یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

627) سوره کهف (18) آیه46

الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً

ترجمه‌

مال و فرزندان زینت زندگانی دنیا هستند؛ و امور صالح ماندگار به لحاظ پاداش نزد پروردگارت بهتر، و آرزویی نیکوترند.

حدیث

1) از امیرالمؤمنین ع روایت شده است:

همانا امت‌های پیش از شما هلاک نشدند مگر به خاطر اینکه به گناهان روی آوردند و خداجویان و عالمان دین آنان را نهی نکردند؛ پس مدتی در معاصی غوطه‌ور شدند و همچنان خداجویان و عالمان دین آنان را نهی نکردند تا اینکه خداوند با عقوبتی آنان را فراگرفت؛ پس امر به معروف و نهی از منکر کنید پیش از آنکه آنچه بر آنان نازل شد بر شما هم نازل شود؛ و بدانید که امر به معروف و نهی از منکر نه أجلِ انسان را جلو می‌اندازد و نه از روزی کم می‌کند؛ که همانا امر [معیشت انسانها] همانند ریزش باران، از آسمان به زمین نازل می‌گردد، برای هر کسی به اندازه‌ای که خداوند برایش افزایش یا کاهشی در جان و خانواده و مال مقدر کرده است؛ پس هنگامی که برای یکی از شما نقصانی در این امور رخ داد و دید برای برادر [ایمانی]‌اش اضافه‌ای مقدر شده، مبادا به فتنه بیفتد، که همانا انسان مسلمان - مادامی که دنائت و پستی‌‌ای از خود بروز نداده که اگر مطرح شود، از آن بترسد و مردمان فرومایه آن را مایه آبروریزی‌اش قرار دهند - همانند قمارباز پیروزی است که منتظرِ اولین بُردش است که بواسطه آن سودی ببرد و از بدهکاریش رهایی یابد؛

پس چنین انسان مسلمانی که از خیانت و غل و غشی بری است همواره منتظر یکی از دو خوبی است: یا دعوت‌کننده الهی [= فرشته مرگ]، که آنچه نزد خداست برای او بهتر است؛ و یا روزی گسترده‌ای از جانب خداوند، که در این حال دارای خانواده و اموال کردد و آبرویش هم محفوظ است؛

چرا که مال و فرزندان، کِشته‌ی دنیا؛ و عمل صالح، کِشته آخرت است و خداوند هردو را برای گروهی از انسانها جمع کرده و آنها را از هر دو بهره‌مند فرموده است.

الغارات، ج‏1، ص78-81

حَدَّثَنَا مُحَمَّدٌ قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ قَالَ: حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ قَالَ: وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ هِشَامٍ الْمُرَادِیُ‏  قَالَ: أَخْبَرَنَا أَبُو مَالِکٍ عُمَرُ بْنُ هِشَامٍ‏  قَالَ: حَدَّثَنَا ثَابِتٌ أَبُو حَمْزَةَ  عَنْ مُوسَى‏  عَنْ شَهْرِ بْنِ حَوْشَبٍ‏ : أَنَّ عَلِیّاً ع قَالَ لَهُمْ:

إِنَّهُ لَمْ یَهْلِکْ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ مِنَ الْأُمَمِ إِلَّا بِحَیْثُ مَا أَتَوْا مِنَ الْمَعَاصِی وَ لَمْ یَنْهَهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبَارُ  فَلَمَّا تَمَادَوْا فِی الْمَعَاصِی وَ لَمْ یَنْهَهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَمَّهُمُ اللَّهُ بِعُقُوبَةٍ فَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ قَبْلَ أَنْ یَنْزِلَ بِکُمْ مِثْلُ الَّذِی نَزَلَ بِهِمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَا یُقَرِّبَانِ مِنْ أَجَلٍ وَ لَا یَنْقُصَانِ‏  مِنْ رِزْقٍ فَإِنَّ الْأَمْرَ یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ کَقَطْرِ الْمَطَرِ إِلَى کُلِّ نَفْسٍ بِمَا قَدَّرَ اللَّهُ لَهَا مِنْ زِیَادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ فِی نَفْسٍ أَوْ أَهْلٍ أَوْ مَالٍ فَإِذَا کَانَ لِأَحَدِکُمْ نُقْصَانٌ فِی ذَلِکَ وَ رَأَى لِأَخِیهِ عَفْوَةً  فَلَا یَکُونَنَ‏  لَهُ فِتْنَةً فَإِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ مَا لَمْ یفشَ [یَغْشَ] دَنَاءَة یَظْهَرُ فَیَخْشَعُ لَهَا إِذَا ذُکِرَتْ وَ تُغْرَى بِهَا لِئَامُ النَّاسِ کَانَ کَالْیَاسِرِ الْفَالِجِ‏  یَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْزِهِ مِنْ قِدَاحِهِ‏  یُوجِبُ لَهُ بِهَا الْمَغْنَمَ وَ یَذْهَبُ عَنْهُ بِهَا الْمَغْرَمُ

فَذَلِکَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ الْبَرِی‏ءُ مِنَ الْخِیَانَةِ یَنْتَظِرُ إِحْدَى الْحُسْنَیَیْنِ‏ إِمَّا دَاعِیَ اللَّهِ فَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لَهُ وَ إِمَّا رزق [رِزْقاً] مِنَ اللَّهِ واسع [وَاسِعاً] فَإِذَا هُوَ ذُو أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ مَعَهُ حَسَبُهُ‏  الْمَالُ وَ الْبَنُونُ حَرْثُ الدُّنْیَا وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ حَرْثُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ جَمَعَهُمَا اللَّهُ لِأَقْوَامٍ.

در تفسیر القمی (ج‏2، ص36) روایتی از امام صادق ع بسیار شبیه این روایت امیرالمومنین ع[1] آمده است.[2]

 

2) از رسول الله ص روایت شده است که یکبار به اصحابشان فرمودند: سپرتان را بردارید.

گفتند: آیا دشمن حمله کرده است؟

فرمودند: خیر، لکن سپری در برابر آتش جهنم بردارید!

گفتند: یا رسول الله! چگونه سپر در برابر آتش برداریم؟

فرمودند: [با گفتنِ] سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ؛ که همانا روز قیامت اینها می‌آیند در حالی که برایشان پیشقراول‌ها و پشتیبانان و نجات‌بخش‌ها و پیگیری‌کنندگانی هست؛ و اینهایند «باقیات صالحات».

و همچنین از ایشان روایت شده است که فرمودند:

اگر از شب عاجزید که سختی‌اش را تحمل کنید [= که برای نماز و عبادت شبانه برخیزید] و اگر عاجز ماندید از اینکه به جهاد با دشمن بروید، از گفتن سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ عاجز نمانید که اینها «باقیات صالحات» اند و اینها را بگویید.

تفسیر العیاشی، ج‏2، ص327؛

الأصول الستة عشر، ص126[3]؛

مجمع البیان، ج‏6، ص731[4]؛

ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص11[5]

عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: خُذُوا جُنَنَکُمْ!

قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ عَدُوٌّ حَضَرَ؟

فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ خُذُوا جُنَنَکُمْ مِنَ النَّارِ!

فَقَالُوا بِمَ نَأخُذ [وَ مَا] جُنَنُنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مِنَ النَّارِ؟

قَالَ: سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّهُنَّ یَأْتِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَهُنَّ مُقَدِّمَاتٌ وَ مُؤَخِّرَاتٌ وَ مُنْجِیَاتٌ وَ مُعَقِّبَاتٌ وَ هُنَّ الْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَات‏...[6]

مجمع البیان، ج‏6، ص731

روی عن النبی ص أنه قال إن عجزتم عن اللیل أن تکابدوه و عن العدو أن تجاهدوه فلا تعجزوا عن قول سبحان الله و الحمد لله و لا إله إلا الله و الله أکبر فإنهن من الباقیات الصالحات فقولوها.[7]

و در روایات نبوی آثار فراوانی برای اینکه انسان بعد از هر نماز 30 بار ذکر تسبیحات اربعه را بگوید تاکید شده، و این را «الباقیات الصالحات» معرفی کرده‌اند (ثواب الأعمال ، ص11-12[8]؛ معانی الأخبار، ص324[9]؛ جامع الأخبار (للشعیری)، ص54[10])

 

3) از امام صادق ع روایت شده است:

مال و فرزندان زینت زندگانی دنیا هستند و هشت رکعت نماز در آخر شب و نماز [شفع و] وتر زینت آخرت است و خداوند عز و جل این دو را برای گروهی جمع کرده است.

معانی الأخبار، ص324؛

تهذیب الأحکام، ج‏2، ص120؛

تفسیر العیاشی، ج‏2، ص327؛

ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص41[11]

حَدَّثَنَا أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ الْمُؤَدِّبُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ شَیْخٌ مِنْ أَهْلِ الرَّیِّ قَالَ حَدَّثَنَا مَنْصُورُ بْنُ الْعَبَّاسِ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ النَّضْرِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ النَّضْرِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ:

الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ ثَمَانُ رَکَعَاتٍ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ وَ الْوَتْرُ زِینَةُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ یَجْمَعُهُمَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَقْوَامٍ.[12]

 

4) محمد بن اسماعیل جعفی می‌گوید همراه با عمویم، حُصَین بن عبدالرحمن، بر امام صادق ع وارد شدیم. بعد از سلام و علیک، حضرت به عمویم فرمود: این که همراهت است کیست؟

گفت: پسر برادرم اسماعیل است.

فرمود: خدا اسماعیل را رحمت کند و از گناهانش درگذرد. بعد از او چه می‌کنید؟!

گفت: الحمدلله، مادامی که خداوند ما را بر مودت و دوستی شما پایدار بدارد، همگی خوبیم.

فرمود: حُصَین! مبادا مودت و دوستی ما را ناچیز بشماری! که همانا آن از «باقیات صالحات» است.

گفت: آن را ناچیز نشمرده‌ام و خدا را بر آن سپاس می‌گویم؛

[چرا که امامان ع فرموده‌اند: هرکس که می‌خواهد حمد بگوید، بگوید الحمدلله بر اولین نعمت. گفته شد: اولین نعمت چیست؟ فرمودند: ولایت ما اهل بیت ع.]

فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام (ابن‌عقدة)، ص196؛ الإختصاص (للمفید)، ص86[13]؛ مجمع البیان، ج‏6، ص731؛ تأویل الآیات الظاهرة، ص290

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ [= ابن عقدة]، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النُّعْمَانِ بنِ عُمَرَ الْجُعْفِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْجُعْفِیُّ قَالَ:

دَخَلْتُ أَنَا وَ عَمِّی الْحُصَیْنُ‏  بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ وَ أَدْنَاهُ‏  وَ قَالَ ابْنُ مَنْ هَذَا مَعَکَ؟ قَالَ ابْنُ أَخِی إِسْمَاعِیلَ. قَالَ رَحِمَ اللَّهُ إِسْمَاعِیلَ وَ تَجَاوَزَ عَنْ سَیِّئِ عَمَلِهِ. کَیْفَ تُخلِفُوهُ [مُخَلِّفُوهُ]؟ قَالَ نَحْنُ جَمِیعاً بِخَیْرٍ مَا أَبْقَى اللَّهُ لَنَا مَوَدَّتَکُمْ. قَالَ یَا حُصَیْنُ لَا تَسْتَصْغِرَنَّ مَوَدَّتَنَا فَإِنَّهَا مِنَ الْبَاقِیَاتِ الصَّالِحَاتِ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا أَسْتَصْغِرُهَا وَ لَکِنْ أَحْمَدُ اللَّهَ عَلَیْهَا [لِقَوْلِهِمْ ع مَنْ حَمِدَ فَلْیَقُلْ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى أَوَّلِ النِّعَمِ‏  قِیلَ وَ مَا أَوَّلُ النِّعَمِ قَالَ وَلَایَتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ].

