلکه برای کسی که چنان مست شود که چیزی جلودارش نباشد، به کار میبرند. (الفروق فی اللغة، ص225) همچنین لازم به ذکر است که فجور در لغت، به طور خاص، به معنای «کذب» نیز به کار میرود به طوری که به شخص دروغگو، فاجر میگویند. (مفردات ألفاظ القرآن، ص626)
«أَمامَهُ» «أمام» به معنای جلو (قدّام) و پیش رو، و نقطه مقابل «خَلف: پشت سر» میباشد (از ریشه «أمم» است که به معنای قصد کردن میباشد و ظاهرا از این جهت است که انسان غالبا قصد هرکاری میکند رویش را متوجه آن میکند؛ و با کلمه «إمام» همخانواده است). این کلمه ظرف مکان میباشد، که بسیاری بر این باورند در این آیه به نحو استعارهای در معنای ظرف زمان به کار رفته است، بدین معنا که «انسان میخواهد دائما جلویش باز باشد و به فجورش ادامه دهد» (إعراب القرآن و بیانه، ج10، ص29) و بسیاری از مترجمان هم اساساً همین گونه ترجمه کردهاند که مثلا: «انسان مىخواهد هر چه (در عمر) پیش رود گناه کند» (مشکینی)
همچنین ضمیر «ه» در نگاه اول، به خود انسان برمیگردد چنانکه اغلب مترجمان و مفسران چنین در نظر گرفتهاند؛ اما همچنین میتوان مرجع آن را «خداوند» قرار داد، آن گونه که برخی چنین ترجمه کردهاند: «انسان مىخواهد که در پیشگاه او فسادکارى کند» (فولادوند)
حدیث
1) پیامبر اکرم ص در فرازی از توصیه طولانیای که به عبدالله بن مسعود داشت، (که فرازهای دیگری هم قبلا گذشت[1]) فرمود:
ابنمسعود! گناه را جلو نینداز و توبه را به تاخیر نینداز؛ بلکه توبه را جلو بینداز و گناه را به تاخیر بینداز [یعنی به جای اینکه با خود بگویی فعلا گناه می کنم و بعدا فرصت هست که توبه کنم، بگو فعلا توبه میکنم و بعدا فرصت هست که گناه کنم!] که خداوند متعال در کتابش میفرماید: «بلکه انسان میخواهد که پیش رویش را برای انجام گناهان باز کند »
مکارم الأخلاق، ص454
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ ... قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص:
یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تُقَدِّمِ الذَّنْبَ وَ لَا تُؤَخِّرِ التَّوْبَةَ وَ لَکِنْ قَدِّمِ التَّوْبَةَ وَ أَخِّرِ الذَّنْبَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ فِی کِتَابِهِ بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَه.
2) از امام صادق ع روایت شده است که «بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسَانُ لِیَفْجُرَ امَامَهُ» یعنی «[بلکه انسان میخواهد که] او [= امامش] را تکذیب کند».
و از برخی از اصحاب ائمه ع از ایشان روایت شده است که منظور از این سخن خداوند عز و جل که «بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسَانُ لِیَفْجُرَ امَامَهُ» این است که [انسان] میخواهد در قبال امیرالمومنین ع فجوری مرتکب شود، یعنی کید و فریبی درباره او مرتکب گردد.
(لازم به ذکر است که فجور در لغت، به معنای «کذب» نیز به کار میرود به طوری که به شخص دروغگو، فاجر میگویند؛ مفردات ألفاظ القرآن، ص626)
تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ص716
رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقْرَأُ «بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسَانُ لِیَفْجُرَ امَامَهُ» أَیْ یُکَذِّبَهُ وَ قَالَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْهُمْ ع إِنَّ قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ «یُرِیدُ الْإِنْسَانُ لِیَفْجُرَ امَامَهُ» قَالَ یُرِیدُ أَنْ یَفْجُرَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع یَعْنِی یَکِیدَه[2]
3) از امام صادق ع روایت شده است: خداوند دری از امور دنیا را برای بنده ای باز نکرد، مگر اینکه [دری] همانند آن از حرص هم برایش باز کرد.
الکافی، ج2، ص319
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَى عَبْدٍ بَاباً مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا إِلَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنَ الْحِرْصِ مِثْلَهُ.[3]
تدبر
1) « بَلْ یُریدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ»:
قبل و بعد این آیه، سخن کسانی است که در آخرت تردید میافکنند. قرآن به ریشه مشکل اشاره میکند که گمان نکنید واقعا این برای آنها سوال است؛ «بلکه میخواهند راه دریدگی و هوسرانی را باز کنند.»
