یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی‏ وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ خَبیرٌ

20 رجب 1444

ترجمه

ای مردم! همانا ما شما را از نری و ماده‌ای آفریدیم و شما را نژادها (شعبه‌ها) و قبیله‌هایی قرار دادیم تا همدیگر را بشناسید مسلماً باکرامت‌ترین شما نزد خداوند باتقواترین‌تان است. بی‌شک خداوند بسیار دانا و خبره است.

اختلاف قرائت

أُنْثی[1]

قَبائِلَ لِتَعارَفُوا / قَبائِل لِّتَعارَفُوا

در عموم قرائات به همین صورت (دو کلمه مستقل) ‌قرائت شده است؛

اما در قرائت اهل بصره (ابوعمرو) و برخی از قراءات عشر (یعقوب) لام‌ها در هم ادغام شده و به صورت «قَبائِل لِّتَعارَفُوا» قرائت شده است.

معجم القراءات ج9، ص88[2]

لِتَعارَفُوا / لِتَّعارفوا / لِتَتَعارَفُوا / لِتَتَعرَّفُوا / لِتَعرِفُوا

در اغلب قراءات مشهور به همین صورت «لِتَعارَفُوا» قرائت شده است که مضارع «تعارف» است که تاء آن حذف شده و در اصل «لتتعارفوا» بوده است؛

اما در برخی روایات غیرمشهور از قرائت اهل مدینه ( هم از خود ابن کثیر و هم روایتی از بزی، که یکی از دو راوی معروف اوست) و نیز برخی قراء اربعة‌عشر (ابن محیصن) و برخی قراءات غیرمشهور دیگر (مجاهد و ابن فلیح و أبوالمتوکل) دو حرف تاء در اهم ادغام شده و به صورت «لِتَّعارفوا» قرائت شده است؛

و در برخی قراءات اربعة عشر (أعمش) به همین صورت اصلی کلمه «لِتَتَعارَفُوا» قرائت شده است؛

البته همین أعمش و نیز برخی قراءات غیرمشهور دیگر (ابن مسعود و ابو نهیک) به صورت «لِتَتَعرَّفُوا» (باب تفعل) هم قرائت کرده‌اند.

و در برخی قراءات و روایات غیرمشهور (روایت ابان از عاصم و قرائتهای ابن عباس و أبی بن کعب و ضحاک و ابن یعمر) «لِتَعرِفُوا» قرائت شده است؛ که بر اساس این قرائت مفعول محذوف است؛ هرچند در این قرائت حالتی هست که کلمه بعدی به صورت «أنّ» قرائت شده (که در بند بعدی می‌آید).

معجم القراءات ج9، ص88-89[3]

لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ / لِتَعرِفُوا أنَّ أَکْرَمَکُمْ

در عموم قرائات کلمه «ان» به صورت «إِنَّ» قرائت شده است؛

اما در برخی قراءات غیرمشهور (ابن عباس و سلمی و مجاهد و أبوالجوزاء) به صورت «أنَّ» قرائت شده است که ظاهرا این قرائت در حالتی است که کلمه «لتعارفوا» به صورت «لتعرفوا» قرائت شود؛ و ابن عطیه بر این باور است که در این حالت حرف لام را لام امر بگیریم بهتر از این است که لام تعلیل بدانیم.

معجم القراءات ج9، ص89[4]؛ المحرر الوجیز، ج‏5، ص153[5]

لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللهِ / لِتَعارَفُوا بَیْنَکُمْ وَ خَیْرُکُمْ عِنْدَ اللهِ / لِتَعارَفُوا و خِیارُکُمْ عِنْدَ اللهِ

این عبارت «لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقاکُمْ» در قرائت ابن مسعود به صورت «لتعارفوا بینکم وخیرکم عند الله أتقاکم» و در مصحف ابن مسعود به صورت «لتعارفوا وخیارکم عند الله أتقاکم» روایت شده است.

معجم القراءات ج9، ص89[6]؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج‏1، ص38[7]

نکته تخصصی علوم قرآنی (درباره تعدد قراءات)

درباره تعدد قراءات قبلا بارها نکاتی بیان شد (مثلا جلسه 996 تدبر2 https://yekaye.ir/al-waqiah-56-29/). در اینجا فقط اضافه می‌کنیم که ابن مسعود از آن دسته از صحابه است که جزء معروفترین قاریان (کسانی که به قراءات مختلف تسلط داشتند و تعلیم قرائت می‌کردند) و از معدود قاریانی است که قرائات خویش را بر پیامبر ص عرضه کرده و تایید ایشان را گرفته‌اند (الطبقات الکبیر، ج2، ص295[8] و 297[9])، و مصحف خاص داشت که مصحف وی با مصحف عثمانی که بعدا گردآوری شد متفاوت بود؛ و در مقابل جریان یکسان‌سازی مصاحف در زمان عثمان بشدت مقاومت کرد (مسند أبی داود الطیالسی، ج1، ص322[10]؛ الطبقات الکبیر، ج2، ص262[11])؛ اما این گونه نبود که فقط بر اساس مصحف خویش قرآن را بخواند؛ بلکه یکی از افراد مهم در سندهای برخی از قراءات سبع (که مبتنی بر مصحف عثمانی است) همین ابن مسعود است چنانکه دست کم در خصوص دو نفر از قراء سبعه (عاصم و حمزه) در سلسله سندشان تا رسول الله ص به اسم ابن مسعود تصریح شده است، و با توجه به اینکه کسائی هم مهمترین استادش حمزه بوده چه‌بسا بتوان گفت سند سه نفر قطعا از طریق ابن مسعود گذر کرده است (السبعة فی القراءات، ص69-78)[12]؛ و علاوه بر این قراءات مشهور و قرائت مندرج در مصحف خود، قراءات دیگری هم داشته است. از نمونه‌های بارز آن همین آیه است که در مصحف خود به نحوی قرائت کرده است؛ ولی قرائت دیگری هم - که آن هم مطابق با مصحف عثمانی نیست- داشته است؛ و جالب اینجاست که در یکی از توصیه‌های امیرالمومنین ع که در کتب شیعه و سنی آمده است از همین تعبیری که در قرائت ابن مسعود به دست ما رسیده (وَ إِنَّ خَیْرَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ) استفاده شده است؛ که چه‌بسا نشان می‌دهد این قرائت آن زمان بسیار شایع بوده که حضرت در بیانات خود از آن قرائت بهره می‌جویند (وقعة صفین، ص122[13]).

أَتْقاکُمْ[14] 

 

---

[1] . قرأه بالإمالة حمزة والکسائی وخلف.

وبالفتح والتقلیل أبو عمرو والأزرق وورش .

والباقون بالفتح. معجم القراءات ج9، ص88

[2] . أدغم" اللام فی اللام أبو عمرو ویعقوب.

[3] . .قرأ الجمهور «لِتَعارَفُوا» مضارع تعارف، محذوف التاء، وأصله لتتعارفوا.

. وقرأه الأعمش بتاءین علی الأصل «لتتعارفوا»، وکذا جاء فی بعض المصاحف.

. وقرأ ابن کثیر فی روایة وابن محیصن ومجاهد والبزی بخلاف عنه وابن فلیح وأبو المتوکل «لِتَّعارفوا» بإدغام التاء فی التاء

. وقرأ ابن عباس وأبان عن عاصم وأبی بن کعب والضحاک وابن یعمر «لِتَعرِفُوا» مضارع «عرف»، والمفعول محذوف، أی: لتعرفوا ماأنتم محتاجون إلی معرفته من هذا الوجه، وذکر ابن عطیة أنها بفتح «أنّ» بعدها وهی معمول «تعرفوا»..

. وقرأ الأعمش وعبد الله بن مسعود وأبو نهیک «لِتَتَعرَّفُوا»

[4] . إن أکرمکم. قرأ الجمهور «إن أکرمکم» بکسر الهمزة.

. وقرأ ابن عباس والسلمی‌ومجاهد وأبو الجوزاء «أن أکرمکم» بفتحها علی حذف لام التعلیل.

[5] . و قرأ الأعمش: «لتتعارفوا» و قرأ عبد اللّه بن عباس: «لتعرفوا أن»، على وزن تفعلوا بکسر العین و فتح الألف من «أن»، و بإعمال «لتعرفوا» فیها، و یحتمل على هذه القراءة أن تکون اللام فی قوله: «لتعرفوا» لام کی، و یضطرب معنى الآیة مع ذلک، و یحتمل أن تکون لام الأمر، و هو أجود فی المعنى، و یحتمل أن یکون المفعول محذوفا تقدیره: الحق، و إذا کانت لام کی فکأنه قال: یا أیها الناس أنتم سواء من حیث أنتم مخلوقون لأن تتعارفوا و لأن تعرفوا الحقائق، و أما الشرف و الکرم فهو بتقوى اللّه تعالى و سلامة القلوب. و قرأ ابن مسعود: «لتعارفوا بینکم و خیرکم عند اللّه أتقاکم».

[6] . . قرأ عبد الله بن مسعود : «لتعارفوا بینکم وخیرکم عند الله أتقاکم».

. وفی مصحف ابن مسعود : «لتعارفوا وخیارکم عند الله أتقاکم».

[7] . ثم یقرأ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ و فی قراءة ابن مسعود إن خیرکم عند الله أتقاکم‏.

[8] . أخبرنا أبو معاویة الضریر، أخبرنا الأعمش عن أبی ظبیان عن ابن عبّاس قال: أیّ القراءَتَین تعُدّون أوْلى؟ قال: قلنا قراءة عبد الله! فقال: إنّ رسول الله، - صلى الله علیه [و آله] و سلم -، کان یُعْرَضُ علیه القرآنُ فی کلّ رمضان مرّةً إلّا العام الّذى قُبض فیه فإنّه عُرض علیه مرّتین، فحضره عبدُ الله بن مسعود فشهد ما نسخ منه وما بُدّل.

أخبرنا یحیَى بن عیسى الرّمْلیّ عن سفیان عن الاُعمش عن أبی الضّحَى عن مسرُوق قال: قال عبد الله ما أُنزلت سورةٌ إلّا وأنا أعلمُ فیما نزلت، ولو أعلم أنّ أحدًا أعلمُ منى بکتاب الله تَبلغه الإبلُ أو المطایا لأتَیْتُه.

أخبرنا أبو معاویة الضریر، أخبرنا الأعمش عن إبراهیم قال: قال عبدُ الله: أخذتُ من فِی رسول الله، - صلى الله علیه [و آله] و سلم -، بضْعًا وسبعین سورة.

أخبرنا وهب بن جریر بن حازم قال: أخبرنا شعبة عن إبراهیم بن مهاجر عن إبراهیم عن عبد الله وأخبرنا الفضل بن دُکین أبو نُعیم، أخبرنا أبو الأحوص عن سعید بن مسروق عن أبی الضّحَى عن عبد الله قال: قال لی رسول الله، - صلى الله علیه [و آله] و سلم -: اقرأ علیّ: فقلت: کیف أقرأ علیک وعلیک أُنزلَ؟ قال: إنّى أُحبّ! وقال وهب فی حدیثه: إنّى أشتهى أن أسمعه من غیرى! قال: فقرأتُ علیه سورة النساء حتى إذا بلغتُ: {فَکَیْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَجِئْنَا بِکَ عَلَى هَؤُلَاءِ شَهِیدًا} [سورة النساء: 41]: قال أبو نُعیم فی حدیثه: فقال لی حسْبُک! وقالا جمیعًا: فنظرتُ إلیه وقد اغْرَوْرَقَتْ عَیْنَا النّبیّ، - صلى الله علیه [و آله] و سلم -، وقال: مَنْ سَرّه أن یقرأ القرآن غَضًّا کما نزل فَلْیَقْرأهُ قَراءةَ ابن أمّ عبد.

[9] . أخبرنا عفّان بن مسلم، أخبرنا عبد الواحد بن زیاد، أخبرنا سلیمان الأعمش عن شقیق بن سلمه قال: خطبَنا عبد الله بن مسعود حین أُمر فی المصاحف بما أُمر، قال فذکر الغلول فقال: إنّه مَنْ یَغُلَّ یَأتِ بمَا غَلّ یَوْمَ القِیَامَةِ، فغَلّوا المصاحفَ، فلأن أقرأ عَلى قِراءَةِ مَنْ أحِبّ أحَبّ إلیّ منْ أن أقرَأ على قراءة زید بن ثابت، فوَالّذى لا إلهَ غیره لقد أخذتُ من فی رسول الله، - صلى الله علیه [و آله] و سلم -، بضعًا وسبعین سورة، وزید بن ثابت غلام له ذؤابتان یلعب مع الغلمان. ثمّ قال: والّذى لا إله غیره لو أعلم أحدًا أعلم بکتاب الله منّى تبلغه الإبلُ لأتَیْتُه. قال: ثمّ ذهب عبدُ الله قال فقال شقیق: فقعدت فی الحِلَق وفیهم أصحاب رسول الله، - صلى الله علیه [و آله] و سلم -، وغیرهم فما سمعتُ أحدًا رَدّ علیه ما قال»

[10] . حَدَّثَنَا ‌أَبُو دَاوُدَ ، قَالَ: حَدَّثَنَا ‌عَمْرُو بْنُ ثَابِتٍ ، عَنْ ‌أَبِی إِسْحَاقَ ، عَنْ ‌خُمَیْرِ بْنِ مَالِکٍ ، قَالَ: سَمِعْتُ ‌ابْنَ مَسْعُودٍ ، یَقُولُ: «إِنِّی غَالٌّ مُصْحَفِی، فَمَنِ اسْتَطَاعَ أَنْ یَغُلَّ مُصْحَفًا فَلْیَفْعَلْ، فَإِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ قَالَ {وَمَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِمَا غَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ} وَلَقَدْ ‌أَخَذْتُ ‌مِنْ ‌فِی ‌رَسُولِ ‌اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَ [آله و] سلم سَبْعِینَ سُورَةً، وَإِنَّ زَیْدَ بْنَ ثَابِتٍ لَصَبِیٌّ مِنَ الصِّبْیَانِ، فَأَنَا أَدَعُ مَا ‌أَخَذْتُ ‌مِنْ ‌فِی ‌رَسُولِ ‌اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَ [آله و] سلم»

[11] . أَخْبَرَنَا عَفَّانُ بْنُ مُسْلِمٍ. أَخْبَرَنَا عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ زِیَادٍ. أَخْبَرَنَا سُلَیْمَانُ الأَعْمَشُ عَنْ شَقِیقِ بْنِ سَلَمَةَ قَالَ: خَطَبَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ حِینَ أُمِرَ فِی الْمَصَاحِفِ بِمَا أُمِرَ. قَالَ فَذَکَرَ الْغُلُولَ فَقَالَ: إِنَّهُ مَنْ یَغُلَّ یَأْتِ بِمَا غَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ. فَغَلَّوُا الْمَصَاحِفَ. فَلأَنْ أَقْرَأَ عَلَى قِرَاءَةِ مَنْ أُحِبُّ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَقْرَأَ عَلَى قِرَاءَةِ زَیْدِ بْنِ ثابت. فو الذی لا إِلَهَ غَیْرُهُ لَقَدْ ‌أَخَذْتُ ‌مِنْ ‌فِیِّ ‌رَسُولِ ‌اللَّهِ - صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ [آله و] سلم - بِضْعًا وَسَبْعِینَ سُورَةً. وَزَیْدُ بْنُ ثَابِتٍ غُلامٌ لَهُ ذُؤَابَتَانِ یَلْعَبُ مَعَ الْغِلْمَانِ. ثُمَّ قَالَ: وَالَّذِی لا إِلَهَ غَیْرُهُ لَوْ أَعْلَمُ أَحَدًا أَعْلَمَ بِکِتَابِ اللَّهِ مِنِّی تَبْلُغُهُ الإِبِلُ لأَتَیْتُهُ. قَالَ: ثُمَّ ذَهَبَ عَبْدُ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ شَقِیقٌ: فَقَعَدْتُ فِی الْحِلَقِ وَفِیهِمْ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ - صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ [آله و] سلم - وَغَیْرُهُمْ فَمَا سَمِعْتُ أَحَدًا رَدَّ عَلَیْهِ مَا قَالَ

[12] . ابن مجاهد که این هفت نفر را تثبیت کرد این عبارات را درباره این سه نفر دارد:

أَبُو بکر عَاصِم بن أبی النجُود؛ وَکَانَ أَخذ الْقِرَاءَة عَن أبی عبد الرَّحْمَن وَعرض على زر بن حُبَیْش فِیمَا حَدثنِی بِهِ عبد الله بن مُحَمَّد بن شَاکر قَالَ حَدثنَا یحیى بن آدم قَالَ حَدثنَا أَبُو بکر ابْن عَیَّاش قَالَ قَالَ لی عَاصِم مَا أَقْرَأَنِی أحد حرفا إِلَّا أَبُو عبد الرَّحْمَن السّلمِیّ وَکَانَ أَبُو عبد الرَّحْمَن قد قَرَأَ على عَلیّ رَضِی الله تَعَالَى عَنهُ وَکنت أرجع من عِنْد أبی عبد الرَّحْمَن فَأَعْرض على زر بن حُبَیْش وَکَانَ زر قد قَرَأَ على عبد الله ابْن مَسْعُود.

...حَمْزَة بن حبیب الزیات؛ وَکَانَ حَمْزَة مِمَّن تجرد للْقِرَاءَة وَنصب نَفسه لَهَا وَکَانَ ینحو نَحْو أَصْحَاب ‌عبد ‌الله لِأَن قِرَاءَة ‌عبد ‌الله انْتَهَت بِالْکُوفَةِ إِلَى الْأَعْمَش

... قَالَ قلت لِحَمْزَة على من قَرَأت فَقَالَ عَلیّ ابْن أبی لیلى وحمران بن أعین قلت فحمران على من قَرَأَ قَالَ على عبید بن نضیلة الْخُزَاعِیّ وَقَرَأَ عبید على عَلْقَمَة وَقَرَأَ عَلْقَمَة على ‌عبد ‌الله وَقَرَأَ ‌عبد ‌الله على النَّبِی صلى الله عَلَیْهِ وَ [آله و] سلم.

... قَالَ وَقَرَأَ حَمْزَة أَیْضا على سُلَیْمَان بن مهْرَان الْأَعْمَش وَقَرَأَ سُلَیْمَان على یحیى ابْن وثاب وَقَرَأَ یحیى على أَصْحَاب ‌عبد ‌الله وَقَرَأَ یحیى أَیْضا على زر بن حُبَیْش وزر قَرَأَ على عَلیّ وَعُثْمَان وَعبد الله رَضِی الله تَعَالَى عَنْهُم

وَقَرَأَ حَمْزَة أَیْضا على جَعْفَر بن مُحَمَّد بن عَلیّ بن الْحُسَیْن بن عَلیّ بن أبی طَالب وَقَرَأَ جَعْفَر على آبَائِهِ وقرءوا على أهل الْمَدِینَة

وَکَانَ حَمْزَة یعْتَبر قِرَاءَة ‌عبد ‌الله فِیمَا لم یُوَافق خطّ مصحف عُثْمَان بن عَفَّان رَضِی الله تَعَالَى عَنهُ.

... قَالَ سلیم بن عِیسَى الْکُوفِی قَرَأَ حَمْزَة على الْأَعْمَش وَابْن أبی لیلى فَمَا کَانَ من قِرَاءَة الْأَعْمَش فَهُوَ عَن ابْن مَسْعُود رَضِی الله تَعَالَى عَنهُ وَمَا کَانَ من قِرَاءَة ابْن أبی لیلى فَهُوَ عَن عَلیّ رَضِی الله تَعَالَى عَنهُ. وَلم یُخَالف حَمْزَة الْأَعْمَش فِیمَا وَافق قِرَاءَة زید ابْن ثَابت الَّتِی جمع عُثْمَان رَضِی الله تَعَالَى عَنهُ النَّاس عَلَیْهَا إِلَّا فِی أحرف یسیرَة. أَخْبرنِی بذلک أَحْمد بن زُهَیْر وَإِدْرِیس بن عبد الْکَرِیم جَمِیعًا عَن خلف عَن سلیم.

...وَکَانَ عَلیّ بن حَمْزَة الْکسَائی قد قَرَأَ على حَمْزَة وَنظر فِی وُجُوه الْقرَاءَات وَکَانَت الْعَرَبیَّة علمه وصناعته وَاخْتَارَ من قِرَاءَة حَمْزَة وَقِرَاءَة غَیره قِرَاءَة متوسطة غیر خَارِجَة عَن آثَار من تقدم من الْأَئِمَّة.

[13] . نَصْرٌ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ حَدَّثَنِی یَزِیدُ بْنُ خَالِدِ بْنِ قُطْنٍ أَنَّ عَلِیّاً حِینَ أَرَادَ الْمَسِیرَ إِلَى النُّخَیْلَةِ دَعَا زِیَادَ بْنَ النَّضْرِ وَ شُرَیْحَ بْنَ هَانِئٍ وَ کَانَا عَلَى مَذْحِجَ وَ الْأَشْعَرِیَّیْنِ قَالَ: «یَا زِیَادُ اتَّقِ اللَّهَ فِی کُلِّ مَمْسَى وَ مُصْبَحٍ وَ خَفْ عَلَى نَفْسِکَ الدُّنْیَا الْغَرُورَ وَ لَا تَأْمَنْهَا عَلَى حَالٍ مِنَ الْبَلَاءِ وَ اعْلَمْ أَنَّکَ إِنْ لَمْ تَزَعْ‏ نَفْسَکَ عَنْ کَثِیرٍ مِمَّا یُحَبُّ مَخَافَةَ مَکْرُوهَةٍ سَمَتْ بِکَ الْأَهْوَاءُ إِلَى کَثِیرٍ مِنَ الضُّرِّ فَکُنْ لِنَفْسِکَ مَانِعاً وَازِعاً مِنَ الْبَغْیِ وَ الظُّلْمِ وَ الْعُدْوَانِ فَإِنِّی قَدْ وَلَّیْتُکَ هَذَا الْجُنْدَ فَلَا تَسْتَطِیلَنَّ عَلَیْهِمْ وَ إِنَّ خَیْرَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ‏ وَ تَعَلَّمْ مِنْ عَالِمِهِمْ وَ عَلِّمْ جَاهِلَهُمْ وَ احْلُمْ عَنْ سَفِیهِهِمْ فَإِنَّکَ إِنَّمَا تُدْرِکُ الْخَیْرَ بِالْحِلْمِ وَ کَفِّ الْأَذَى وَ الْجَهْلِ.» فَقَالَ زِیَادٌ أَوْصَیْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حَافِظاً لِوَصِیَّتِکَ مُؤَدَّباً بِأَدَبِکَ یَرَى الرُّشْدَ فِی نَفَاذِ أَمْرِکَ وَ الْغَیَّ فِی تَضْیِیعِ عَهْدِکَ.

[14] . قرأه حمزة والکسائی وخلف بالإمالة.

. وبالفتح والتقلیل الأزرق وورش.

. والباقون بالفتح. (معجم القراءات ج9، ص90)