توجه

فراز پایانی که داخل کروشه قرار داده شده، تنها در کتاب «تأویل الایات الظاهرة» آمده است؛

همچنین در غرر الأخبار (دیلمی م841)، ص181 از امام صادق ع این آیه را ناظر به ائمه علیهم‌السلام دانسته‌اند:

أبو بصیر، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی قوله تعالى: «وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً»، قال: «هم الأئمّة علیهم السّلام».[14]

 

5) حدیثی طولانی از پیامبر اکرم ص خطاب به ابن‌مسعود روایت شده است که فرازهایی از آن قبلا گذشت.[15] در فرازی از این حدیث آمده است:

ابن‌مسعود! مبادا مهربانی و دلسوزی بر اهل و عیالت تو را به ورود در معاصی و محرمات بکشاند که همانا خداوند متعال می‌فرماید «روزی که مال و فرزندان نفعی نبخشد؛ مگر کسی که با قلبی سلیم آمده باشد» (شعراء/88-89) و بر تو باد یاد خداوند و عمل صالح، که خداوند متعال می‌فرماید «وباقیات صالحات به لحاظ پاداش نزد پروردگارت بهتر، و آرزویی نیکوترند.»

مکارم الأخلاق، ص457

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ خَمْسَةُ رَهْطٍ مِنْ أَصْحَابِنَا یَوْماً عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص وَ قَدْ أَصَابَتْنَا مَجَاعَةٌ شَدِیدَةٌ وَ لَمْ یَکُنْ رِزْقُنَا مُنْذُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ إِلَّا الْمَاءَ وَ اللَّبَنَ وَ وَرَقَ الشَّجَرِ فَقُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِلَى مَتَى نَحْنُ عَلَى هَذِهِ الْمَجَاعَةِ الشَّدِیدَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ ...

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَحْمِلَنَّکَ الشَّفَقَةُ عَلَى أَهْلِکَ وَ وُلْدِکَ عَلَى الدُّخُولِ فِی الْمَعَاصِی وَ الْحَرَامِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ «یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ» وَ عَلَیْکَ بِذِکْرِ اللَّهِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ «وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً».

 

این روایات هم مرتبط است که برای رعایت اختصار در کانال نگذاشتم

6) مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج‏15، ص115

الْقُطْبُ الرَّاوَنْدِیُّ فِی لُبِّ اللُّبَابِ، عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: رَحِمَ اللَّهُ أَبَا الْبَنَاتِ الْبَنَاتُ مُبَارَکَاتٌ مُحَبَّبَاتٌ وَ الْبَنُونَ مُبَشَّرَاتٌ وَ هُنَّ الْباقِیاتُ الصَّالِحات‏

7) روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج‏2، ص429

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِذَا مَاتَ ابْنُ آدَمَ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ مَا قَدَّمَ وَ یَقُولُ بَنُو آدَمَ مَا خَلَّفَ.

8)‌روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج‏2، ص430

وَ قَالَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِی لَا أُحِبُّ الْمَوْتَ قَالَ هَلْ لَکَ مَالٌ قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ قَدِّمِ الْمَالَ فَإِنَّ قَلْبَ الرَّجُلِ مَعَ مَالِهِ إِنْ قَدَّمَهُ أَحَبَّ أَنْ یَلْحَقَهُ وَ إِنْ خَلَّفَهُ أَحَبَّ أَنْ یَتَخَلَّفَ مَعَهُ.

9) الکافی، ج‏2، ص140

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیُّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص اللَّهُمَّ ارْزُقْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ مَنْ أَحَبَّ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ الْعَفَافَ وَ الْکَفَافَ وَ ارْزُقْ مَنْ أَبْغَضَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ الْمَالَ وَ الْوَلَدَ.

تدبر

1) «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً»

ابتدای این سوره خداوند متعال تذکر داد که آنچه در زمین است زینت زمین است [نه زینت شما] وبرای شما تنها و تنها مایه امتحان است. سپس حکایت اصحاب کهف را بیان کرد که چگونه زمین و زمان کاملا به دست خداست و اگر بخواهد برای مومنان، در عرض یک خوابیدن و بیدار شدن، بساط حکومت چنان ظالم جباری را جمع می‌کند. آنگاه در چند آیه به جهنمیان هشدار، و به بهشتیان بشارت‌هایی داد و در فراز بعدی حکایت دلدادگی یک نفر به دنیا و مغرور شدن و ناکام ماندن وی را اشاره کرد و در آیه قبل تمثیلی درباره ناپایداری و گذران بودن زندگی دنیا مطرح فرمود.

اینک در این آیه تذکر می‌دهد که مال و فرزند - که آن فرد مغرور بدان فخرفروشی می‌کرد - زینت زندگانی دنیاست؛ یعنی زینتی در زمین، که گذران و ناپایدار است؛ و آنچه باقی می‌ماند باقیات صالحاتی است که هم پاداش بهتری نزد خداوند دارد و هم ارزش آن را دارد که آرزویش را در سر بپروراند.

 

2) «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا»

اگر مال و فرزندان زینت زندگی دنیاست؛ و زندگی دنیا امری گذران است که نباید بدان دل بست، پس نباید به مال و فرزند دل بست.

تذکر اخلاقی

دل نسبتن به مال و فرزند، غیر از بی‌توجهی و کناره‌گیری از مال و فرزند است. در احادیث مختلف، هم مال و ثروت، یار خوبی برای کسی که آخرت را بخواهد معرفی شده (جلسه621، حدیث4 http://yekaye.ir/al-kahf-18-40/ ) و هم فرزند صالح از نشانه‌های سعادت انسان قلمداد شده، که حتی می‌تواند چنان باقیات صالحاتی شود که بعد از مرگ، عذاب را از انسان دفع کند (الکافی، ج‏6، ص3-4)[16]

مهم این است که بدانیم که در بسیاری از موارد، مال و فرزند مایه آزمون و امتحان انسان قرار می‌گیرد و دل نسبتن به مال و فرزند بدین معناست که هرجا انسان در موقعیتی قرار گرفت که یک سو بهره‌مندی از اموال و رعایت دلخواه اهل و عیال بود و سوی دیگر رعایت وظایف اخلاقی و دستورات الهی، دومی را تحت‌الشعاع اولی قرار ندهد؛ و ذره‌ای از وظایف خویش غفلت نورزد.

 

3) «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا»

اگر

مال و فرزندان زینت زندگانی دنیاست؛

و حکایت زندگانی دنیا همان گرفتار شدن در زمین است (اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَ رَضیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَةِ؛ توبه/38)؛

و زینت زمین را خداوند مایه ابتلا و امتحان قرار داده است (عَلَى الْأَرْضِ زینَةً لَها لِنَبْلُوَهُم؛ کهف/7)،

پس،

مال و فرزندان هم مایه ابتلا و فتنه انسان می‌باشد (انَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ؛ انفال/28 و تغابن/15)

 

4) «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً»

به جای دل بستن به مال و فرزندان، خداوند از ما می‌خواهد به باقیات صالحات دل ببندیم (خَیْرٌ أَمَلاً) که پاداش بهتری هم در جوار خداوند انتظارمان خواهد بود (خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً)

درباره اینکه «باقیات صالحات» چیست، مطالب متعددی گفته شده است، از جمله:

الف. یاد خداوند بویژه توجه به منزه بودن او، همه خوبیها را از او شمردن، هر معبودی جز او را کنار گذاشتن، و او را برتر از هر وصفی دانستن؛ یعنی مداومت بر ذکر سبحان‌الله و الحمدلله و لاإله‌إالاالله و الله‌اکبر. (حدیث2)

ب. نماز (حدیث امام صادق ع در تفسیر العیاشی، ج‏2، ص327[17] و مجمع البیان، ج‏6، ص731)[18] بویژه نماز شب (حدیث3)

ج. ولایت اهل بیت ع (حدیث4)

د. عمل صالح (حدیث5) و در واقع، جمیع طاعات و حسنات (ابن‌عباس و قتاده، مجمع‌البیان، ج6، ص731)

ه. ...

چنانکه برخی مفسران تذکر داده‌اند اینها فقط بیان مصادیقی از باقیات صالحات‌اند (المیزان، ج13، ص319) و ووجه جمع همه اینها آن است که در افق دنیا و زندگی زمینی انسان خلاصه نمی‌شوند؛ یعنی هر چیزی که بتواند انسان را از افق دنیا بالاتر ببرد و تا آخرت برای انسان بماند می‌تواند باقیات صالحات محسوب شود.

ظاهرا به همین جهت است که در فرهنگ جوامع اسلامی، به هر خیری که از انسان باقی بماند مانند: فرزند صالح، موقوفات و صدقات جاریه، و ... تعبیر باقیات صالحات به کار می‌رود؛ یعنی انسان می‌تواند کاری کند که همان مال و فرزندش هم - که در این آیه ظاهرا نقطه مقابل باقیات صالحات است - خود، مصداق باقیات صالحات قرار گیرند.

 

5) «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً»

چرا برای «ثواب» «عند ربک» را آورد و نفرمود «خیر ثواباً» ولی برای «أمل» «عند ربک را نیاورد»؟

الف. ارزش کارهاى نیک را همه نمى‏دانند. بیشتر مردم خیر و ارزش را در کامیابى‏هاى مادّى مى‏پندارند. (تفسیر نور، ج‏7، ص179)

ب. چون یکبار آوردن آن کفایت می‌کند و وقتی دو عبارت این‌چنین پشت سر هم می‌آید، ذهن خود به خود این عبارت را برای دومی هم در نظر می‌گیرد.

ج. ثواب و پاداشی که بر باقیات صالحات مترتب می‌شود، در افق دنیا غالبا درک نمی‌شود و دست‌یابی به آن در گروی این است که انسان در موقعیت «عند ربک» قرار گیرد (که برای اغلب آدمیان، این بعد از مرگ است) اما آرزو و چیزی را مایه امید دانستن، چیزی است که در همین وضعیت فعلی برای همگان بسادگی محقق می‌شود.

د. ...

 

6) «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً»

چرا علاوه بر «ثواب بهتر بودن» تعبیر «خیرٌ أملا»‌ را هم مطرح کرد (لازم به ذکر است که عین این عبارت در آیه76 سوره مریم آمده و فقط به جای «أملا» تعبیر «مردّا: بازگشتگاه» به کار رفته است: وَ یَزیدُ اللَّهُ الَّذینَ اهْتَدَوْا هُدىً وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا)؟

الف. تنها به پاداش فکر نکنیم، بلکه به آینده‏ى پایدار هم بیندیشیم. (تفسیر نور، ج‏7، ص179)

ب. در ارشاد و تربیت، از آرزوها و امیدهاى مردم استفاده کنیم. (تفسیر نور، ج‏7، ص179)

ج. علاوه بر پاداش، که در آخرت دریافت می‌کنیم، در همین دنیا هم با امید و آرزویی خوشایند زندگی را بگذرانیم.

د. ...

 

7) «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً»

در پیشگاه خداوند، هیچ عمل صالحى محو نمى‏شود و پاداش‏ها تضمین شده است.

 

این را در کانال نگذاشتم

8) «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً»

اگر تعبیر این آیه را با تعبیری که در آیه 44 گذشت (هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً) گذشت مقایسه کنیم؛ آنگاه:

الف. خداوند خودش پاداش است، اما باقیات صالحات پاداشی نزد خداوند دارند.

ب. خداوند بهترین سرانجام است، اما باقیات صالحات بهترین چیز برای امید بستن هستند.

 

9) حکایت

مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب)، ج‏3، ص33-344

أَبُو الْقَاسِمِ الْقُشَیْرِیُّ فِی کِتَابِهِ قَالَ بَعْضُهُمْ انْقَطَعْتُ فِی الْبَادِیَةِ عَنِ الْقَافِلَةِ فَوَجَدْتُ امْرَأَةً فَقُلْتُ لَهَا مَنْ أَنْتِ فَقَالَتْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهَا فَقُلْتُ مَا تَصْنَعِینَ هَاهُنَا قَالَتْ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ فَقُلْتُ أَ مِنَ الْجِنِّ أَنْتِ أَمْ مِنَ الْإِنْسِ قَالَتْ یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ فَقُلْتُ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتِ قَالَتْ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ فَقُلْتُ أَیْنَ تَقْصُدِینَ قَالَتْ وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ فَقُلْتُ مَتَى انْقَطَعْتِ قَالَتْ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ فَقُلْتُ أَ تَشْتَهِینَ طَعَاماً فَقَالَتْ وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا یَأْکُلُونَ الطَّعامَ فَأَطْعَمْتُهَا ثُمَّ قُلْتُ هَرْوِلِی وَ تَعَجَّلِی قَالَتْ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها فَقُلْتُ أُرْدِفُکِ فَقَالَتْ لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا فَنَزَلْتُ فَأَرْکَبْتُهَا فَقَالَتْ سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا فَلَمَّا أَدْرَکْنَا الْقَافِلَةَ قُلْتُ لَهَا أَ لَکِ أَحَدٌ فِیهَا قَالَتْ یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ یا یَحْیى‏ خُذِ الْکِتابَ یا مُوسى‏ إِنِّی أَنَا اللَّهُ فَصِحْتُ بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ فَإِذَا بِأَرْبَعَةِ شَبَابٍ مُتَوَجِّهِینَ نَحْوَهَا فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ مِنْکِ قَالَتْ الْمالُ وَ الْبَنُونَ‏ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا فَلَمَّا أَتَوْهَا فَقَالَتْ یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ فَکَافَوْنِی بِأَشْیَاءَ فَقَالَتْ وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ فَزَادُوا عَلَیَّ فَسَأَلْتُهُمْ عَنْهَا فَقَالُوا هَذِهِ أُمُّنَاً فِضَّةُ جَارِیَةُ الزَّهْرَاءِ ع مَا تَکَلَّمَتْ مُنْذُ عِشْرِینَ سَنَةً إِلَّا بِالْقُرْآنِ.

 

 

---

[1] . همچنین این عبارت که در تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص154 آمده، ظاهرا از همین خطبه اخذ شده است؛ که:

الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ حَرْثُ الْآخِرَة

[2] . حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ أَیُّهَا النَّاسُ آمروا [اومُرُوا] بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ فَإِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَمْ یُقَرِّبَا أَجَلًا وَ لَمْ یُبَاعِدَا رِزْقاً فَإِنَّ الْأَمْرَ یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ کَقَطْرِ الْمَطَرِ فِی کُلِّ یَوْمٍ إِلَى کُلِّ نَفْسٍ بِمَا قَدَّرَ اللَّهُ لَهَا مِنْ زِیَادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ فِی أَهْلٍ أَوْ مَالٍ أَوْ نَفْسٍ وَ إِذَا أَصَابَ أَحَدَکُمْ مُصِیبَةٌ فِی مَالٍ أَوْ نَفْسٍ وَ رَأَى عِنْدَ أَخِیهِ عَفْوَةً فَلَا یَکُونَنَّ لَهُ فِتْنَةً فَإِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ مَا لَمْ یَغْشَ دَنَاءَةً تَظْهَرُ وَ یَخْشَعُ لَهَا إِذَا ذُکِرَتْ وَ یُغْرَى بِهَا لِئَامُ النَّاسِ کَالْیَاسِرِ الْفَالِجِ الَّذِی یَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْزٍ مِنْ قِدَاحِهِ یُوجِبُ لَهُ بِهَا الْمَغْنَمَ وَ یُدْفَعُ عَنْهُ الْمَغْرَمُ کَذَلِکَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ الْبَرِی‏ءُ مِنَ الْخِیَانَةِ وَ الْکَذِبِ یَنْتَظِرُ إِحْدَى الْحُسْنَیَیْنِ إِمَّا دَاعِیاً مِنَ اللَّهِ فَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لَهُ وَ إِمَّا رِزْقاً مِنَ اللَّهِ فَهُوَ ذُو أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ مَعَهُ دِینُهُ وَ حَسَبُهُ وَ الْمَالُ وَ الْبَنُونَ وَ هُوَ حَرْثُ الدُّنْیَا وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ حَرْثُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ یَجْمَعُهُمَا اللَّهُ لِأَقْوَامٍ.

[3] . عن ثعلبة بن میمون و لا اعلمه الا عن عبد الاعلى مولى ال سام قال سمعت ابا عبد اللّه (ع) یقول التفت رسول اللّه ص الى اصحابه فقال اتخذوا جننا قالوا یا رسول اللّه من عدو قد اضلنا قال لا و لکن من النار قالوا سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الا اللّه و اللّه اکبر قال فانهن المعقبات المنجیات و المقدمات و هن عند اللّه الْباقِیاتُ الصَّالِحات‏

[4] مرحوم طبرسی این را از اهل سنت به صورت «روى أنس بن مالک عن النبی ص أنه قال لجلسائه..» روایت می‌کند سپس می‌فرماید که در منابع شیعه این افزوده‌ای هم دارد و مطلب پاورقی بعدی را از امام صادق ع ازقول خود رسول الله می‌آورد بدین عبارت:

و رواه أصحابنا عن أبی عبد الله (ع) عن آبائه عن النبی ص ثم قال و لذکر الله أکبر قال ذکر الله عند ما أحل أو حرم.

[5] . حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ قَالَ حَدَّثَنِی سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْتَفَتَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ اتَّخِذُوا جُنَناً فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ مِنْ عَدُوٍّ قَدْ أَظَلَّنَا فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ مِنَ النَّارِ قُولُوا سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ.

و در ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص8و11 این طور هم روایت شده است:

حَدَّثَنِی الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ،

و أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَکْثِرُوا مِنْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّهُنَّ یَأْتِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَهُنَّ مُقَدِّمَاتٌ وَ مُؤَخِّرَاتٌ وَ مُعَقِّبَاتٌ وَ هُنَّ الْباقِیاتُ الصَّالِحات‏

[6] . ثم قال أبو عبد الله ع «وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ» قال: ذکر الله عند ما أحل أو حرم و شبه هذا و مؤخرات.

[7] . در فضیلت این اذکار روایات فراوان است. به این سه روایت هم توجه کنید:

بقیه پاورقیها در سایت

http://yekaye.ir/al-kahf-18-46/

 

بسم الله الرحمن الرحیم

626) سوره کهف (18) آیه45

وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ مُقْتَدِراً

ترجمه

و برای آنان زندگی دنیا را مَثَل بزن که همچون آبی است که آن را از آسمان فروفرستادیم پس گیاه زمین بدان مخلوط شد پس یک شبه هیزمی شد [که] بادها آن را بپراکنند، و خداوند بر هر چیزی همواره اقتدار دارد.

نکات ترجمه

«تَذْرُوهُ»

گفته‌اند ماده «ذرو» در اصل بر دو معنای مختلف دلالت می‌کند. یکی به معنای اشراف بر چیزی و سایه افکندن بر آن است که از این معنا کلمه «ذِروَة» به معنای نوک نیزه معروف است؛ و دیگری به معنای «انداختن و پراکنده کردن» است (معجم المقاییس اللغة، ج‏2، ص352؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏3، ص312) که مخصوصا در مورد اینکه باد چیزی را با خود بردارد و بپراکند به کار می‌رود (کتاب العین، ج‏8، ص193)[1]

«الذَّارِی» اسم فاعل از همین ماده (= پراکنده کننده) و «ذَرْواً» مصدر همین ماده است (وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً؛ ذاریات/1)

لازم به ذکر است که فعل آن «ذَرَوَ یَذْرُو» (یَذرُرُ بوده که به یذرُو تبدیل شده) یا «ذَرَوَ یَذْری» (یَذْرِیُ بوده که به یذری تبدیل شده) می‌باشد (لسان العرب، ج14، ص282) و نباید آن را با ماده «وَذَرَ یَذَرُ» (یَوْذَرُ بوده که به یَذَرُ تبدیل شده) و این ماده اخیر هم در قرآن کریم به کار رفته (مثلا: «وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ» قیامة/21) اشتباه گرفت؛ و حتی در هیچ از یک از قرائات غیرمشهور هم به صورت «تَذَروه» قرائت نشده است که بخواهیم این کلمه را ذیل ماده «وذر» بحث کنیم. (این اشتباهی است که در نرم‌افزار جامع تفاسیر نور مشاهده می‌شود)

همچنین برخی کلمه «ذرّیّة» را هم در ذیل همین ماده بحث کرده‌اند اما همانجا تذکر داده‌اند که برخی آن را از ماده «ذرء» و برخی آن را از ماده «ذرر» می‌دانند (مفردات ألفاظ القرآن، ص327) و به نظر می‌رسد قرار دادن کلمه «ذریة» در ذیل یکی از دو ماده اخیر با معنای آن مناسب‌تر باشد (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏3، ص301-302)

بر این اساس که «ذریه» را از این ماده ندانیم، ماده «ذرو» در مجموع در قرآن کریم فقط در همین سه موردی که اشاره شد به کار رفته است.

اختلاف قرائت[2] 

حدیث

1) امیرالمومنین ع در یکی از خطبه‌های خود فرمودند:

من شما را از دنیا مى‏ترسانم که شیرین است و سرسبز و رنگین؛ پوشیده در شهوات است، و به خاطر نقد بودنش محبوب دلها. بنای آن با آرزوها ساخته شده و خود را به زیور غرور آراسته. شادى آن نپاید، و از اندوهش ایمن بودن نشاید. نیرنگبازی است زیان‌بار و ناپایدار، فنا شونده‏اى‏ است خورنده و مرگبار. چون با آرزوى خواهندگان دمساز شود، و با رضاى آنان هم‌آواز، بناگاه چنان گردد که خداوند سبحان فرمود «همچون آبى که فرو فرستادیم آن را از آسمان، پس بیامیخت رستنی‌هاى زمین بدان، پس یک شبه هیزمی شد [که] بادها آن را بردارند، و خداوند همواره بر هر چیزی تواناست.»