نکته تخصصی:
این آیه دقیقا روحیه اومانیستی و لیبرالیستی حاکم بر انسان مدرن را به چالش میکشد:
انسان مدرن میخواهد هر کاری دلش خواست انجام دهد و هیچ مانعی در مقابل خواستههای وی نباشد. بیهوده نیست که تردید در آخرت و زندگی پس از مرگ در دوره مدرن این اندازه شدید شده است.
این درست نقطه مقابل حال و هوای دینداری است که امروز در دعای عرفه بدان سمت میرفتیم. حال و هوای دینداری، این است که مرگ و آخرت را جدی بگیرد و خود را در مسیری که خداوند برایش معرفی کرده، نگهدارد؛ و البته به ضعف خویش هم واقف است و میداند که گاه میلغزد؛ اما اگر هم لغزید، بر اشتباه خود اصرار نمیورزد، بلکه به لغزش خود اعتراف و از آن توبه میکند، و در عشقبازی با خدا به راه اصلی برمیگردد:
ثُمَّ أَنَا یَا إِلَهِی الْمُعْتَرِفُ بِذُنُوبِی فَاغْفِرْهَا لِی
أَنَا الَّذِی أَخْطَأْتُ
أَنَا الَّذِی أَغْفَلْتُ
أَنَا الَّذِی جَهِلْتُ
أَنَا الَّذِی هَمَمْتُ
أَنَا الَّذِی سَهَوْتُ
أَنَا الَّذِی اعْتَمَدْتُ
أَنَا الَّذِی تَعَمَّدْتُ
أَنَا الَّذِی وَعَدْتُ و أَنَا الَّذِی أَخْلَفْتُ
أَنَا الَّذِی نَکَثْتُ
أَنَا الَّذِی أَقْرَرْتُ ...
فَهَا أَنَا ذَا بَیْنَ یَدَیْکَ یَا سَیِّدِی خَاضِعاً ذَلِیلًا حَصِیراً حَقِیراً
لَا ذُو بَرَاءَةٍ فَأَعْتَذِرَ
وَ لَا ذُو قُوَّةٍ فَأَنْتَصِرَ
وَ لَا حُجَّةَ لِی فَأَحْتَجَّ بِهَا
وَ لَا قَائِلٌ لَمْ أَجْتَرِحْ وَ لَمْ أَعْمَلْ سُوءً
وَ مَا عَسَى الْجُحُودُ لَوْ جَحَدْتُ یَا مَوْلَایَ یَنْفَعُنِی؟ وَ کَیْفَ وَ أَنَّى ذَلِکَ؟ وَ جَوَارِحِی کُلُّهَا شَاهِدَةٌ عَلَیَّ بِمَا قَدْ عَمِلْت
خدایا این منم که به گناهم اعتراف میکنم تا مرا ببخشایی
منم که بد کردم
منم که خطا کردم
منم که تصمیم گرفتم
منم که نادانی کردم
منم که غفلت کردم
منم که سهلانگاری کردم
منم که [بیجا به خودم] اعتماد کردم
منم که تعمد ورزیدم
منم که وعده دادم و منم که خلف وعده کردم
منم که پیمان شکستم
منم که اقرار کردم ...
و آه اکنون که در پیش روی توام ای سرورم، خاضع و ذلیل، در تنگنا و حقیر،
نه اماننامهای دارم که با آن عذر به درگاهت آورم،
و نه قدرتی دارم که یاریم کند،
و نه دلیلی دارم که بدان استناد کنم،
و نه میگویم که مرتکب نشدهام و کار بدی نکردهام،
و اگر هم بخواهم انکار کنم، چه فایدهای دارد ای مولای من، چگونه و کجا [میتواند انکار مشکل مرا حل کند]؟ در حالی که اعضای بدنم همگی بر عملی که انجام دادهاند شاهدند ...
2) «بَلْ یُریدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ»:
تعبیر «یفجر امامه» نشان میدهد مسیر معینی برای حرکت انسان نردهگذاری شده است؛ البته به او اختیار هم داده شده (یرید)، و او وقتی میخواهد مسیر اصلی را نرود؛ چارهای ندارد مگر اینکه این نردههای مسیر را بشکند و از راه اصلی بیرون رود؛ و برای این کار به توجیه کردن خود نیاز دارد. پس میکوشد با تردیدافکنی در برخی واقعیات، این مسیر معلوم را مشکوک و قابل مناقشه کند تا القا کند که ممکن است راه اصلی در شکستن نردههای حاشیه مسیر و خروج از این مسیر اصلی باشد.
