سفارش تبلیغ
صبا ویژن

512) سوره قلم (68) آیه 47 أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَک

بسم الله الرحمن الرحیم

512) سوره قلم (68) آیه 47  

أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ

ترجمه

یا [مگر] غیب به دست آنهاست و آنها [از روی آن] می‌نویسند؟!

حدیث

1) از امیرالمومنین ع در فرازی از خطبه‌ای که به خطبه اشباح معروف است، آمده است:

و بدانید که راسخان در علم (آل‌عمران/7) کسانی‌اند که اقرار به جهل‌ در فهم آنچه در پس پرده‏هاى غیب است، آنان را از اقدام به گشودن درهای بسته امور غیبی بى‏نیاز کرده است؛ پس خدا این اعتراف آنان به ناتوانى از رسیدن بدانچه بر آن احاطه علمی ندارند را ستوده است، و پرهیز از فرو رفتن در آنچه را که تکلیفی برای بحث و بررسی آن ندارند، «رسوخ» [= راسخ بودن در علم] نامیده است‏...

نهج البلاغه، خطبه91

 و من خطبة له ع تعرف بخطبة الأشباح

وَ اعْلَمْ أَنَّ الرَّاسِخِینَ فِی الْعِلْمِ هُمُ الَّذِینَ أَغْنَاهُمْ عَنِ اقْتِحَامِ السُّدَدِ الْمَضْرُوبَةِ دُونَ الْغُیُوبِ الْإِقْرَارُ بِجُمْلَةِ مَا جَهِلُوا تَفْسِیرَهُ مِنَ الْغَیْبِ الْمَحْجُوبِ فَمَدَحَ اللَّهُ تَعَالَى اعْتِرَافَهُمْ بِالْعَجْزِ عَنْ تَنَاوُلِ مَا لَمْ یُحِیطُوا بِهِ عِلْماً وَ سَمَّى تَرْکَهُمُ التَّعَمُّقَ فِیمَا لَمْ یُکَلِّفْهُمُ الْبَحْثَ عَنْ کُنْهِهِ رُسُوخا.


2) ضریس روایت کرده: نزد امام باقر ع بودیم؛ ابوبصیر گفت: عالِمِ شما چه می‌داند؟ [محدوده علمِ شما امامان اهل بیت ع تا چه اندازه است؟]

امام ع فرمود: جز خداوند کسی غیب نمی‌داند؛ و اگر عالِمِ ما [= هر یک از ما امامان اهل بیت ع] به خودش واگذار شود، مانند برخی از شما خواهد بود! لیکن لحظه به لحظه به او القا می‌شود.

سپس فرمود: نه، به خدا سوگند، عالِم هیچگاه جاهل نخواهد بود؛ خداوند جلیل‌القدرتر و بزرگتر از آن است که طاعت بنده‌ای را واجب کند سپس علم آسمان و زمینش را از او در پشت پرده بدارد؛

سپس فرمود: علمِ آن هیچگاه از او محجوب و در پرده نیست.

الخرائج و الجرائح، ج‏2، ص780

رُوِیَ عَنْ ضُرَیْسٍ قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ ع فَقَالَ لَهُ أَبُو بَصِیرٍ مَا یَعْلَمُ عَالِمُکُمْ؟

قَالَ لَا یَعْلَمُ الْغَیْبَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَوْ وُکِلَ عَالِمُنَا إِلَى نَفْسِهِ لَکَانَ مِثْلَ بَعْضِکُمْ وَ لَکِنْ یُحَدَّثُ إِلَیْهِ سَاعَةً بَعْدَ سَاعَةٍ؛

وَ قَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا یَکُونُ عَالِمٌ جَاهِلًا أَبَداً اللَّهُ أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یَفْرِضَ طَاعَةَ عَبْدٍ ثُمَّ یَحْجُبُ عَنْهُ عِلْمَ سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ؛

ثُمَّ قَالَ لَا یُحْجَبُ عَنْهُ عِلْمُ ذَلِک‏.

همچنین نگاه کنید به: بصائر الدرجات، ج‏1، ص325[1]، مختصر البصائر، ص314[2]و الخرائج و الجرائح، ج‏2، ص831[3].