کسى از آن در شادی و سرور نرفت، جز آن که پس آن اشکش جاری شد؛ و روى خوش به کسى نیاورد، جز آنکه با سختى و بدحالى بدو پشت کرد؛ و باران آسایشش بر کسى نبارید، جز آنکه با رگبار بلایش بیازارید؛ اگر بامداد یاور کسى بود، شامگاه او را ناشناس شمرد؛ و اگر از سویى گوارا و شیرین است، از سوى دیگر تلخى و مرگ با خود آرد؛ اگر کسى لحظه‌ای زیر بال و پر امن آن بیارامد، بامدادان شاهبال بیم بر سر او فرو کوبد. سخت فریبنده‏اى است و فریبا است آنچه در آن است، گذران است و در گذر است هر که بر آن است. خیری در زاد و توشه‌های آن نیست مگر کسی توشه تقوا برگیرد....

تحف العقول، ص180-181؛ نهج‌البلاغه، خطبه110[3]

روی عن أمیر المؤمنین‏ ع فی الزهد و ذم الدنیا و عاجلها

إِنِّی أُحَذِّرُکُمُ الدُّنْیَا فَإِنَّهَا حُلْوَةٌ خَضِرَةٌ حُفَّتْ بِالشَّهَوَاتِ وَ تَحَبَّبَتْ بِالْعَاجِلَةِ وَ عُمِّرَتْ بِالْآمَالِ‏  وَ تَزَیَّنَتْ بِالْغُرُورِ لَا تَدُومُ حَبْرَتُهَا  وَ لَا تُؤْمَنُ فَجْعَتُهَا غَرَّارَةٌ ضَرَّارَةٌ زَائِلَةٌ نَافِدَةٌ أَکَّالَةٌ غَوَّالَةٌ  لَا تَعْدُو إِذَا هِیَ تَنَاهَتْ إِلَى أُمْنِیَّةِ أَهْلِ الرَّغْبَةِ فِیهَا وَ الرِّضَا بِهَا أَنْ تَکُونَ کَمَا قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ «کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ مُقْتَدِراً» مَعَ أَنَّ امْرَأً لَمْ یَکُنْ مِنْهَا فِی حَبْرَةٍ إِلَّا أَعْقَبَتْهُ عَبْرَةً  وَ لَمْ یَلْقَ مِنْ سَرَّائِهَا بَطْناً إِلَّا مَنَحَتْهُ مِنْ ضَرَّائِهَا ظَهْراً  وَ لَمْ تَطُلَّهُ فِیهَا دِیمَةُ رَخَاءٍ  إِلَّا هَتَفَتْ عَلَیْهِ مُزْنَةُ بَلَاءٍ إِذَا هِیَ أَصْبَحَتْ مُنْتَصِرَةً أَنْ تُمْسِیَ لَهُ مُنْکِرَةً  وَ إِنْ جَانِبٌ مِنْهَا اعْذَوْذَبَ لِامْرِئٍ وَ احْلَوْلَى أَمَرَّ عَلَیْهِ جَانِبٌ مِنْهَا فَأَوْبَى‏  وَ إِنْ لَبِسَ امْرُؤٌ مِنْهَا فِی جَنَاحِ أَمْنٍ إِلَّا أَصْبَحَ فِی أَخْوَفِ خَوْفٍ‏  غَرَّارَةٌ غُرُورٌ مَا فِیهَا فَانِیَةٌ فَانٍ مَنْ عَلَیْهَا لَا خَیْرَ فِی شَیْ‏ءٍ مِنْ زَادِهَا إِلَّا التَّقْوَى‏ ...

2) از امام کاظم ع خطبه‌ای از امیرالمومنین ع روایت شده است که در فرازی از آن فرموده‌اند:

به دنیا همچون زاهدى بنگرید که از آن جدا خواهد شد، که او مقیم و ساکن را [از خود] براند و کسی را که در رفاه و امن زندگی می‌کند بناگاه به وضعیت دردآوری گرفتار آرد. آنچه از دنیا روى گرداند و پشت کرد، دیگر امیدى در برگشت آن نیست؛ و کسى نمى‏داند که چه چیزی در پیش است تا آماده‌اش باشد. آسایش آن به بلا وصل شود، و ماندگارى آن به فنا انجامد. شادمانى آن به حزن آمیخته است و بقای در آن، با ضعف و سستى، همراه. چونان باغى است که چراگاهش سرسبز و آباد است، و هر کس آن را ببیند در شگفت آید، آبش خوشگوار است و خاکش طرب‌انگیز، ریشه‌هایش نم و رطوبت را به خود کشیده؛ اما چون گیاهش به ثمر رسد و شاخه‏هاى آن اعتدال یابد ناگاه طوفانى بوزد و شاخ و برگهایش را از هم بپاشاند چنان شود که خداوند مى‏فرماید: «پس یک شبه هیزمی شد [که] بادها آن را بردارند، و خداوند بر هر چیزی همواره تواناست.» پس دنیا را به عنوان چیزی بنگرید که آنچه از آن شما را شگفت زده مى‏کند بی‌شمار است و آنچه از آن به شما سودی دهد کم‌شمار.

الکافی، ج‏8، ص17

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْکُوفِیُّ وَ هُوَ الْعَاصِمِیُّ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ الصَّوَّافِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى ع قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع یُوصِی أَصْحَابَهُ وَ یَقُولُ ...[4]

انْظُرُوا فِی الدُّنْیَا نَظَرَ الزَّاهِدِ الْمُفَارِقِ لَهَا فَإِنَّهَا تُزِیلُ الثَّاوِیَ السَّاکِنَ وَ تَفْجَعُ الْمُتْرَفَ الْآمِنَ لَا یُرْجَى مِنْهَا مَا تَوَلَّى فَأَدْبَرَ وَ لَا یُدْرَى مَا هُوَ آتٍ مِنْهَا فَیُنْتَظَرَ وُصِلَ الْبَلَاءُ مِنْهَا بِالرَّخَاءِ وَ الْبَقَاءُ مِنْهَا إِلَى فَنَاءٍ فَسُرُورُهَا مَشُوبٌ بِالْحُزْنِ وَ الْبَقَاءُ فِیهَا إِلَى الضَّعْفِ وَ الْوَهْنِ فَهِیَ کَرَوْضَةٍ اعْتَمَّ مَرْعَاهَا وَ أَعْجَبَتْ مَنْ یَرَاهَا عَذْبٌ شُرْبُهَا طَیِّبٌ تُرْبُهَا تَمُجُّ عُرُوقُهَا الثَّرَى وَ تَنْطُفُ فُرُوعُهَا النَّدَى حَتَّى إِذَا بَلَغَ الْعُشْبُ إِبَّانَهُ وَ اسْتَوَى بَنَانُهُ هَاجَتْ رِیحٌ تَحُتُّ الْوَرَقَ وَ تُفَرِّقُ مَا اتَّسَقَ فَأَصْبَحَتْ کَمَا قَالَ اللَّهُ «هَشِیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ مُقْتَدِراً» انْظُرُوا فِی الدُّنْیَا فِی کَثْرَةِ مَا یُعْجِبُکُمْ وَ قِلَّةِ مَا یَنْفَعُکُمْ.[5]

تدبر

1) «وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ مُقْتَدِراً»

خداوند متعال بعد از حکایت صاحب آن باغ که به باغش مغرور شد و آن باغ را یک شبه از دست داد، به پیامبرش می‌فرماید: یک مَثَل دیگری برایشان بزن که این مًثًل نیز همانند حکایت قبل محورش این است که همه امور عالم به دست خداست و فریب زینت‌های چند روزه دنیا را نخورید و اینها را همیشگی نپندارید.

در این مَثَل، خداوند زندگی دنیا را تشبیه می‌کند به آبی که آن را از آسمان فرومی فرستد و با گیاهان زمین درمی‌آمیزد و همه گیاهان را سرسبزی طراوت می‌بخشد؛ اما آن گیاهان، احتمالا در پی وقوع حادثه‌ای، بناگاه و یک شبه همچون هیزمی خشک و خرد شوند به نحوی که بادها براحتی آنها را از جا بکنند و شاخه‌هایشان را این سو و آن سو بپراکنند،

و در پایان تذکر می‌دهد که خداوند همواره بر هر چیزی همواره تواناست و همه چیز را تنها و تنها در ید قدرت او ببینید.

تمثیلی بسیار مشابه با این تمثیل در آیه 26 سوره یونس نیز آمده است:

إِنَّما مَثَلُ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعامُ حَتَّى إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّیَّنَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَیْها أَتاها أَمْرُنا لَیْلاً أَوْ نَهاراً فَجَعَلْناها حَصیداً کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ

در حقیقت، مَثَلِ زندگى دنیا بسان آبى است که آن را از آسمان فرو ریختیم، پس گیاه زمین- از آنچه مردم و دامها مى‏خورند- با آن مخلوط شد، تا آن گاه که زمین پیرایه خود را برگرفت و آراسته گردید و اهل آن پنداشتند که آنان توانای بر آن هستند، [بناگاه] دستور ما، در شب یا روز، آمد و آن را چنان درویده کردیم که گویى دیروز وجود نداشته است. این گونه این آیات را تفصیل می‌دهیم براى مردمى که می‌اندیشند.

2) «وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیاةِ الدُّنْیا ...»

چرا خداوند خود مستقیما این مَتَل را مطرح نکرد و فرمود «برایشان مثل بزن ...»

الف. [می‌خواهد بفهماند] یکى از اصول تربیت و تبلیغ، استفاده از مثل‏هاى قابل فهم عموم و طبیعى مى‏باشد [و تو هم از این روش استفاده کن] (تفسیر نور، ج7، ص178)

ب. تا نشان دهد که خداوند صرفاً از ما نمی‌خواهد که فقط خودمان این مَثَل را بشنویم و در آن بیندیشیم، بلکه علاوه بر آن اینچنین مَثَل‌هایی را به گوش دیگران هم برسانیم و دیگران را هم با تأمل واداریم.

ج. ...

3) «وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ مُقْتَدِراً»

در این آیه ظرائف توحیدی متعددی رعایت شده است؛ از جمله:

الف. آنجا که ناظر به حیات‌بخشی و طراوت دهی است (فروفرستادن آب)، فاعل آن را خود خداوند معرفی کرده (انزلناه)، اما آنجا که درخت می‌خشکد یا باد شاخ و برگ آن را می‌پراکند، این کار به خود این امور ارجاع داده شده است.

ب. با اینکه این امور را به اینها نسبت داد با آوردن عبارت آخر، تذکر داد که همه اینها هم تحت قدرت خداوند است.

ج. ...

موارد زیر را در کانال نگذاشتم

4) «فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ»

چرا نفرمود «فاختلط بنات الارض: با گیاه زمین مخلوط شد» بلکه فرمود «گیاه زمین با آن مخلوط شد»؟

الف. چون غلبه با گیاه است و این آب تنها جزیی از گیاه می‌شود [نه اینکه گیاه، جزیی از آب شود!] (المیزان، ج13، ص318)

ب. این تعبیر ظرفیت معانی دیگری را هم د ارد که تعبیر «فاختلط بنبات الارض» ظرفیت آن را ندارد؛ از جمله اینکه «با این آب، گیاهان زمین [با هم] مخلوط شدند» یعنی گیاهانی تو در تو و درهم‌پیچیده پدید آمد» (بسیاری از مترجمان این آیه را اینچنین ترجمه کرده‌اند، که می‌تواند ترجمه درستی باشد؛ و چنانکه بارها اشاره شد، با توجه به قاعده امکان استفاده از یک لفظ برای چند معنا، وجود چند معنای صحیح برای یک آیه هیچ مشکلی ندارد.)