و این آیه، مقدمه مهمی برای یک نکته بسیار مهمی در حوزه انسانشناسی است که در اواخر همین سوره بدان نکته تصریح میشود: اینکه انسان به حال خود رها شده نیست (قیامت/36).
3) «بَلْ یُریدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ»
یکی از عجایب وجود آدمی این است که از سویی بشدت تحت تاثیر دیگران است و از رفتارهای دیگران الگو میگیرد؛ و از سوی دیگر، وقتی همین مساله به صورت آگاهانه برایش مطرح شود، و الگوی صحیح و راه صحیح پیش روی او گذاشته شود، نفس امارهاش آزادی خود را محدود میبیند و میکوشد آن را به چالش بکشد. شاید به همین مناسبت است که در برخی احادیث، چالش کشیدن پیش رو را به چالش کشیدن امام (که همواره جلوی انسان قرار دارد) تعبیر کردهاند (حدیث2).[4]
4) «بَلْ یُریدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ»:
نفس اماره انسان میخواهد که جلوی خود را برای انجام گناهان باز کند و مسیر خودش را برود.
آنها که اولیاءاللهاند که از این مشکلات ندارند. اما ما انسانهای عادی که بدین وضعیت مبتلاییم، چه کنیم؟
پیامبر اکرم ص با اشارهای به این آیه، به زیبایی تمام، راه علاج را برای ما انسانها معمولی نشان میدهد (حدیث1):
نفست برای اینکه راه خودش را باز کند، تو را بازی میدهد. خوب، تو هم او را بازی بده! او میگوید وقت داری که بعدا توبه کنی! تو هم بگو وقت داری که بعدا گناه کنی!
هر وقت خیلی دلت خواست کاری انجام دهی که گناه است، و حریف نفست نمیشوی، وعدهاش بده. بگو:
باشد! حالا که ما هستیم، همه چیز هم مهیاست. فعلا بگذار فلان کارم را بکنم، بعدا میآیم این کار را که تو میگویی انجام میدهم.
[1] . جلسه 68، حدیث1 ؛ جلسه77، حدیث2 ؛ جلسه136، حدیث1 ؛ جلسه 158، حدیث1 ؛ جلسه162، حدیث2
[2] . این روایت هم در همین راستا مساله را بیشتر باز کرده است:
حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَلِیٍّ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْکَرِیمِ بْنُ عَبْدِ الرَّحِیمِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مَعْدَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ بْنِ أَبِی لَیْلَى قَالَ حَدَّثَنَا عَاصِمُ بْنُ الْفَضْلِ الْخَیَّاطُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ ابْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ «بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ» دَخَلَ أَبُو بَکْرٍ عَلَى النَّبِیِّ ص فَقَالَ لَهُ سَلِّمْ عَلَى عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ؟ قَالَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ ثُمَّ دَخَلَ عُمَرُ قَالَ سَلِّمْ عَلَى عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ؟ فَقَالَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ فَقَالَ ثُمَّ نَزَلَتْ «یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ» مِمَّا لَمْ یَفْعَلْهُ لِمَا أُمِرَ بِهِ مِنَ السَّلَامِ عَلَى عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِین.
الیقین باختصاص مولانا علی ع بإمرة المؤمنین (لابن طاووس) ص407
[3] . متناسب با آیه حاضر حدیث زیر هم تناسب دارد که البته قبلا در جلسه 49 همین عبارت از نهجالبلاغه به عنوان حدیث دوم ذکر شد:
الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ یَحْیَى بْنِ عُقَیْلٍ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع إِنَّمَا أَخَافُ عَلَیْکُمُ اثْنَتَیْنِ: اتِّبَاعَ الْهَوَى وَ طُولَ الْأَمَلِ أَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَى فَإِنَّهُ یَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ أَمَّا طُولُ الْأَمَلِ فَیُنْسِی الْآخِرَةَ.
الکافی، ج2، ص336
[4] . البته برخی بر این باورند که این توضیح امام بر اساس قرائتی است که آیه را به صورت «إمامه» می خواند نه «أمامه». ر.ک: پاورقیِ ص716 از کتاب تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة.