یک آیه در روز

 بسم الله الرحمن الرحیم

869) سوره هود (11) آیه 82

فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا جَعَلْنا عالِیَها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا عَلَیْها حِجارَةً مِنْ سِجِّیلٍ مَنْضُودٍ

8 جمادی‌الاولی 1440

ترجمه

پس هنگامی که امر ما آمد آن را زیر و رو کردیم و بر آن بارانی از سنگ‌هایی از سجّیلِ [= سنگ‌گِلِ] نضج‌یافته و درهم‌تنیده باریدیم.

نکات ادبی

عالِیَها

قبلا بیان شد که ماده «علو» در اصل به معنای بلندی و رفعت و عُلُوّ می‌باشد؛ و درباره کاربردهای قرآنی مختلف این واژه نیز توضیحاتی گذشت.

جلسه 518 http://yekaye.ir/al-ahzab-33-28/

سافِلَها

ماده «سفل» برای اشاره به پایین و پست به کار می‌رود؛ و اغلب اهل لغت به بیان اینکه نقطه مقابل «علو» است بسنده نموده؛ و به کاربرد آن به صورت «سَفِلة» برای اشاره به افراد پست و دون اشاره کرده‌اند (که این کلمه «جمع» است؛ از این رو، نمی‌گویند فلانی سفله است؛ بلکه می‌گویند فلانی «مِن سَفِلة الناس» است. (مثلا: معجم مقاییس اللغه، ج‏3، ص8) و حداکثر اشاره کرده‌اند که این تقابل فقط بین «سُفْل» و «عُلُوّ» نیست؛ بلکه «سافل» هم در مقابل «عالی» (فَجَعَلْنا عالِیَها سافِلَها؛ حجر/ 74) به کار می‌رود و معنای افعل تفضیل آن هم به صورت مذکر «أَسْفَل» (در مقابل «أعلی»: وَ الرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنْکُمْ؛‏ أنفال/42؛ إِنَّ الْمُنافِقینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّار؛ نساء/145) و هم به صورت مونث «سُفلی» در مقابل «عُلیا» (وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلى؛‏ توبة/40) به کار رفته است. (مفردات ألفاظ القرآن، ص413).

اما برخی با توجه به کلمات دیگری که برای معنای «پایین» در عربی رواج دارد (مانند «تحت» و «دون») توضیح داده‌اند که: ماده «سفل» ‌برای امری که متصل باشد به کار می‌رود، اما «تحت» (در مقابل «فوق») برای امر منفصل؛ و تفاوتش با «دون» در این است که «دون» در اصل برای اشاره به غیریت است که البته آن غیر با تسفّل و پایین بودن همراه است. (التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج‏5، ص173) هرچند برخی توضیح داده‌اند که معنای محوری این ماده «تحت یا دونِ دیگری بودن و از این حیث متمایز شدن» است (المعجم الإشتقاقی المؤصل لألفاظ القرآن الکریم، ج1، ص1027)

و به نظر می‌رسد این ماده دارای بار ارزشی منفی هم می‌باشد؛ یعنی برای «پایین» بودنی به کار می‌رود که با نوعی تحقیر و کوچک شمردن همراه باشد. ضمنا با اینکه غالبا «سفل» در مقابل «علو» ، و «تحت» در مقابل «فوق» آمده است؛ اما به نظر نمی‌آید این دوگانه‌ها کاملا متمایز از هم باشند؛ چنانکه گاه «سفل» در مقابل «فوق» هم به کار رفته است: «إِذْ جاؤُکُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ» (احزاب/10)

ماده «سفل» 10 بار در قرآن کریم به کار رفته است.

سِجِّیلٍ 

اینکه اصل «سجّیل» از چه ماده‌ای است محل اختلاف است. یک احتمال قوی آن است که اصل این کلمه «سنگ-گِل» بوده که از زبان فارسی به عربی وارد، و بدین صورت تلفظ شده است (مفردات ألفاظ القرآن، ص398)؛ بویژه که از ابوعبیده نقل شده که این را به معنای «سنگ سخت» دانسته و از فراء هم نقل شده که آن را به معنای گِل پخته شده (آجر) دانسته‌ است (البحر المحیط، ج‏6، ص174) و برخی افزوده‌اند که این کلمه با کلمه «سجّین» (کَلّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفی‏ سِجِّینٍ؛ وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ؛ مطففین/7-8) هم‌معنی است و در زبان عربی اینکه حرف لام و نون به همدیگر تبدیل شود بسیار رایج است. (مجمع البیان، ج‏5، ص278) و این احتمال نزد برخی از مفسران بقدری غلبه دارد که حتی بر این باورند که کلمه «سجلّ» که به معنای «کتاب» می باشد (و مشتقات آن مانند اسجال به معنای ارسال؛ و ...) نیز از همین کلمه گرفته شده چون ابتدا نوشته‌ها روی سنگ نوشته می‌شد و به همین مناسبت از کلمه «سجّیل» کلمه «سجل» درست شد. (المیزان، ج‏10، ص343)[1]

اما برخی در مقابل بشدت با این تحلیل که این کلمه، معرّب و وارد شده از زبان فارسی باشد، مخالفند؛ و آن را از ماده «سجل» می‌دانند. (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏5، ص58)

درباره ماده «سجل» کلمه «السَّجْل» به معنای دلو بزرگ و تعبیر «سَجَلت الماءَ» برای ریختن آب بسیار معروف است؛ و در اغلب تحلیل‌ها از این کلمه شروع کرده‌اند. برخی اصل معنای این ماده را «ریختن چیزی بعد از پر شدن آن» می دانند؛ چنانکه نه‌تنها به دلو بزرگ، بلکه به پستان پر از شیر هم «سَجْل» گویند و خلیل «سِجل» را به معنای پر شدن دلو دانسته؛ و ظاهرا «سِجِلّ» (یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ؛ انبیاء/104) را هم بدین مناسبت کتاب گویند که نوشته‌ها و معانی در آن جمع شده‌اند [معانی در آن پر شده و با خواندن به دیگران سرازیر می‌شود] و آنگاه «سجّیل»‌ می تواند از هر یک از این دومعنا گرفته شده باشد؛ و هرچند «سجّیل» ‌را به معنای شدید هم دانسته‌اند. (معجم المقاییس اللغة، ج‏3، ص136)

برخی هم اصل معنای «سجل» را جمع کردن و گنجینه کردنی که به منظور ریختن و نشر دادن انجام شده باشد، دانسته‌اند؛ و کاربردهای مختلفش را به همین معنا برگردانده‌اند؛ و آنگاه «سجّیل» برگرفته از همین ماده در وزن فِعّیل دانسته‌اند و گفته‌اند که صیغه مبالغه است (شبیه صدّیق و شرّیر) که دلالت دارد بر چیزی که اجزایش جمع شده و شدت یافته و برای پرتاب شدن آماده گردیده است؛ و اینکه در آیه «وَ أَمْطَرْنا عَلَیْها حِجارَةً مِنْ سِجِّیلٍ مَنْضُودٍ» (هود/82) با تعبیر «منضود» توصیف شده، موید همین نکته دانسته‌اند؛ و «سِجِلّ» را هم بر وزن «فِعِلّ» (شبیه فلزّ) دال بر مبالغه و شدت دانسته‌اند که نوشته‌ای است که همه چیز در آن جمع شده است. (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏5، ص57-58) و این احتمال هم مطرح شده که سنگی بوده که در آن می نوشته‌اند و بتدریج هر وسیله‌ای که در آن نوشته می‌شد را «سِجِلّ» نامیدند. (مفردات ألفاظ القرآن، ص398)

البته درباره ریشه معنایی «سجیل» احتمالات دیگری هم مطرح شده است: از جمله اینکه مشتق از «أسجل» به معنای اعطا کردن است، از این باب که همچون بارانی بوده که یکدفعه اعطاء و سرازیر می‌شود؛ یا اینکه «از سجل» به معنای دلو بزرگ گرفته شده از این جهت که همانند دلو یکدفعه رها شده است؛ و یا از «سجِل»‌ به معنای کتاب و نوشته است؛ و مقصود آن است که خداوند بر آنان مکتوب و مقدر فرمود عذاب را (مجمع البیان، ج‏5، ص278)[2]

با توجه به اختلافی که درباره ماده این کلمه وجود دارد اشاره می‌کنیم که کلمه «سجّیل» سه بار، و کلمه «سِجِلّ» یکبار و کلمه «سِجّین» دوبار در قرآن کریم به کار رفته است. (البته درباره «سجّین» یک احتمال قوی آن است که از ماده «سجن» باشد که البته ماده «سجن» در 10 مورد دیگر هم در قرآن به کار رفته است.)

مَنْضُودٍ 

ماده «نضد» در اصل دلالت دارد بر انضمام چیزی به چیز دیگر به نحو کاملا چسبیده و در کنار هم، خواه روی هم باشد یا در کنار هم (معجم المقاییس اللغة، ج‏5، ص439) به تعبیر دیگر، ضمیمه و به هم ملحق کردن بین اجزای یک چیز ویا اشیای مختلف به نحوی که شبیه یک چیز واحد به نظر برسد. (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏12، ص153)

«النَّضَد» به تختی گویند که کالاها را روی آن قرار می دهند و احتمالا تعبیر «طلع نضید» [شکوفه‌های به‌هم‌پیوسته یا خوشه‏هاى روى هم چیده] از این کلمه استعاره گرفته شده است ویا «وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ» [موزِ روی هم چیده شده] (واقعة/29) از باب تشبیه به ابر متراکم است (مفردات ألفاظ القرآن، ص810)

ماده «نضد» 3 بار در قرآن کریم به کار رفته است.

حدیث

1) در بحث از آیه قبل روایتی از امام صادق ع گذشت (حدیث2). در ادامه‌اش فرمودند:

و حضرت لوط ع از آن شهرها بیرون آمد؛ و آنگاه جبرئیل امین بالهای غضب را گستراند، و اسرافیل جوانب آن شهرها را گرد آورد؛ و دردائیل بال [قدرات]ش را در انتهای سرزمین هفتم قرار داد و عزرائیل هم برای قبض روح آنان در زبانه‌هایی از آتش آماده شد.

چون سپیده فجر دمید، جبرئیل با صدای بلندی فریاد برآورد: چه بد است صبحِ جماعتِ کفرپیشگان!

و میکائیل از جانب دیگر فریاد برآورد: چه بد است صبحِ جماعتِ پرده‌دران!

و اسرافیل از سمت سوم فریاد برآورد: چه بد است صبحِ جماعتِ بزهکاران!

و دردائیل هم فریاد برآورد: چه بد است صبحِ جماعتِ گمراهان!

و عزرائیل هم با شدت تمام فریاد برآورد: چه بد است صبحِ جماعتِ غفلت‌پیشگان!

پس جبرئیل امین - همان که به طاووس ملائکه مشهور است، گردنبندی از نور بر گردن دارد و قدرتمند است - آن هفت شهر را از آخر، و از انتهای پست‌ترین سرزمین هفتم، به جناح غضب خویش برکَند؛ چنانکه آب سیاهی برآمد؛ پس به کوهها و دشتها و درختان و خانه‌ها و غرفه‌ها و رودها و مزارعه‌ها و مرتع‌ها پرداخت تا اینکه همه را زیر و رو کرد؛ تا جایی که آسمانیان فریاد آنان را شنیدند و گفتند: اینان چه کسانی‌اند که مورد غضب قرار گرفته‌اند؟ و پاسخ آمد: اینان قوم لوط‌اند.

و اینان همچنان در بر جناح [قدرت] جبرئیل بودند و همچون برگی در تندبادی شدید این سو و آن سو می‌شدند، در انتظار اینکه چه زمان فرمان سررسد؛ پس ندا داده شد: آن شهرها را درهم کن؛ پس جبرئیل امین «آن را زیر و رو کرد» و این است مراد از آن سخن خداوند متعال که فرمود: «و شهرهاى واژگون شده را که به رو درافکند؛ پس آن شهرها را پوشانید آنچه پوشانید» (نجم/52-53) که یعنی [پوشانیده شد] از سنگهایی که توسط فرشتگان بر آنجا پرتاب گردید. خداوند متعال فرمود: «پس هنگامی که امر ما آمد» یعنی عذاب ما «آن را زیر و رو کردیم و بر آن باریدیم بارانی از سنگ‌هایی از سجّیلِ [= سنگ‌گِلِ] منضود.» یعنی پشت سر هم؛ و بر هر سنگی اسم صاحبش بود [ظاهراً اشاره به ابتدای آیه بعد است که می‌فرماید: این سنگها نشان‌گذاری شده بودند].

حضرت فرمود: پس آن قوم از خواب بیدار شدند در حالی که در میان زمین و آسمان بودند؛ و آتش آنان را احاطه کرده بود و فرشتگان با سنگهایی که در آتش جهنم پخته [= آجر] شده بودند آنان را سنگ‌باران می‌کردند؛ پس چه بد بود صبح آن انذارداده‌شدگان!

تحفة الإخوان، ص48 (نسخه خطی، به نقل از البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏4، ص319-321)

قال: و خرج لوط (علیه السلام) من تلک المدائن و إذا بجبرئیل الأمین قد بسط جناح الغضب، و إسرافیل قد جمع أطراف المدائن، و دردائیل قد جعل جناحه تحت تخوم الأرض السابعة، و عزرائیل قد تهیأ لقبض أرواحهم‏ فی حراب النیران، حتى إذا برز عمود الصبح، صاح جبرئیل الأمین بأعلى صوته: یا بئس صباح قوم کافرین. و صاح میکائیل من الجانب الثانی: یا بئس صباح قوم فاسقین. و صاح إسرافیل من الجانب الثالث: یا بئس صباح قوم مجرمین. و صاح دردائیل: یا بئس صباح قوم ضالین. و صاح عزرائیل بأعلى صوته: یا بئس صباح قوم غافلین.

قال: فقلع جبرئیل الأمین- طاوس الملائکة المطوق بالنور، ذو القوة- تلک المدائن السبع عن آخرها، من تحت تخوم الأرض السابعة السفلى بجناح الغضب، حتى بلغ الماء الأسود، ثم رفعها بجبالها، و ودیانها ، و أشجارها، و دورها، و غرفها، و أنهارها، و مزارعها، و مراعیها، حتى انتهى بها إلى البحر الأخضر الذی فی الهواء، حتى سمع أهل السماء صیاح صبیانهم، و نبیح کلابهم، و صقیع‏ الدیکة، فقالوا: من هؤلاء المغضوب علیهم؟ فقیل: هؤلاء قوم لوط (علیه السلام).

و لم تزل کذلک على جناح جبرئیل، و هی ترتعد کأنها سعفة فی ریح عاصف، تنتظر متى یؤمر بهم، فنودی: در القرى بعضها على بعض. فقلبها جبرئیل الأمین، و جعل «عالیها سافلها» فذلک معنى قوله تعالى: «وَ الْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوى‏؛ فَغَشَّاها ما غَشَّى‏» ، یعنی مِن رمی الملائکة لهم بالحجارة من فوقهم. قال الله تعالى: فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا یعنی عذابنا جَعَلْنا عالِیَها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا عَلَیْها حِجارَةً مِنْ سِجِّیلٍ مَنْضُودٍ یعنی متتابع بعضه على بعض، و کل حجر علیه اسم صاحبه- قال- فاستیقظ القوم و إذا هم بالأرض تهوی بهم من الهواء، و النیران من تحتهم، و الملائکة تقذفهم بالحجارة و هی مطبوخة بنار جهنم، و هی علیهم کالمطر، فساء صباح المنذرین.[3]

 

2) از امام صادق ع روایت شده است که درباره آیه «پس هنگامی که امر ما آمد آن را زیر و رو کردیم و بر آن بارانی از سنگ‌هایی از سجّیلِ [= سنگ‌گِلِ] نضج‌یافته و درهم‌تنیده باریدیم» فرمودند:

هیچ بنده‌ای نیست که از دنیا خارج شود و عمل قوم لوط را حلال و روا بشمرد مگر اینکه خداوند چنان سنگی را به کبد وی بزند که همان نهایتا باعث مرگ وی شود؛ ولی مردم آن را نمی‌بینند.

تفسیر القمی، ج‏1، ص336

حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِهِ «وَ أَمْطَرْنا عَلَیْها حِجارَةً مِنْ سِجِّیلٍ مَنْضُودٍ مُسَوَّمَةً» قَالَ:

مَا مِنْ عَبْدٍ یَخْرُجُ مِنَ الدُّنْیَا یَسْتَحِلُّ عَمَلَ قَوْمِ لُوطٍ إِلَّا رَمَاهُ اللَّهُ کَبِدَهُ مِنْ تِلْکَ الْحِجَارَةِ تَکُونُ مَنِیَّتُهُ‏ فِیهَا وَ لَکِنَّ الْخَلْقَ لَا یَرَوْنَهُ.

روایتی شبیه این روایت با اندکی تفاوت در کافی آمده است که ان شاء الله در بحث از آیه بعد خواهد آمد.

توجه

جلسه 855 حدیث4 روایتی گذشت که آن را هم می‌توان به این آیه مرتبط دانست:  http://yekaye.ir/al-aaraf-7-84/

تدبر

1) «فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا جَعَلْنا عالِیَها سافِلَها»

خداوند مدتها به بدکاران مهلت می‌دهد اما گاه بقدری بدی در جامعه‌ای تثبیت می‌شود که جز برهم‌زدن آن جامعه از بیخ و بن، چاره‌ای نمی‌ماند.

 

2) «فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا جَعَلْنا عالِیَها سافِلَها»

مقصود از تعبیر «عالیِ آن را سافلِ آن قرار دادیم» چیست؟

الف. همین تعبیر زیر و رو کردن؛ یعنی وقتی خدا بخواهد عذاب کند، شهری [یا شهرهایی] را زیر و رو می‌کند و هیچکس را یارای مقاومت نیست.

ب. کیفر کسانى که فطرت انسانى را واژگون مى‏کنند آن است که شهر بر سرشان واژگون شود. (تفسیر نور، ج‏4، ص104)

ج. یعنی کسانی که در ظاهر علو و برتری‌ای داشتند اسفل و حقیر و پست شدند و بالعکس؛ یعنی آن مردمانی که قدرتمند بودند به زیر کشیده شدند.

د. شدت عذاب و درهم‌ریختن شهر به حدی بود که مناطق مرتفع (کوهها و تپه‌ها) به مناطق زیردست (دره‌ها و ...) تبدیل شد.

ه. ...

 

3) «فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا جَعَلْنا عالِیَها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا عَلَیْها حِجارَةً مِنْ سِجِّیلٍ مَنْضُودٍ»

چرا صرفاً به اینکه بفرماید «زیر و رویش کردیم» بسنده نکرد و از سنگباران آنجا نیز خبر داد؟

الف. شاید می‌خواهد به نحوی به فلسفه یکی از مجازات‌های اسلامی برای افرادی که مرتکب لواط (رفتار جنسی با همجنس) می‌شوند اشاره کند؛ یعنی اگر فرد همجنس‌باز سنگسار می‌شود، از باب همان عذابی است که بر قوم لوط نازل شد.

ب. ممکن است زیر و رو کردن، عذاب خود شهر باشد، و سنگباران عذاب کسانی که در شهر نبوده‌اند (به نقل از المیزان، ج‏10، ص344) و موید این برداشت آن روایاتی است که می‌گوید زن لوط همراه آنان از شهر خارج شد اما بعد از اظهار همدلی با آن قوم، سنگی از آن سنگها آمد و او را به هلاکت رساند.

ج. شاید از باب تغلیظ و تشدید در عقوبت بوده باشد؛ یعنی ابتدا زیر و رو کرد و بعد همانجا را سنگباران نمود. (به نقل از المیزان، ج‏10، ص344)

د. چه‌بسا می‌خواهد بر واقعی بودن ماجرا تاکید کند. یعنی با بیان طول و تفصیل و جزئیات واقعه، نشان دهد که گمان نکنید که داستان قوم لوط را صرفاً به عنوان یک داستان ساخته و پرداخته‌ایم.

ه. ...

 

4) «وَ أَمْطَرْنا عَلَیْها حِجارَةً»

قدرت الهى مى‏تواند به جاى باران، سنگباران کند. (تفسیر نور، ج‏4، ص104)

 

5) «أَمْطَرْنا عَلَیْها حِجارَةً مِنْ سِجِّیلٍ مَنْضُودٍ»

چرا به صرف سنگباران (أَمْطَرْنا عَلَیْها حِجارَةً) بسنده نکرد و به نوع سنگها (از سجیل بودنشان) اشاره کرد؟ و مقصود از «سجیل» چیست؟

الف. معرب «سنگ-گِل» است (ابن عباس و سعید بن جبیر) و می‌خواسته بدین تعبیر بر صلابت آنها و یخ نبودن آنها تاکید کند تا افراد گمان نکنند که منظور تگرگ و امثال آن می‌باشد. (مجمع البیان، ج‏5، ص281)

ب. مقصود «گِل» است (قتاده و عکرمه)؛ و موید این برداشت آیه «لِنُرْسِلَ عَلَیْهِمْ حِجارَةً مِنْ طینٍ» (ذاریات/33) است که تعبیر «طین» را به جای «سجیل» آورده است. (مجمع البیان، ج‏5، ص281)[4]

ج. شاید می‌خواسته غیرمستقیم اشاره کند که اصل سنگ‌ها از گِل بوده (حسن بصری)؛ [که در اثر رسوبات و فشارهای لایه‌های زمین به صورت سنگ درآمده است] (مجمع البیان، ج‏5، ص281)

د. ...

 

6) «أَمْطَرْنا عَلَیْها حِجارَةً مِنْ سِجِّیلٍ مَنْضُودٍ»

مقصود از تعبیر «منضود» چیست؟

الف. اینکه آن سجیل از لایه‌های متراکمی تشکیل شده و به صورت سنگ درآمده است. (ربیع، به نقل از مجمع البیان، ج‏5، ص282)

ب. مقصود متراکم بودن این سنگها در کنار همدیگر است (قتاده، به نقل از مجمع البیان، ج‏5، ص282)

ج. پیاپی بودن این باران سنگهاست. (ابن‌عباس، به نقل از مجمع البیان، ج‏5، ص282)

د. ...

 

7) «فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا جَعَلْنا عالِیَها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا عَلَیْها حِجارَةً مِنْ سِجِّیلٍ مَنْضُودٍ»

حکایت

ابن لهیعه روایت کرده که در حال طواف به دور خانه خدا بودم که به مردی رسیدم که می‌گفت»: خدایا مرا بیامرز! و گمان نکنم که بیامرزی!

به او گفتم: بنده خدا ! از خدا بترس و این گونه سخن مگو! اگر گناهانت به اندازه قطره‌های باران و برگهای درختان باشد و از خداوند طلب مغفرت کنی، خداوند می‌آمرزد که او آمرزنده و رحیم است.

گفت: بیا تا برایت حکایت خودم را تعریف کنم. نزد او رفتم و گفت: ما پنجاه نفر بودیم که همراه با سر [مقدس امام] حسین ع به سوی شام راه افتادیم. وقتی شب می‌شد سر را در جعبه‌ای می‌گذاشتیم و دور آن به میگساری می‌پرداختیم. یک شب دوستانم میگساری کردند تا مست شدند ولی من همراهشان ننوشیدم؛ چون تاریکی شب کامل شد رعدی شنیدم و برقی دیدم گویی درهای آسمان باز شد و حضرات آدم و نوح و ابراهیم و اسماعیل و اسحاق علیهم السلام و پیامبرمان حضرت محمد ص نازل شدند به همراهی جبرئیل و جمعی از فرشتگان؛ پس جبرئیل به آن جعبه نزدیک شد و سر را بیرون آورد و به خود چسباند و آن را بوسید و همگی آن پیامبران چنین کردند و پیامبر ص بر سر حسین ع گریست و پیامبران او را تعزیت می‌گفتند. جبرئیل به او گفت: محمد! همانا خداوند تبارک و تعالی به من دستور داده تا امر تو را در خصوص امتت اطاعت کنم! اگر به من دستور دهی، زلزله‌ای در زمین برای آنان درافکنم و آن را زیر و رو کنم آن گونه که با قوم لوط چنین کردم.

پیامبر ص فرمود: نه جبرئیل! مرا با آنان در پیشگاه خداوند روز قیامت توقفی خواهد بود.

سپس فرشتگان به سوی ما آمدند که ما را به هلاکت برساتنند؛ من گفتم: الامان؛ الامان؛ یا رسول الله!

و حضرت فرمود: برو که خداوند تو را نیامرزد!

اللهوف على قتلى الطفوف، ص172-173

فَرَوَى ابْنُ لَهِیعَةَ وَ غَیْرُهُ حَدِیثاً أَخَذْنَا مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ قَالَ:

کُنْتُ أَطُوفُ بِالْبَیْتِ فَإِذَا بِرَجُلٍ یَقُولُ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ مَا أَرَاکَ فَاعِلًا!

فَقُلْتُ لَهُ یَا عَبْدَ اللَّهِ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تَقُلْ مِثْلَ ذَلِکَ فَإِنَّ ذُنُوبَکَ لَوْ کَانَتْ مِثْلَ قَطْرِ الْأَمْطَارِ وَ وَرَقِ الْأَشْجَارِ فَاسْتَغْفَرْتَ اللَّهَ غَفَرَهَا لَکَ فَإِنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ.

قَالَ فَقَالَ لِی تَعَالَ حَتَّى أُخْبِرَکَ بِقِصَّتِی.

فَأَتَیْتُهُ؛ فَقَالَ اعْلَمْ أَنَّا کُنَّا خَمْسِینَ نَفَراً مِمَّنْ سَارَ مَعَ رَأْسِ الْحُسَیْنِ ع إِلَى الشَّامِ فَکُنَّا إِذَا أَمْسَیْنَا وَضَعْنَا الرَّأْسَ فِی تَابُوتٍ وَ شَرِبْنَا الْخَمْرَ حَوْلَ التَّابُوتِ. فَشَرِبَ أَصْحَابِی لَیْلَةً حَتَّى سَکِرُوا وَ لَمْ أَشْرَبْ مَعَهُمْ. فَلَمَّا جَنَّ اللَّیْلُ سَمِعْتُ رَعْداً وَ رَأَیْتُ بَرْقاً؛ فَإِذَا أَبْوَابُ السَّمَاءِ قَدْ فُتِحَتْ وَ نَزَلَ آدَمُ ع وَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ إِسْحَاقُ وَ نَبِیُّنَا مُحَمَّدٌ ص وَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ، وَ مَعَهُمْ جَبْرَئِیلُ وَ خَلْقٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ. فَدَنَا جَبْرَئِیلُ مِنَ التَّابُوتِ وَ أَخْرَجَ الرَّأْسَ وَ ضَمَّهُ إِلَى نَفْسِهِ وَ قَبَّلَهُ؛ ثُمَّ کَذَلِکَ فَعَلَ الْأَنْبِیَاءُ کُلُّهُمْ. وَ بَکَى النَّبِیُّ ص عَلَى رَأْسِ الْحُسَیْنِ ع؛ وَ عَزَّاهُ الْأَنْبِیَاءُ وَ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ ع: یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَمَرَنِی أَنْ أُطِیعَکَ فِی أُمَّتِکَ فَإِنْ أَمَرْتَنِی زَلْزَلْتُ بِهِمُ الْأَرْضَ وَ جَعَلْتُ عالِیَها سافِلَها کَمَا فَعَلْتُ بِقَوْمِ لُوطٍ. فَقَالَ النَّبِیُّ ص: لَا یَا جَبْرَئِیلُ فَإِنَّ لَهُمْ مَعِی مَوْقِفاً بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ. ثُمَّ جَاءَ الْمَلَائِکَةُ نَحْوَنَا لِیَقْتُلُونَا؛ فَقُلْتُ: الْأَمَانَ الْأَمَانَ یَا رَسُولَ اللَّهِ؛ فَقَالَ: اذْهَبْ فَلَا غَفَرَ اللَّهُ لَکَ.

 

8) «فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا ...»

مقصود از «امر ما» در اینجا چیست؟

الف. آمدن دستوری از جانب خداوند، که اکنون عذاب را شروع کنید. (مجمع البیان، ج‏5، ص281)

ب. آمدن خود عذاب. (مجمع البیان، ج‏5، ص281)

ج. آمدن فرشتگانی که مامور عذاب بودند. (مجمع البیان، ج‏5، ص281)

د. ...