ج. ...

5) «وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ مُقْتَدِراً»

ظاهرا مقصود اصلی از تمثیل ارائه شده در این آیه توجه دادن است به سرعت روال‌پذیری نعمتهای دنیوی. (المیزان، ج13، ص318) تا به جلوه‏هاى زودگذر دنیا دلخوش و مغرور نشویم و به آینده‏ى پایدار بیندیشیم. (تفسیر نور، ج7، ص178)

اما مشبهٌ به چیست (زندگی دنیا به چه چیزی تشبیه شده است)؟

الف. این آب از آن جهت که نفعی می‌دهد اما نفع‌دهی‌اش قطع می‌گردد. (مجمع البیان، ج‏5، ص155)

ب. آن گیاه از این جهت که ابتدا با طراوت خویش شخص را شیفته خود می‌کند اما بناگاه می خشکد و از بین می‌رود. (مجمع البیان، ج‏5، ص155)

ج. زندگی دنیا به زندگی‌ای با مجموعه این اوصاف تشبیه شده است. (مجمع البیان، ج‏5، ص155) یعنی این یک استعاره تمثیلی است نه تشبیه مفرد به مفرد (المیزان، ج10، ص38)

د. ...

---

[1] . ذرو الریح التراب تحمله ثم تثیبه‏

[2] . و قرأ ابن مسعود: تذریه من أذرى رباعیا.

و قرأ زید بن علیّ و الحسن و النخعی و الأعمش و طلحة و ابن أبی لیلى و ابن محیصن و خلف و ابن عیسى و ابن جریر: الریح على الإفراد. و الجمهور تَذْرُوهُ الرِّیاحُ. (البحر المحیط، ج‏7، ص186)

[3] . متن نهج‌البلاغه اندک تفاوتهایی در عبارت دارد:

أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أُحَذِّرُکُمُ الدُّنْیَا فَإِنَّهَا حُلْوَةٌ خَضِرَةٌ حُفَّتْ بِالشَّهَوَاتِ وَ تَحَبَّبَتْ بِالْعَاجِلَةِ وَ رَاقَتْ بِالْقَلِیلِ وَ تَحَلَّتْ بِالآْمَالِ وَ تَزَیَّنَتْ بِالْغُرُورِ لَا تَدُومُ حَبْرَتُهَا وَ لَا تُؤْمَنُ فَجْعَتُهَا غَرَّارَةٌ ضَرَّارَةٌ حَائِلَةٌ زَائِلَةٌ نَافِدَةٌ بَائِدَةٌ أَکَّالَةٌ غَوَّالَةٌ لَا تَعْدُو إِذَا تَنَاهَتْ إِلَى أُمْنِیَّةِ أَهْلِ الرَّغْبَةِ فِیهَا وَ الرِّضَاءِ بِهَا أَنْ تَکُونَ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ مُقْتَدِراً «1» لَمْ یَکُنِ امْرُؤٌ مِنْهَا فِی حَبْرَةٍ إِلَّا أَعْقَبَتْهُ بَعْدَهَا عَبْرَةً وَ لَمْ یَلْقَ مِنْ سَرَّائِهَا بَطْناً إِلَّا مَنَحَتْهُ مِنْ ضَرَّائِهَا ظَهْراً وَ لَمْ تَطُلَّهُ فِیهَا دِیمَةُ رَخَاءٍ إِلَّا هَتَنَتْ عَلَیْهِ مُزْنَةُ بَلَاءٍ وَ حَرِیٌّ إِذَا أَصْبَحَتْ لَهُ مُنْتَصِرَةً أَنْ تُمْسِیَ لَهُ مُتَنَکِّرَةً وَ إِنْ جَانِبٌ مِنْهَا اعْذَوْذَبَ وَ احْلَوْلَى أَمَرَّ مِنْهَا جَانِبٌ فَأَوْبَى لَا یَنَالُ امْرُؤٌ مِنْ غَضَارَتِهَا رَغَباً إِلَّا أَرْهَقَتْهُ مِنْ نَوَائِبِهَا تَعَباً وَ لَا یُمْسِی مِنْهَا فِی جَنَاحِ أَمْنٍ إِلَّا أَصْبَحَ عَلَى قَوَادِمِ خَوْفٍ غَرَّارَةٌ غُرُورٌ مَا فِیهَا فَانِیَةٌ فَانٍ مَنْ عَلَیْهَا لَا خَیْرَ فِی شَیْ‏ءٍ مِنْ أَزْوَادِهَا إِلَّا التَّقْوَى‏

[4] . أُوصِیکُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ فَإِنَّهَا غِبْطَةُ الطَّالِبِ الرَّاجِی وَ ثِقَةُ الْهَارِبِ اللَّاجِی وَ اسْتَشْعِرُوا التَّقْوَى شِعَاراً بَاطِناً وَ اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً خَالِصاً تَحْیَوْا بِهِ أَفْضَلَ الْحَیَاةِ وَ تَسْلُکُوا بِهِ طَرِیقَ النَّجَاةِ

[5] . این روایت هم درست نقطه مقابل دنیا درباره کشت در آخرت است:

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ ضُرَیْسٍ الْکُنَاسِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ ص بِرَجُلٍ یَغْرِسُ غَرْساً فِی حَائِطٍ لَهُ فَوَقَفَ لَهُ وَ قَالَ أَ لَا أَدُلُّکَ عَلَى غَرْسٍ أَثْبَتَ أَصْلًا وَ أَسْرَعَ إِینَاعاً وَ أَطْیَبَ ثَمَراً وَ أَبْقَى قَالَ بَلَى فَدُلَّنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیْتَ فَقُلْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّ لَکَ إِنْ قُلْتَهُ بِکُلِّ تَسْبِیحَةٍ عَشْرَ شَجَرَاتٍ فِی الْجَنَّةِ مِنْ أَنْوَاعِ الْفَاکِهَةِ وَ هُنَّ مِنَ الْبَاقِیَاتِ الصَّالِحَاتِ قَالَ فَقَالَ الرَّجُلُ فَإِنِّی أُشْهِدُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَّ حَائِطِی هَذَا صَدَقَةٌ مَقْبُوضَةٌ عَلَى فُقَرَاءِ الْمُسْلِمِینَ أَهْلِ الصَّدَقَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آیَاتٍ مِنَ الْقُرْآنِ- فَأَمَّا مَنْ أَعْطى‏ وَ اتَّقى‏ وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى‏ فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرى‏. (الکافی، ج‏2، ص506)

 

بسم الله الرحمن الرحیم

625) سوره کهف (18) آیه44

هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً

ترجمه

آنجا زمام امور  [حکمفرمایی/نصرت] به دست خداوند است که حق است؛ او از نظر پاداش بهتر و از حیث فرجام نیکوتر است.

نکات ترجمه

«الْوَلایَةُ»

قبلا درباره ماده «ولی» توضیح داده شد که اصل این ماده دلالت بر معنای «قرب» می کند و «ولیّ» از این جهت ولی می‌گویند که نزدیکترین کسی است سرپرستی کار شخص دیگر را برعهده گرفته است.

جلسه 84 (http://yekaye.ir/al-maidah-005-055/) و جلسه 144 (http://yekaye.ir/an-nahl-016-100/) [1]

اختلاف قرائت

این کلمه در اغلب قرائت‌ها با فتحه واو قرائت شده و در برخی از قرائتها با کسره واو هم قرائت شده است؛ برخی بر آن‌اند که «الْوَلایَةُ» با فتحه واو به معنای «نصرت و سرپرستی» و با کسره واو «الْوِلایَةُ» به معنای سلطنت و حکمفرمایی می‌باشد. (الکشاف، ج2، ص724)[2] هرچند برخی بر این باورند که هر دو تلفظ در معنای دیگر هم به کار می‌رود (مجمع البیان، ج‏6، ص726)

«الْحَقّ»

قبلا اشاره شد «حق» نقطه مقابل «باطل» است. اصل این کلمه را محکم کردن شیء (معجم المقاییس اللغة، ج‏2، ص15) ثبات و استقرار داشتن (المصباح المنیر، ج‏2، ص144) و مطابقت و موافقت داشتن با یک امر ثابت و مستقر دانسته‌اند، چنانکه به محور و پاشنه درب که درب با تکیه بر آن و بر مدار آن حرکت می‌کند «حقّ» می‌گویند (مفردات ألفاظ القرآن، ص246).

جلسه311 http://yekaye.ir/al-hajj-22-6/

«الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ»

اختلاف قرائت

در اغلب قرائتها «الحقِّ» مکسور قرائت شده است که به لحاظ نحوی صفت برای «الله» می‌باشد و بر همین اساس ترجمه شد.

در برخی از قرائتها به صورت مرفوع (الحقُّ) قرائت شده است که در این صورت صفت برای «الولایة» می‌باشد یعنی «آنجا ولایتِ برحق از آن خداست» و می‌توان آن را خبر دوم در نظر گرفت، خواه خبر دوم برای «هنالک» (که ترجمه چنین می‌شود «آنجا ولایت برای خداست، و آنجا حق است») یا خبر دوم برای «الولایة» (که ترجمه چنین می‌شود: «آنجا ولایتِ خدا، حق است»)

البته در برخی قرائتهای غیرمشهور، «الحقَّ» منصوب هم قرائت شده است که در توضیحش گفته‌اند برای تاکید است به این معنا که «آنجا ولایت حقّاً از آنِ خداست».

مجمع البیان، ج‏6، ص724و726[3]؛ البحر المحیط، ج‏7، ص182[4]

«ثَواباً»

قبلا بیان شد که «ثواب» از ماده «ثوب» است که این ماده دلالت بر رجوع و برگشتن به حالت اولیه و اصلی شیء می‌کند و ثواب عمل هم یعنی پاداشی که از عمل انسان به وی برمی‌گردد. همچنین «ثیاب» (لباس) از این ریشه است و برخی وجه تسمیه‌اش را این دانسته‌اند که بارها و بارها پوشیده می‌شود و انسان مرتب برای استفاده، به آن رجوع می‌کند. تعبیر «ثواب» غالبا در مورد پاداش‌های نیکو (نه جزای گناه) به کار برده می‌شود اما با تعبیر «ثیاب» (لباس) در خصوص جزای گناهکاران هم به کار رفته است (ثِیابٌ مِنْ نار، حج/19)

جلسه131 http://yekaye.ir/an-nisa-004-134/

«عُقْباً»

قبلا بیان شد که از ماده «عقب» گرفته شده است. برخی گفته‌اند این ماده در دو معنا به کار رفته است. یکی در معنای اینکه چیزی بعد از چیز دیگر بیاید، و دیگری در معنای بلندی و شدت و سختی در معنای دوم فقط کلمه «عَقَبة» (راه صعب‌العبور در کوه (= گردنه) می‌باشد که پیمودنش پرمشقت است) در قرآن کریم (بلد/11-12) به کار رفته است اما در معنای اول (عَقَب = پشت)، 78 بار در قرآن کریم آمده است که یکی از آنها همین «عُقبی» است که به معنای سرانجام و پایان می‌باشد.

جلسه 340 http://yekaye.ir/al-balad-90-11/

اختلاف قرائت

در اغلب قرائت‌ها «عُقُباً» (با ضمه روی «ق») قرائت شده است اما در قرائت عاصم و حمزه (از اهل کوفه) و خلف (از قراء عشره) و اعمش و حسن (از قرائات اربعه عشر) به صورت «عُقْباً» (با سکون روی «ق») قرائت شده است.

مجمع البیان، ج‏6، ص724[5]؛ البحر المحیط، ج‏7، ص182[6]

حدیث

1) از امام صادق ع درباره این سخن خداوند عز و جل «هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ: آنجا ولایت از آنِ خداوند است که حق است» فرمودند: [این شامل می‌شود] ولایت حضرت علی ع و و لایت ما پس از او را.

شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام، (ابن‌حیون) ج‏1، ص240

أبو حمزة، عن أبی عبد اللّه جعفر بن محمد علیه السّلام، إنه قال فی قول اللّه تعالى: «هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ» قال: ولایة علی علیه السّلام و ولایتنا من بعده.

و در منابع اهل سنت، از امام باقر ع درباره این آیه روایت شده است:

آن ولایت امیرالمومنین ع است که هیچ پیامبری مبعوث نشد مگر به [اقرار به] آن.

شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج‏1، ص461

حَدَّثَنَا الْحَاکِمُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى الْعَقِیقِیُّ قَالَ: حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْعَلَوِیُّ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبِی قَالَ: حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ سُلَیْمَانَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَیُّوبَ الْمُزَنِیُّ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ قَالَ: تِلْکَ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ الَّتِی لَمْ یُبْعَثْ نَبِیٌّ قَطُّ إِلَّا بِهَا.

و ابوحمزه ثمالی روایت کرده که از امام باقر ع درباره آیه « هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً: آنجا ولایت از آنِ خداوند است که حق است؛ او از نظر پاداش بهتر و از حیث فرجام نیکوتر است.» سوال کردم.

فرمود: آن ولایت علی ع است که «از نظر پاداش بهتر و از حیث فرجام نیکوتر است»؛ یعنی بهتر است از حیث فرجام، از ولایت دشمن او، صاحب آن باغ، که خداوند بهشت را بر او حرام کرد.

تأویل الآیات الظاهرة، ص289؛ الکافی، ج‏1، ص418[7]؛ الصراط المستقیم إلى مستحقی التقدیم، ج‏1، ص290[8]

مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ قَوْلُهُ تَعَالَى هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً قَالَ هِیَ وَلَایَةُ عَلِیٍّ ع هوَ خَیْرٌ ثَوَاباً وَ خَیْرٌ عُقْباً [أَیْ عَاقِبَةً مِنْ وَلَایَةِ عَدُوِّهِ صَاحِبِ الْجَنَّةِ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ][9].

2) موسی بن عمران نخعی از امام هادی ع تقاضا می‌کند که زیارتی به وی بیاموزد که در زیارت هر امامی بدان شیوه آن امام را زیارت کند. حضرت زیارتی تعلیم می‌دهد که بعدها به «زیارت جامعه کبیره» معروف می گردد. در فرازی از این زیارت خطاب به امامان ع آمده است:

کسی که به ولایت شما تن دهد به ولایت خدا تن داده است؛ و

کسی که با شما دشمنی ورزد با خدا دشمنی کرده است؛ و

کسی که شما را دوست بدارد خدا را دوست داشته است؛ و

کسی که بغض شما را در دل داشته باشد بغض خدا را دارد؛ و

کسی که به شما تمسک و اعتصام جوید به خدا اعتصام جسته است؛

شایید که صراطِ کاملا مستحکم و پابرجا هستید ...

من لا یحضره الفقیه، ج‏2، ص613؛ عیون أخبار الرضا ع، ج‏2، ص274؛ تهذیب الأحکام، ج‏6، ص97؛ المزار الکبیر (لابن المشهدی)، ص528

حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ السِّنَانِیُّ وَ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقُ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ هِشَامٍ الْمُکَتِّبُ قَالُوا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیُّ وَ أَبُو الْحُسَیْنِ الْأَسَدِیُّ قَالُوا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ الْمَکِّیُّ الْبَرْمَکِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ النَّخَعِیُّ قَالَ: قُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع عَلِّمْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَوْلًا أَقُولُهُ بَلِیغاً کَامِلًا إِذَا زُرْتُ وَاحِداً مِنْکُمْ فَقَال‏...

... مَنْ وَالاکُمْ فَقَدْ وَالَى اللَّهَ وَ مَنْ عَادَاکُمْ فَقَدْ عَادَى اللَّهَ وَ مَنْ أَحَبَّکُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَکُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ وَ مَنِ اعْتَصَمَ بِکُمْ فَقَدِ اعْتَصَمَ بِاللَّهِ أَنْتُمُ الصِّرَاطُ الْأَقْوَم‏...

نکته:

زیارت جامعه کبیره، برخلاف فضاسازی‌هایی که علیه آن می‌شود، از زیارت‌هایی است که بقدری معتبر بوده که نه‌تنها در دو کتاب از کتب اربعه شیعه توسط شیخ صدوق (من لایحضره الفقیه) و شیخ طوسی (تهذیب الاحکام) آمده است، بلکه سند ابن‌المشهدی برای این زیارت، با واسطه شیخ طوسی و شیخ مفید به شیخ صدوق می‌رسد[10]؛ یعنی مورد اهتمام و توجه شیخ مفید هم بوده است.

3) از امیرالمومنین ع روایت شده است:

[خدایا !] تو را نه از باب طمع در بهشتت پرستیدم و نه از باب ترس از آتشت؛ ولیکن تو را شایسته عبادت یافتم و آنگاه تو را پرستیدم.

عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، ج‏1، ص404؛ شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج‏10، ص157؛ روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج‏2، ص678[11]

قَالَ عَلِیٌّ ع مَا عَبَدْتُکَ طَمَعاً فِی جَنَّتِکَ وَ لَا خَوْفاً مِنْ نَارِکَ وَ لَکِنْ وَجَدْتُکَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُک‏.

و از امام صادق ع (و نیز با مضمونی مشابه از خود امیرالمومنین ع در نهج‌البلاغه، حکمت237)[12] روایت شده است:

بندگان بر سه گونه اند:

عده‌ای خداوند عز و جل را پرستیدند از ترس؛ پس آن پرستش بردگان است؛

و گروهی خداوند تبارک و تعالی را پرستیدند به طلب پاداش، پس آن عبادت مزدبگیران [تجارت‌پیشگان] است؛

و گروهی خداوند عز و جل را پرستیدند از باب دوست داشتنِ او، پس آن پرستش آزادگان است؛ و آن برترین عبادت است.

الکافی، ج‏2، ص84

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

إِنَّ الْعُبَّادَ ثَلَاثَةٌ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَوْفاً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى طَلَبَ الثَّوَابِ فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْأُجَرَاءِ وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حُبّاً لَهُ فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ وَ هِیَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ.

تدبر

1) «هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً»

از آیه32 تا بدینجا حکایت دو نفر را بیان کرد که یکی، به دارایی‌های دنیوی‌اش مغرور شد و نعمت خدا بر خود را وظیفه خدا و حق خویش قلمداد کرد و خود را مستقل دید و باب فخرفروشی را باز کرد؛ و هم‌نشین وی، که بر نگاه توحیدی اصرار ورزید و از خدا خواست آن نعمت‌ها را از او بگیرد؛ و خداوند آن نعمتها را از یک شبه او گرفت و او را در حسرتی کامل رها کرد که نه کسی به یاریش آمد و نه امکان کمک به او وجود داشت.

به نظر می‌رسد این آیه جمع‌بندی این فراز از آیات است:

این گونه است که معلوم می‌شود ولایت حقیقی و زمام همه امور تنها و تنها به دست خداست: و هر کس برنامه‌اش را با او تنظیم کند هم به بهترین ثمرات می‌رسد و هم به بهترین سرانجام.

2) «هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ»

منظور از «هنالک: آنجا» کجاست:

الف. آن موقعیتی است که آن مومن و آن کافر با هم نزاع می‌کردند و نهایتا عذاب الهی آمد و آن کافر دید که هیچکس نمی‌تواند یاریش کند. (مجمع‌البیان، ج6، ص729)

ب. اشاره به روز قیامت است که همگان می‌فهمند که همه چیز تنها و تنها به دست خداست و حتی کافران هم [به نص آیه166 سوره بقره] از معبودان دروغینشان تبری می‌جویند. (قتیبی، به نقل مجمع‌البیان، ج6، ص729)

ج. اشاره به روز قیامت است از این جهت که خداوند مومنان را یاری و کافران را خوار می‌سازد. (به نقل مجمع‌البیان، ج6، ص729)

د. اشاره به همه امور است، یعنی در هر امری و در کل زندگی انسان تنها و تنها ولایت خدا برقرار است و زمام همه امور تنها و تنها به دست خداست، چرا که تنها و تنها او حق است و هر امری در مقابل خدا باطل محض است و همه اسباب و واسطه‌ها تنها به اذن خداوند است که اثری دارند. چیزی که این معنا را در قبال معانی فوق تقویت می‌کند این است که اگر صرفاً می‌خواست بگوید در موقعیت خاصی (وقت نزول عذاب یا در قیامت) ولایت از آن خداست، مناسب بود که خدا را با وصفی مانند «قدرت» یا «عزت» و ... توصیف می‌کرد، اما او را با وصف «حق» توصیف فرمود. (المیزان، ج13، ص317)

ه. اگر (طبق بند د) این آیه، نه ناظر به عرصه‌ای خاص، بلکه ناظر به کل زندگی انسان باشد، آنگاه یعنی ولایت حقیقی تنها و تنها از آن خداوند است و یا کسی که خداوند معین کرده باشد (حدیث1)

و. ...

3) «هُوَ خَیْرٌ ثَواباً»

مقصود از این عبارت (او بهتر است از نظر پاداش) چیست؟

الف. یعنی خداوند بهترین کسی است که می‌توان به پاداش و ثواب او امید بست و پاداشی که خداوند می‌دهد بهتر از هر پاداشی است که هر کس دیگری بخواهد بدهد. (مجمع‌البیان، ج6، ص729) و اگر کسی این را بفهمد در هیچ کاری به غیر خدا دل نمی‌بندد. (المیزان، ج13، ص318)

ب. خود خداوند بهترین پاداش است برای هرکه او را طلب کند؛ یعنی مضمونی شبیه آنچه حضرت امیر ع فرمود که من برای چیز دیگری (ترس از جهنم یا تمایل به بهشت) به عبادت خدا رو نیاوردم، بلکه خود او را سزاوار یافتم. (حدیث1)

ج. ...