تدبر

1) «أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ»

کافران و تکذیب‌کنندگان پیامبر ص ادعا داشتند که اگر بهشتی در کار باشد، وضعیت آنان از مسلمانان (= کسانی که تسلیم حقیقت شده‌اند) اگر بهتر نباشد، بدتر نیست. در واقع حکم راندند که خداوند مسلمان و مجرم را یکسان پاداش می‌دهد (قلم/35)

در آیات قبل این ادعا را از ابعاد مختلف به چالش کشید. آخرین چالش این است که «مگر غیب نزد آنهاست و آنها می نویسند»

درباره اینکه مراد از «غیب» و «نوشتن» چیست، هم مفسران و هم مترجمان معانی مختلفی برداشت کرده‌اند که با توجه به قاعده امکان استفاده از یک لفظ در چند معنا، بعید نیست اغلب - یا شاید همه - اینها مد نظر بوده باشد.

الف. غیب:

الف.1. مرتبه غیب اشیاء که همه امور از آن مرتبه تنزل می‌یابند؛ و سوال از اینکه آیا غیب نزد آنهاست، یعنی آیا آنها مسلط بر و اختیاردارِ عالم غیب هستند؟ (المیزان، ج‏19، ص387)

الف.2. لوح محفوظ که در آن مغیبات (امور غیبی) ثبت شده است. (تفسیر الصافی، ج‏5، ص82؛ ابن‌عباس، به نقل مجمع‌البیان، ج9، ص257؛ البحر المحیط، ج9، ص576؛ الکشاف، ج4، ص596)

الف.3. علم به صحت آنچه ادعا می‌کنند، که فقط خودشان از این علم برخوردارند (مجمع‌البیان، ج10، ص512) و از دیگران غایب و پنهان است (ترجمه خسروی)

الف.4. علم غیب (ترجمه‌های فولادوند، مجتبوی، مکارم شیرازی، خواجوی، آیتی، کاویانپور، نوبری)

الف.5 آگاهی از عالَم غیب (ترجمه الهی قمشه‌ای) و اسرار غیب و نهان (ترجمه قرائتی و رضایی)

الف.6 ...

ب. نوشتن:

ب.1. کتابت به معنای جاری شدن قضا و قدر در عالم است؛ یعنی آیه می‌فرماید آیا آنها مسلط بر و اختیاردارِ عالم غیب هستند و جریان یافتن قضا و قدر امور به دست آنان است که چنین حکم می‌کنند؟ (المیزان، ج‏19، ص387)

ب.2 نوشتن مطلب از روی لوح محفوظ و استدلال کردن بدان در برابر پیامبر ص (تفسیر الصافی، ج‏5، ص82؛ ترجمه مشکینی)

ب.3. حکم کردن بر اساس غیب (الخرائج و الجرائح، ج‏3، ص1012)

ب.4. نوشتن به منظور سند داشتن و اطمینان شخصی و نیز متقاعد کردن دیگران (مگر نزدشان «علم غیب» است که آن را مى‏نویسند و به دیگران مى‏دهند؟! ترجمه مجتبوی، مکارم شیرازی، انصاریان، حلبی، فیض الاسلام، گرمارودی، خسروی)

ب.5. یادداشت کردن خبرهای نهان، یعنی آیا از عالم غیب آگاهند و خبرهاى نهان را یادداشت مى‏کنند (ترجمه طاهری)

ب.6. ...[4]


2) «أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ»

علم غیب حقیقتا تنها از آن خداست و جز خداوند هیچکس غیب نمی‌داند.

سوال

آیا با توجه به این همه گزارشات غیبی‌ای که از پیامبر اکرم ص و امامان ع رسیده، آیا می‌توان پذیرفت که آنان غیب نمی‌دانستند؟

پاسخ

در برابر این سوال، چند گونه پاسخ در آیات و روایات می‌توان داد:

الف. این علم غیبی که از غیر خدا نفی می‌شود، استقلال در این علم است، یعنی تنها خداست که مستقلا علم به غیب دارد؛ و هیچکس علم به غیب ندارد، مگر اینکه خداوند، هر مقدار که صلاح بداند، به او بدهد؛ چنانکه این مضمون در قرآن کریم صریحاً بیان شده است: عالِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلىَ‏ غَیْبِهِ أَحَدًا؛ إِلَّا مَنِ ارْتَضىَ‏ مِن رَسُولٍ: [خداوند] عالم به غیب است، و کسى را بر غیب خود آگاه نمى‏کند، مگر آن فرستاده‌ای [= پیامبر یا فرشته] را که بپسندد. (جن/26-27)

ب. هرچند خداوند خودش از علم غیب خود به برخی از بندگان برگزیده داده و عملا آنها چنین علمی دارند؛ اما ادب دینی اقتضا می‌کند که علم غیب را از غیر خدا نفی کنیم، و در این گونه موارد هم بگوییم این علمی است که خداوند لحظه به لحظه بر اولیای خود آشکار می‌کند. (حدیث2)

ج. آن علم غیبی که از غیر خدا نفی شده است علم به مطلق غیب است، که چنین علمی خاص خداست و هیچکس چنین بهره‌ای از علم ندارد [چرا که خود خداوند هم غیب است و علم به کنه ذات او برای غیر او ممکن نیست] (حدیث1)[5]

د. ...