 

 

---

[1] . و السجیل على ما فی المجمع، بمعنى السجین و هو النار، و قال الراغب: السجین حجر و طین مختلط، و أصله فیما قیل فارسی معرب، انتهى. یشیر إلى ما قیل إن أصله سنک کل، و قیل: إنه مأخوذ من السجل بمعنى الکتاب کأنها کتب فیها ما فیها من عمل الإهلاک، و قیل: مأخوذ من أسجلت بمعنى أرسلت. و الظاهر أن الأصل فی جمیع هذه المعانی هو الترکیب الفارسی المعرب المفید معنى الحجر و الطین، و السجل بمعنى الکتاب أیضا منه فإنهم على ما قیل کانوا یکتبون على الحجر المعمول ثم توسع فسمی کل کتاب سجلا و إن کان من قرطاس، و الإسجال بمعنى الإرسال مأخوذ من ذلک

[2] . و السجیل فارسی معرب أی سنک و کل حجارة و طین و قال أبو عبیدة هو الحجارة الشدیدة و أنشد لابن مقبل: (و رجلة یضربون البیض ضاحیة ضربا تواصی به الأبطال سجینا) و سجین و سجیل بمعنى واحد و العرب تعاقب بین النون و اللام فقلبت النون هاهنا لاما و قیل إنه مشتق من أسجلته أی أعطیته فتقدیره أنها من مثل العطیة فی الإدرار و قیل إنه من السجل و هو الدلو العظیمة فتقدیره أنها من مثل السجل فی الإرسال و قیل إنه من أسجلته إذا أرسلته و کأنها مرسلة علیهم و قیل إنه من السجل و هو الکتاب فکأنها سجلت لهم و المراد کتب الله علیهم إن علیهم أن یعذبهم بها.

[3] . روایتی هم آمده است که این واقعه را در روز چهارشنبه دانسته است:

حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ عَمْرِو بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَصْرِیُّ بِإِیلَاقَ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ جَبَلَةَ الْوَاعِظُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ الطَّائِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِی قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا قَالَ حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ ع قَالَ: قَامَ رَجُلٌ إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع فِی الْجَامِعِ بِالْکُوفَةِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنْ یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ وَ التَّطَیُّرِ مِنْهُ وَ ثِقْلِهِ وَ أَیُّ أَرْبِعَاءَ هُوَ فَقَالَ ع آخِرُ أَرْبِعَاءَ فِی الشَّهْرِ وَ هُوَ الْمَحَاقُ وَ فِیهِ قَتَلَ قَابِیلُ هَابِیلَ أَخَاهُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أُلْقِیَ إِبْرَاهِیمُ ع فِی النَّارِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَضَعُوا الْمَنْجَنِیقَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ غَرَقَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْضَ قَوْمِ لُوطٍ «عالِیَها سافِلَها» وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَرْسَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ الرِّیحَ عَلَى قَوْمِ عَادٍ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَى نُمْرُودَ الْبَقَّةَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ طَلَبَ فِرْعَوْنُ مُوسَى لِیَقْتُلَهُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ خَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَمَرَ فِرْعَوْنُ بِذَبْحِ الْغِلْمَانِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ خُرِّبَ بَیْتُ الْمَقْدِسِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أُحْرِقَ مَسْجِدُ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ ع وَ إِصْطَخْرُ مِنْ کُورَةِ فَارِسَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ قُتِلَ یَحْیَى بْنُ زَکَرِیَّا وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءَ ظَلَّ قَوْمُ فِرْعَوْنَ أَوَّلَ الْعَذَابِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ خَسَفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِقَارُونَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ ابْتَلَى اللَّهُ أَیُّوبَ ع بِذَهَابِ مَالِهِ وَ وُلْدِهِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أُدْخِلَ یُوسُفُ السِّجْنَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّا دَمَّرْناهُمْ‏ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِینَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ عَقَرُوا النَّاقَةَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَمْطَرَ عَلَیْهِمْ حِجارَةً مِنْ سِجِّیلٍ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ شُجَّ النَّبِیُّ ص وَ کُسِرَتْ رَبَاعِیَتُهُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَخَذَتِ الْعَمَالِیقُ التَّابُوت‏. (الخصال، ج‏2، ص388)

[4] . وی اقوال دیگری را هم ذکر کرده مثلا ضحاک آن را آجر دانسته؛ و یا فراء آن را گِل پخته شده (سفال) دانسته است؛ و یا ابن‌زید آن را مرتبه‌ای از آسمان دنیا قلمداد کرده است (مجمع البیان، ج‏5، ص281) که چون اینها صرفا یک احتمالی است که هیچ مویدی از آیه یا روایت یا سیاق کلام بر آن اقامه نشده، در متن بدانها اشاره نشد.