4) «هُوَ خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً»

با توجه به اینکه «ثواب» به معنای پاداش است (بویژه اینکه پاداش، آن چیزی است که غالبا در نهایت و عاقبت کار به شخص داده می‌شود)، چرا علاوه بر «خیرٌ ثوابا» تعبیر «خیرٌ عقباً» را هم افزود؟

الف. در اولی می‌گوید اگر کسی دنبال پاداش است، خدا بهترین پاداش‌ها را می‌دهد؛ اما در دومی می‌فرماید عاقبت اطاعت از خدا بهترین عاقبتی است که برای هرکس می‌تواند در کار باشد. (مجمع‌البیان، ج6، ص729)

ب. چه محاسبه‏گر باشیم، چه دوراندیش، باید به سراغ خدا برویم. (تفسیر نور، ج‏7، ص177)

ج. شاید اولی ناظر به کسی است که هدف خود در زندگی را در «داشتن»ها جستجو می‌کند و دومی ناظر به کسی است که بقدری عمیق هست که هدف را در «بودن‌ِ» خود جستجو کند. یعنی گویی آیه می‌فرماید: اگر دنبال پاداش هستید و هر کاری انجام می‌دهید برای این است که «چیزی دریافت کنید» خدا بهترین پاداش‌دهنده است، پس با خدا معامله کنید؛ و اگر دنبال این است که ذات و حقیقت خود را شکوفا کنید و به بهترین کمال ممکن برای خویش دست یابید بدانید که سرانجام و عاقبتی بهتر از خدا نیست؛ پس سیر الی الله را در پیش گیرید.

د. چه‌بسا «ثواب» و پاداش ناظر است به حوزه اعمال و رفتار ما (هر کاری پاداشی دارد) که در حقیقت، لحظه به لحظه در حال دریافت پاداشیم؛ اما «عقبی» ناظر است به حقیقتِ نهایی‌مان، که نهایتا وجود و هستی‌مان به کجا خواهد انجامید.

5) «هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً»

نصرت [= ولایت] الهى و حقانیّت خداوند، ضامن پرداخت بهترین پاداش و فرجام است. (تفسیر نور، ج‏7، ص177)

 

---

[1] . همچنین در جلسه392 (http://yekaye.ir/al-qiyamah-75-34/)درباره نسبت «ولیّ» با «أولی» بحث شد.

[2] . الْوَلایَةُ بالفتح النصرة و التولی، و بالکسر السلطان و الملک، و قد قرئ بهما. و المعنى هنالک، أى: فی ذلک المقام و تلک الحال النصرة للّه وحده، لا یملکها غیره، و لا یستطیعها أحد سواه، تقریرا لقوله وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ فِئَةٌ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أو: هنالک السلطان و الملک للّه لا یغلب و لا یمتنع منه. أو فی مثل تلک الحال الشدیدة یتولى اللّه و یؤمن به کل مضطرّ. یعنى أنّ قوله یا لَیْتَنِی لَمْ أُشْرِکْ بِرَبِّی أَحَداً کلمة ألجئ إلیها فقالها جزعا مما دهاه من شؤم کفره، و لو لا ذلک لم یقلها. و یجوز أن یکون المعنى: هنالک الولایة للّه ینصر فیها أولیاءه المؤمنین على الکفرة و ینتقم لهم، و یشفى صدورهم من أعدائهم، یعنى: أنه نصر فیما فعل بالکافر أخاه المؤمن، و صدّق قوله فَعَسى‏ رَبِّی أَنْ یُؤْتِیَنِ خَیْراً مِنْ جَنَّتِکَ وَ یُرْسِلَ عَلَیْها حُسْباناً مِنَ السَّماءِ و یعضده قوله خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً أى لأولیائه.

[3] . قرأ أبو عمرو «الْوَلایَةُ» بفتح الواو و «لله الحقُّ» بالرفع و قرأ الکسائی الوِلایة بکسر الواو و الحقُّ بالرفع و قرأ حمزة و خلف الوِلایة بکسر الواو و «الْحَقِّ» بالجر و قرأ الباقون «الْوَلایَةُ» بفتح الواو و «الْحَقِّ» بالجر

و أما قوله هنالک الولایة لله الحق فقد حکى أبو عبیدة عن أبی عمرو إن الولایة هنا لحن لأن الکسر فی فعالة یجی‏ء فیما کان صنعة و معنى متقلدا کالکتابة و الإمارة و الخلافة و ما أشبه ذلک و لیس هنا معنى تولی أمر إنما هو الولایة من الدین و کذلک التی فی الأنفال ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ و قال بعض أهل اللغة: الولایة النصر یقال هم أهل ولایة علیک أی متناصرون علیک و الولایة ولایة السلطان قال و قد یجوز الفتح فی هذه و الکسر فی تلک کما قالوا الوکالة و الوکالة و الوصایة و الوصایة بمعنى واحد فعلى هذا یجوز الکسر فی الولایة فی هذا الموضع

[4] . و قرأ الأخوان و الأعمش و ابن وثاب و شیبة و ابن غزوان عن طلحة و خلف و ابن سعدان و ابن عیسى الأصبهانی و ابن جریر الْوَلایَةُ بکسر الواو و هی بمعنى الرئاسة و الرعایة. و قرأ باقی السبعة بفتحها بمعنى الموالاة و الصلة. و حکی عن أبی عمرو الأصمعی أن کسر الواو هنا لحن لأن فعالة إنما تجی‏ء فیما کان صنعة أو معنى متقلدا و لیس هنالک تولی أمور. و قال الزمخشری: الْوَلایَةُ بالفتح النصرة و التولی و بالکسر السلطان و الملک، و قد قرى‏ء بهما

و قرأ النحویان و حمید و الأعمش و ابن أبی لیلى و ابن مناذر و الیزیدی و ابن عیسى الأصبهانی الْحَقِّ برفع القاف صفة للولایة. و قرأ باقی السبعة بخفضها وصفا للّه تعالى.

و قرأ أبیّ هُنالِکَ الْوَلایَةُ الحقُّ للّه برفع الحق للولایة و تقدیمها على قوله لِلَّهِ.

و قرأ أبو حیوة و زید بن علیّ و عمرو بن عبید و ابن أبی عبلة و أبو السمال و یعقوب عن عصمة عن أبی عمرو لله الحقَّ بنصب القاف. قال الزمخشری: على التأکید کقولک هذا عبد اللّه الحق لا الباطل و هی قراءة حسنة فصیحة، و کان عمرو بن عبید رحمة اللّه علیه و رضوانه من أفصح الناس و أنصحهم انتهى. و کان قد قال الزمخشری: و قرأ عمرو بن عبید رحمه اللّه انتهى.

فترحم علیه و ترضى عنه إذ هو من أوائل أکابر شیوخه المعتزلة، و کان على غایة من الزهد و العبادة و له أخبار فی ذلک إلّا أن أهل السنة یطعنون علیه و على أتباعه، و فی ذلک یقول أبو عمرو الدانی فی أرجوزته التی سماها المنبهة:

و ابن عبید شیخ الاعتزال / و شارع البدعة و الضلال‏

[5] . و قرأ عاصم و حمزة و خلف «عُقْباً» ساکنة القاف و الباقون بضم القاف.

[6] . و قرأ الحسن و الأعمش و عاصم و حمزة عُقْباً بسکون القاف و التنوین، و عن عاصم عقبى بألف التأنیث المقصورة على وزن رجعى، و الجمهور بضم القاف و التنوین و الثلاث بمعنى العاقبة

[7] . در کافی با این سند و متن آمده و البته در تاویل الایات هم همین حدیث را از کافی نقل کرده است:

الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِهِ تَعَالَى «عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ» قَالَ النَّبَأُ الْعَظِیمُ الْوَلَایَةُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ «هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ» قَالَ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع.

[8] . و منها هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ أسند الحسین بن محمد إلى الصادق ع أنها ولایة علی ع.

[9] . اینکه این جملاتی که داخل کروشه قرار داده‌ایم جزئی از حدیث است یا جزیی از کلام صاحب کتاب، در بحار الأنوار (ج‏36، ص126) و تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب (ج‏8، ص82) نظر اول انتخاب شده؛ و در تفسیر برهان (ج3، ص638) نظر دوم.

[10] . أَخْبَرَنِی الشَّیْخَانِ الْأَجَلَّانِ الْعَالِمَانِ الْفَقِیهَانِ أَبُو مُحَمَّدٍ عَرَبِیُّ بْنُ مُسَافِرٍ الْعِبَادِیُّ وَ هِبَةُ اللَّهِ بْنُ نَمَا بْنِ عَلِیِّ بْنِ حُمْدُونٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا قِرَاءَةً عَلَیْهِمَا فِی شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ مِنْ سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ وَ خَمْسِمِائَةٍ، قَالا جَمِیعاً: أَخْبَرَنَا الشَّیْخَانِ الْجَلِیلَانِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ طَحَّالٍ الْمِقْدَادِیُّ وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِلْیَاسُ بْنُ هِشَامٍ الْحَائِرِیُّ، قَالا جَمِیعاً: أَخْبَرَنَا الشَّیْخُ أَبُو عَلِیٍّ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الطُّوسِیُّ، عَنْ أَبِیهِ الشَّیْخِ السَّعِیدِ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الطُّوسِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ، عَنِ الشَّیْخِ الْمُفِیدِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنِ الشَّیْخِ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بَابَوَیْهِ رَحِمَهُ اللَّهُ، قَالَ: حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَى وَ الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ الْکَاتِبُ، قَالا: حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِی‏

[11] . مرحوم مجلسی در اینجا این حدیث را نقل کرده و آن را متواتر دانسته است (ورد عنه متواترا أنه قال‏ ...)

[12] . قَالَ ع إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْأَحْرَار.

 

بسم الله الرحمن الرحیم

624) سوره کهف (18) آیه43

وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ فِئَةٌ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مُنْتَصِراً

ترجمه

و نه از غیر خدا [یا: در برابر خدا] برایش گروهی بود که یاری‌اش دهند و نه توان یاری جستن داشت.

نکات ترجمه

«فِئَةٌ»

در بحث از ماده «فیء» اشاره شد که برخی بر این باورند که کلمه «فِئَة» (به معنای جماعت) هم از همین ریشه است، «فیء» به معنای «رجوع» یا «رجوع به حالت پسندیده» ‌بود؛ و بر این اساس «فئة» را جماعتی دانستند که پشت و پناه همدیگرند و برای یاری به همدیگر رجوع می‌کنند (مفردات ألفاظ القرآن، ص650؛ مجمع البحرین، ج‏1، ص334؛ الطراز الأول، ج‏1، ص157)؛ اما برخی بر این باور بودند که کلمه «فئة» از ماده «فأی» است که به معنای «جدا شدن همراه با فاصله گرفتن» است و به جماعتی که به خاطر آراء و عقایدشان از بقیه مردم جدا و متمایز می‌شوند می‌گویند (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏9، ص13)

جلسه539 http://yekaye.ir/al-ahzab-33-50/

کلمه «فئه» در قرآن کریم جمعا 10 بار، و به دو صورت مفرد (فئة) و مثنی (الْفِئَتان‏، انفال/48؛  فِئَتَیْنِ، آل‌عمران/13 و نساء/88) به کار رفته، و اگر آن را از ماده «فأی» بدانیم ظاهرا از این ماده کلمه دیگری در قرآن کریم به کار نرفته است.

«یَنْصُرُونَهُ» «مُنْتَصِراً»

قبلا بیان شد که ماده «نصر» را به معنای «یاری» (عون) دانسته‌‌اند بویژه «یاری»‌ای که در مقابل دیگری مطرح باشد؛ هرچند برخی اصل معنای این کلمه را «آوردن و دادن خیر» (خیررسانی) دانسته‌ بودند.

درباره «انْتِصَارُ» هم بیان شد که برخی آن را هم‌معنی با «اسْتِنْصَار» به معنای «طلب نصرت» قلمداد کرده بودند، و برخی آن را به معنای «انتقام گرفتن»؛ و چنین به نظر می‌رسید که هر دو معنا جزء معانی این تعبیر باشد چرا که گاه این واژه در قرآن کریم گاه با معنای «انتقام گیرنده» سازگارتر است (أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمیعٌ مُنْتَصِرٌ؛ قمر/44) و گاه همانند آیه حاضر، با معنای «طلب یاری جستن»؛ و «منتصر» اسم فاعل از همین باب افتعال است.

