یک آیه در روز

 

ج. اصحاب الشمال در مساله امامت

7) از امام صادق ع روایت شده است:

چون روز قیامت شود همگان با امامی که در عصر او از دنیا رفته‌اند فراخوانده می‌شوند؛ پس اگر وی را اثبات کرد [بر او ثابت قدم مانده بود] کتابش را به دست راستش می‌دهند به خاطر اینکه فرمود: «روزى را که هر گروهى را با امامشان فرا مى‏خوانیم. پس هر کس کتابش را به دست راستش دهند، آنان کتاب خود را مى‏خوانند...» (اسراء/71) و کتاب، اثبات امام است؛ زیرا که همانا او کتابی است که برای اوست که آن را بخواند زیرا خداوند می‌فرماید: «امّا کسى که کتابش به دست راستش داده شود، گوید: بیایید و کتابم را بخوانید» (حاقه/19) تا آخر آیات؛ و این کتاب همان امام است پس هرکس او را پشت سرش افکند، چنان است که خداوند فرمود: «ولی آن‌ها، آن را پشت سر افکندند» (آل عمران/187) و هرکس او را انکار کند از آن اصحاب شمال است که خداوند فرمود: «ما أَصْحابُ الشِّمالِ فِی سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ: اصحاب شمال چیست؛ در حرارت نفوذکننده آتش و آب جوشان، و سایه‏اى از دود غلیظ سیاه». (واقعه/41-43) تا آخر آیات.

تفسیر العیاشی، ج‏2، ص302

عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع:

أَنَّهُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُدْعَى کُلٌّ بِإِمَامِهِ الَّذِی مَاتَ فِی عَصْرِهِ؛ فَإِنْ أَثْبَتَهُ أُعْطِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ لِقَوْلِهِ «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ» وَ الْیَمِینُ إِثْبَاتُ الْإِمَامِ لِأَنَّهُ کِتَابٌ لَهُ یَقْرَؤُهُ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ «فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ» إِلَى آخِرِ الْآیَاتِ وَ الْکِتَابُ الْإِمَامُ فَمَنْ نَبَذَهُ وَرَاءَ ظَهْرِهِ کَانَ کَمَا قَالَ «فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ» وَ مَنْ أَنْکَرَهُ کَانَ مِنْ أَصْحَابِ الشِّمَالِ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ «ما أَصْحابُ الشِّمالِ فِی سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ» إِلَى آخِرِ الْآیَة.

بند بعد را در کانال نگذاشتم

د. اصحاب الشمال به معنای ملائکه ثبت کننده گناهان

8) ظاهرا در برخی از روایات اصحاب یمین و اصحاب شمال به فرشتگانی که بر شانه راست و چپ هرکس حاضر و مامور ثبت ثوابها و گناهان اویند نیز اطلاق شده است؛ مثلا از امام کاظم ع روایت شده است:

هنگامی که مومن مریض شود خداوند عز و جل به اصحاب شمال فرماید: مادامی ک بنده‌ام در حبس و دربند من است عملی از وی را ثبت نکنید؛ و به اصحاب یمین وحی کند: برای بنده‌ام همه آن حسناتی را که در زمان سلامتش برایش ثبت می‌کردید ثبت کنید.

مکارم الأخلاق، ص359

عَنِ الْکَاظِمِ ع قَالَ

إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا مَرِضَ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى أَصْحَابِ الشِّمَالِ لَا تَکْتُبُوا عَلَى عَبْدِی مَا دَامَ فِی حَبْسِی وَ وَثَاقِی وَ أَوْحَى إِلَى أَصْحَابِ الْیَمِینِ أَنِ اکْتُبُوا لِعَبْدِی مَا کُنْتُمْ تَکْتُبُونَهُ لَهُ فِی صِحَّتِهِ مِنَ الْحَسَنَاتِ.

تدبر

1) «وَ أَصْحابُ الشِّمالِ»

تعبیر «اصحاب الشمال» که ناظر به جهنمیان است تنها در این آیه قرآن آمده است. درباره وجه تسمیه جهنمیان به اصحاب شمال می‌توان گفت:

- اینها کسانی‌اند که نامه عملشان به دست چپشان داده می‌شود (مجمع البیان، ج‏9، ص333) چنانکه در جای دیگر با تعبیر «مَنْ أُوتِی کِتَابَهُ بِشِمَالِهِ» از آنان یاد کرد.

- کسانی‌اند که شومی و بدبختی ملازم آنان است (مجمع البیان، ج‏9، ص333)؛ چنانکه در همین سوره ابتدا با تعبیر «وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ» (واقعه/6) از آنان یاد کرد.

- اینان کسانی‌اند که آنان را از سمت چپ می‌گیرند و به جهنم می‌اندازند. (مجمع البیان، ج‏9، ص333[1])

- مقصود دشمنان پیامبر ص [و اهل بیت ع) و اصحاب آنان‌اند (تفسیر القمی، ج‏2، ص349[2]) که این معنا سازگار است با اینکه مصداق «یمین» امیرالمومنین ع دانسته شده بود (توضیح این معنا در جلسه 994، تدبر1.ج گذشت)

- اینان کسانی‌اند که در عالم ذر از دست چپ حضرت آدم آفریده شدند (قسمت احادیث، بویژه حدیث3)

البته همچنان این سوال مطرح است که سمت چپ چه خصوصیتی دارد و چه ویژگی‌ای در سمت چپ هست که جهنمی شدن را با این وصف بیان می‌کند؟

الف. سمت چپ نشانه شومی و بدیُمنی است و اینان به خاطر اینکه جهنمی شده‌اند انسانهای شومی محسوب شده‌اند.

ب. ماده «شمل» چنانکه در نکات ادبی گذشت بریک حالت شمول و تحت شمول قرار گرفتن دلالت دارد. چه‌بسا این تعبیر اشاره دارد به کسانی که اصلا بر اوضاع و احوال خویش هم مسلط نیستند؛ در دنیا گناهانشان بر آنان احاطه دارد (بَلى‏ مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ؛ بقره/81) و در آخرت جهنم و عذابهایش (وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْکافِرینَ، توبه/49 و عنکبوت/54؛ إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمینَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها، کهف/29؛ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ مُحیطٍ، هود/84) و آنان تحت شمول عذابها هستند و این عذاب است که بر آنان مسلط است و آنان را در احاطه خود گرفته و امکان هرگونه آزادی عملی را از آنان سلب کرده است؛ برخلاف اصحاب یمین، که اشاره شد که تعبیر چیزی را در درست راست گرفتن کنایه است از کاملا بر اوضاع و احوال آن چیز مسلط بودن و بهشتیان چون همه چیز در اختیارشان است و هر کاری بخواهند می‌توانند انجام دهند صاحبان دست راست نامیده شده‌اند. (جلسه 994، تدبر1.ب).

ج. در جلسه 994، تدبر1.ج اشاره شد که «الیمین» که معرفه است چه‌بسا اشاره به حضرت امیرالمومنین ع است که دست راست پیامبر ص محسوب می‌شد؛ و از همان ابتدای شروع اسلام در دست راست پیامبر ص نماز می‌خواند و در محشر نیز ایشان در سمت راست عرش ویا سمت راست رسول الله ص قرار می‌گیرد. اکنون اگر به تقابل «الشمال» با «الیمین» توجه شود (یعنی اینکه شمال آن سمتی است که یمین نباشد) چه‌بسا وجه تسمیه جهنمیان به اصحابِ «الشمال» از این جهت است که آنان اصحابِ «الیمین» (یعنی امیرالمومنین ع) نبودند.

د. ...

 

2) «وَ أَصْحابُ الشِّمالِ ما أَصْحابُ الشِّمالِ»

تعبیر این آیه را می‌توان به صورت «و یاران دست چپ؛ [اما] یاران دست چپ چیست؟» ترجمه کرد؛ که اینکه این تعبیر چه وجوهی دارد شبیه مواردی است که در جلسه 975 در بحث از آیه «فَأَصْحابُ الْمَیمَنَةِ؛ ما أَصْحابُ الْمَیمَنَةِ» (واقعه/8) گذشت.

اما همان طور که در جلسه 994 نیز در خصوص اصحاب الیمین بیان شد یک احتمال جدی در اینجا این است که «ما» نه مای استفهامیه بلکه مای تعجبیه باشد و معنایش این است که «و یاران دست چپ؛ چه یاران دست چپی؟!» یعنی در آیه 9 که شروع بحث است این مای استفهامیه باشد؛‌ بدین بیان که مثلا دلالت بر اهمیت دادن و بزرگ شمردن مساله کند و بخواهد ذهنیت رایج ما درباره «بد‌یُمنی» را به هم بزند. اما اکنون که در مقام شرح حال و وصف آنان برآمده است در شروع بحث می‌فرماید: چقدر حکایت آنان عجیب و باورنکردنی است.

به تعبیر مختصر، وضع دوزخیان به قدرى هولناک است که مایه‏ى شگفتى و تعجب مى‏شوند. (تفسیر نور، ج‏9، ص430)

 

 

 

---

[1] . هم الذین یؤخذ بهم ذات الشمال إلى جهنم

[2] . وَ أَصْحابُ الشِّمالِ ما أَصْحابُ الشِّمالِ قال: أصحاب الشمال أعداء محمد و أصحابهم الذین والوهم