دو مورد زیر را در کانال نگذاشتم 

3) «أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ»

کافران و تکذیب‌کنندگان پیامبر ص ادعا داشتند که اگر بهشتی در کار باشد، وضعیت آنان از مسلمانان (= کسانی که تسلیم حقیقت شده‌اند) اگر بهتر نباشد، بدتر نیست. در آیات قبل این ادعا را از ابعاد مختلف به چالش کشید (تدبر3). آخرین چالش این است که «مگر غیب نزد آنهاست و آنها می نویسند»

چرا این گزینه را در آخر همه گزینه‌ها آورد؟

الف. چون این ضعیف‌ترین و بعیدترین احتمال ممکن است. (المیزان، ج‏19، ص387)

ب. ...


4) «أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ»

در این آیه می‌خواهد بفرماید که آیا آنها احاطه‌ای بر غیب دارند که چنین باور دارند و حکمی می‌رانند؟

چرا به جای اینکه از تعابیری مانند یحکمون، یا یعتقدون، استفاده کند، از تعبیر «یکتبون» استفاده کرد؟

الف. یکتبون به معنای نوشتن شریعت و حکم آسمانی باشد، یعنی با علم غیبی که دارند احکام آسمانی را برای خود می‌نویسند و دیگر نیازی به شریعت ندارند. (التفسیر الکبیر، ج‏28، ص221)

ب. شاید نوشتن به معنای باقی گذاشتن برای بعد از خود است، یعنی آیا علم غیبی نزد آنها بوده که برخی آن را نوشته و برای بعدی‌ها باقی گذاشته و حالا اینها بر اساس آن حکم می‌کنند. (اقتباس از مجمع‌البیان، ج10، ص512)[6]

ج. ...


جمع‌بندی آیات 35 تا 47 سوره قلم

کافران و تکذیب‌کنندگان پیامبر ص ادعا داشتند که اگر بهشتی در کار باشد، وضعیت آنان از مسلمانان (= کسانی که تسلیم حقیقت شده‌اند) اگر بهتر نباشد، بدتر نیست در این آیات، این ادعا را از ابعاد مختلف به چالش کشید.

علامه طباطبایی درباره اینکه این ابعاد مختلف، چگونه همه حالات ممکن را در برمی‌گیرد، چنین توضیح داده است:

این ادعا که در قیامت مسلمانان را همانند مجرمان قرار دهند و فرقی بین آنها نگذارند:

یا موهبت و رحمتی از جانب خداوند است، یا چنین نیست:

الف. اگر موهبتی از جانب خداست، آنگاه:

الف.1 یا دلیل عقلی بر آن دارند، که این را با تعبیر «ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ» رد کرد.

الف.2. یا دلیل نقلی [استنادی به کتابی آسمانی] بر آن دارند، که این را با تعبیر «أَمْ لَکُمْ کِتابٌ فیهِ تَدْرُسُونَ ...» رد کرد.

الف.3. یا اینکه دلیل عقلی و نقلی ندارند، بلکه خداوند شفاهاً و مستقیما به آنها گفته و بین آنها و خدا عهدی بسته شده است، که این را با تعبیر «أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا ...» رد کرد.

ب. اگر موهبتی از جانب خدا نیست، یا این سخن را جدی گفته‌اند یا خیر.

ب.1 اگر جدی گفته‌اند، آنگاه:

ب.1.a. این ادعایی مستند به خودشان است یعنی توانایی‌ای دارند که روز قیامت خود را هم‌رتبه مسلمانان قرار دهند، حتی اگر خدا نخواهد، که این را با تعبیر «سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعِیمٌ» رد کرد.

ب.1.b. شریکانی که آنها برای خدا فرض کرده‌اند، این توانایی را دارند که آنها را هم‌رتبه مسلمانان قرار دهند، که این را با تعبیر «أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ» رد کرد.

ب.1.c. چون غیب و قضا و قدر به دست آنهاست و آنها چنین تساوی‌ای را برای خود رقم زده‌اند، که این را با تعبیر «أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ» رد کرد.

ب.2. یا ادعای آنها اصلا جدی نیست و صرفاً این را گفته‌اند که از پیروی تو فرار کنند چون تو مزدی برای رسالتت می‌خواسته‌ای و آنها توان برعهده گرفتن تاوان آن را نداشته‌اند، که این را با تعبیر «أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ» رد کرد. (المیزان، ج‏19، ص382)



[1] . حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ ضُرَیْسٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی بَصِیرٍ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ ع فَقَالَ لَهُ أَبُو بَصِیرٍ بِمَا یَعْلَمُ عَالِمُکُمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ عَالِمَنَا لَا یَعْلَمُ الْغَیْبَ وَ لَوْ وَکَلَ اللَّهُ عَالِمَنَا إِلَى نَفْسِهِ کَانَ کَبَعْضِکُمْ وَ لَکِنْ یَحْدُثُ إِلَیْهِ سَاعَةً بَعْدَ سَاعَةٍ.

[2] . وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ قَالَ: أَخْبَرَنَا عَلِیُّ بْنُ النُّعْمَانِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ، عَنْ ضُرَیْسٍ، قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ أَبُو بَصِیرٍ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ ع، فَقَالَ لَهُ أَبُو بَصِیرٍ: بِمَ یَعْلَمُ عَالِمُکُمْ؟ قَالَ: «إِنَّ عَالِمَنَا لَا یَعْلَمُ الْغَیْبَ، وَ لَوْ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَى نَفْسِهِ لَکَانَ کَبَعْضِکُمْ، وَ لَکِنْ یُحَدَّثُ فِی السَّاعَةِ بِمَا یَحْدُثُ بِاللَّیْلِ وَ فِی السَّاعَةِ بِمَا یَحْدُثُ بِالنَّهَارِ، الْأَمْرَ بَعْدَ الْأَمْرِ، وَ الشَّیْ‏ءَ بَعْدَ الشَّیْ‏ءِ بِمَا یَکُونُ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ»

[3] . عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ النُّعْمَانِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ ضُرَیْسٍ قَالَ کُنْتُ أَنَا وَ أَبُو بَصِیرٍ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ ع فَقَالَ لَهُ أَبُو بَصِیرٍ بِمَا یَعْلَمُ عَالِمُکُمْ قَالَ إِنَّ عَالِمَنَا لَا یَعْلَمُ الْغَیْبَ وَ لَوْ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَى نَفْسِهِ لَکَانَ کَبَعْضِکُمْ وَ لَکِنْ یُحَدَّثُ فِی سَاعَةٍ بِمَا یَحْدُثُ فِی اللَّیْلِ وَ فِی سَاعَةٍ بِمَا یَحْدُثُ فِی النَّهَارِ الْأَمْرِ بَعْدَ الْأَمْرِ وَ الشَّیْ‏ءِ بَعْدَ الشَّیْ‏ءِ بِمَا یَکُونُ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَة

[4] . فخر رازی، احتمال اول را همان لوح محفوظ و رونویسی از روی آن می‌داند و به عنوان احتمال دوم مطرح کرده که: نوشتن به معنای تکلیف کردن بر خدا، یعنی آیا امور غیب چنان نزد آنان حاضر است که بر اساس آن آنچه بخواهند بر خدا تکلیف می‌کنند. عبارت وی چنین است:

و فیه وجهان الأول: أن عندهم اللوح المحفوظ فهم یکتبون منه ثواب ما هم علیه من الکفر و الشرک، فلذلک أصروا علیه، و هذا استفهام على سبیل الإنکار الثانی: أن الأشیاء الغائبة کأنها حضرت فی عقولهم حتى إنهم یکتبون على اللّه أی یحکمون علیه بما شاءوا و أرادوا (التفسیر الکبیر، ج30، ص616)

[5] . در حدیث 1 بیان می‌شود که کسی که راسخ در علم است اعتراف می‌کند که به غیب نمی‌تواند برسد. اگر این را ضمیمه کنیم به روایاتی که مصداق اعلای راسخان در علم را اهل بیت ع می‌شمرد، معلوم می‌شود این غیبی که اعتراف به ندانستنش دلیل بر رسوخ در علم دانسته شده، نه علم به امور غیبی عادی، بلکه اعلا مراتب غیب است که جز خداوند کسی را بدان راهی نیست.

[6] . عبارت ایشان چنین است:

«أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ» أی هل عندهم علم بصحة ما یدعونه اختصموا به لا یعلمه غیرهم فهم یکتبونه و یتوارثونه و ینبغی أن یبرزوه