جلسه436 http://yekaye.ir/al-ahzab-33-17/

«ما کانَ مُنْتَصِراً»

و طبق توضیح فوق، ظاهرا در این آیه می‌خواهد بفرماید که نه از بیرون کسی بود که بتواند یاریش کند و «نه خودش وضعیتش به گونه‌ای بود که بخواهد یاری‌ای طلب کند و امیدی به یاری کسی داشته باشد»؛

و برخی از مترجمان این عبارت اخیر را این گونه قلمداد کرده‌اند که «نه خودش توان یاری خویش را داشت.»

و همچنین اگر به معنای «مطاوعه» (= پذیرش و زیر بار چیزی رفتن) در باب افتعال توجه شود، شاید معنای لطیف‌تری برای این تعبیر بشود بیان کرد، که می‌خواهد بفرماید «وضعیت او به گونه‌ای بود که دیگر نمی‌توانست یاری کسی را بپذیرد» (یعنی اگر به فرض کسی هم غیر از خدا می‌خواست یاریش کند، کاری برایش نمی‌توانست انجام دهد)

با توجه به اینکه در ماده «نصر» معنای «یاری کردن در برابر دیگری» نهفته است، بسیاری از مفسران «متنصراً» در اینجا را به معنای «ممتنعاً» دانسته‌اند، یعنی «منع‌کننده‌ای [که بتواند وارد شدن عذاب الهی بر وی را منع، و از وی در برابر خدا دفاع کند] در کار نبود»  (مجمع البیان، ج‏6، ص728؛ المیزان، ج13، ص316)

اختلاف قرائت

اغلب قرائات مشهور ( یعنی همه قرائات سبعه غیر از حمزه و کسائی، به اضافه یعقوب و ابوجعفر از قرا عشره، به اضافه حسن و یزیدی و ابن‌محیصن در قرائات اربعه عشر) به اضافه اغلب قرائات غیرمشهور (مثلا شیبة) به صورت «وَ لَمْ تَکُنْ» قرائت کرده‌اند؛ اما

قرائت حمزه و کسائی (از قراء کوفه) و خلف (از قراء عشره) و  أعمش (از قرائات اربعه عشر) و مجاهد و ابن وثاب و طلحة و أیوب و أبو عبید و ابن سعدان و ابن عیسى الأصبهانی و ابن جریر (از قرائات غیرمشهور) به صورت «وَ لَمْ یَکُنْ» بوده است.

به لحاظ نحوی چون کلمه «فئة» مونث مجازی است، فعل مربوط به آن هم می‌تواند از ظاهر لفظ تبعیت کند و مونث بیاید و هم از معنا تبعیت کند و مذکر بیاید؛ چنانکه در اغلب قریب به اتفاق قرائت‌ها «ینصرون» (که به همین فئة برمی‌گردد) از معنا تبعیت کرده و به صورت جمع مذکر آمده و تنها در یکی از قرائات غیرمشهور (قرائت ابن أبی عبلة) از لفظ تبعیت کرده و به صورت «تنصره» آمده است. (البحر المحیط، ج‏7، ص182[1]؛ مجمع البیان، ج‏6، ص724[2]؛ الکامل المفصل فی القرائات الاربعه عشر، ص298)

حدیث

1) در فرازی از دعای هفتم صحیفه سجادیه آمده است:

پروردگارا ! چیزى [= بلاء و گرفتارى‌ای] بر من فرود آمده که سنگینى‌اش کمرم را شکسته و زیر بار آن رفتن، مرا وامانده کرده؛ و تو به قدرت خود آن را بر من وارد کرده‌اى، و به توانائی‌ات آن را به من متوجّه گردانیده‏اى؛ پس براى آنچه وارد ساخته‌ای بیرون‌برنده‌ای نیست؛ و براى آنچه متوجّه گردانیده‏اى برگرداننده‌ای نیست؛ و براى آنچه بسته‏اى گشاینده‌ای نیست؛ و براى آنچه گشوده‏اى بستنده‌ای نیست؛ و براى آنچه دشوار کرده‏اى آسان کننده‌ای نیست؛ و براى آنکه خوار کرده‏اى یارى دهنده‏اى نمی‌باشد؛ ...

الصحیفة السجادیة (دعاء7) (وَ کَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذَا عَرَضَتْ لَهُ مُهِمَّةٌ أَوْ نَزَلَتْ بِهِ، مُلِمَّةٌ وَ عِنْدَ الْکَرْبِ:)

... وَ قَدْ نَزَلَ بِی یَا رَبِّ مَا قَدْ تَکَأَّدَنِی ثِقْلُهُ، وَ أَلَمَّ بِی مَا قَدْ بَهَظَنِی حَمْلُهُ. وَ بِقُدْرَتِکَ أَوْرَدْتَهُ عَلَیَّ وَ بِسُلْطَانِکَ وَجَّهْتَهُ إِلَیَّ. فَلَا مُصْدِرَ لِمَا أَوْرَدْتَ، وَ لَا صَارِفَ لِمَا وَجَّهْتَ، وَ لَا فَاتِحَ لِمَا أَغْلَقْتَ، وَ لَا مُغْلِقَ لِمَا فَتَحْتَ، وَ لَا مُیَسِّرَ لِمَا عَسَّرْتَ، وَ لَا نَاصِرَ لِمَنْ خَذَلْتَ...

2) از امام صادق ع دعایی روایت شده است که برای خلاصی از مشکلات؛ در فرازی از آن آمده است:

پس بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و در میان آنچه عطا می‌فرمایی، به من خیر و خوبی عطا فرما؛ و در میان کسانی که هدایت می‌کنی، مرا هم هدایت فرما؛ و در میان آنان که عافیت بخشی، مرا هم عافیت ببخش؛ و در میان کسانی که کفایتشان کرده‌ای مرا هم کفایت کن؛ و مرا از شر و بدیِ آنچه حکم به وقوعش فرموده‌ای حفظ کن؛ که همانا تویی که حکم می‌کنی و کسی بر تو حکم نکند؛ [که همانا] عطای تو را مانعی نیست؛ و کسی را که تو هدایتش کنی گمراه‌کننده‌ای ندارد؛ و کسی که تو سرپرستی‌اش را برعهده گیری خوار کننده‌ای ندارد؛ و کسی که تو با او دشمنی کنی، یاوری ندارد؛ و هیچ پناهگاه و آرامش‌گاهی از تو، جز به تو نباشد ...

مهج الدعوات و منهج العبادات، ص241-242

یُرْوَى أَنَّهُ لِمَوْلَانَا أَبِی إِبْرَاهِیمَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ ص مَا دَعَا بِهِ مَغْمُومٌ إِلَّا فَرَّجَ اللَّهُ غَمَّه‏ ...

فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعْطِنِی الْخَیْرَ فِیمَنْ أَعْطَیْتَ وَ اهْدِنِی فِی مَنْ هَدَیْتَ وَ عَافِنِی فِی مَنْ عَافَیْتَ وَ اکْفِنِی فِی مَنْ کَفَیْتَ وَ قِنِی شَرَّ مَا قَضَیْتَ فَإِنَّکَ تَقْضِی وَ لَا یُقْضَى عَلَیْکَ لَا مَانِعَ لِمَا أَعْطَیْتَ وَ لَا مُضِلَّ لِمَنْ هَدَیْتَ وَ لَا مُذِلَّ لِمَنْ وَالَیْتَ وَ لَا نَاصِرَ لِمَنْ عَادَیْتَ وَ لَا مَلْجَأَ وَ لَا مُلْتَجَأَ مِنْکَ إِلَّا إِلَیْک‏...

3) از رسول الله ص روایت شده است:

همانا پروردگارتان هر روز شما را خطاب قرار می‌دهد که همانا تنها منم که عزیزم و عزت دارم، پس هر که عزت در دو سرا می‌خواهد، از آنکه واقعا عزیز است اطاعت کند.

مجمع البیان، ج‏8، ص628

أنس عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ: إِنَّ رَبَّکُمْ یَقُولُ کُلَّ یَوْمٍ أَنَا الْعَزِیزُ فَمَنْ أَرَادَ عِزَّ الدَّارَیْنِ فَلْیُطِعِ الْعَزِیزَ.

4) ابی‌اسامه می‌گوید:

از امام صادق ع شنیدم که فرمود: از «سطواتِ» [خشم فروکوبندة] خداوند در شب و روز، به خداوند پناه ببرید.

گفتم: «سطوات» خداوند چیست؟

فرمود: گرفتن [= مبتلا کردنِ افراد] به خاطر معصیت‌.

الکافی، ج‏2، ص270

عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ‏

تَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنْ سَطَوَاتِ اللَّهِ بِاللَّیْلِ‏ وَ النَّهَارِ

قَالَ قُلْتُ لَهُ وَ مَا سَطَوَاتُ اللَّهِ

قَالَ الْأَخْذُ عَلَى الْمَعَاصِی.

تدبر

1) «وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ فِئَةٌ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مُنْتَصِراً»

وقتی عذاب خدا سر رسد، هیچ چاره‌ای ندارد، نه کسی می‌تواند یاری رساند و نه خود شخص ظرفیت این را دارد که مورد یاری قرار گیرد.

ثمره اخلاقی-اجتماعی

عاقبتِ اعتماد به غیر خدا، ناکامى است. (تفسیر نور، ج‏7، ص176)

2) «لَمْ تَکُنْ لَهُ فِئَةٌ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ»

هنگام فرارسیدن قهر خدا، مال و فرزند هر چند بسیار باشد به کار نمى‏آید؛ و از یاران دوران رفاه به هنگام خطر خبرى نیست. (تفسیر نور، ج‏7، ص176)

3) «وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ فِئَةٌ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مُنْتَصِراً»

چرا نفرمود «کسی نبود که یاری‌اش کند» و فرمود: «فئه» (گروه) ای نبود که یاری‌اش کنند؟

الف. چون وی به کثرت و عزت نفرات خود بالید (أَنَا أَکْثَرُ مِنْکَ مالاً وَ أَعَزُّ نَفَراً؛ کهف/34) (المیزان، ج13، ص316)

ب. «فئة» جماعتی است که پشت و پناه همدیگرند، شاید خداوند می‌خواهد تذکر دهد که نه‌تنها یک نفر، بلکه اگر جماعتی از افراد توانمند، همگی دست به دست هم دهند باز نمی‌توانند به وی یاری‌ای رسانند.

ج. ...

4) «وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ فِئَةٌ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مُنْتَصِراً»

چرا علاوه بر اینکه فرمود «او را گروهی نبود که یاری‌اش دهند» مجددا از «منتصِر» نبودن وی سخن گفت؟

الف. جمله اول در قبال این است که او به کثرت و عزت نفراتش مغرور بود؛ و این عبارت در قبال آن است که خود را مستقل و تافته جدابافته‌ای می‌دید [که اگر قیامت هم برپا شود وی حساب ویژه‌ای خواهد داشت] (المیزان، ج13، ص316)

ب. جمله اول ناظر است به اینکه [بعد از اینکه عذاب آمد] به یاری او برخیزند؛ و این عبارت ناظر است به اینکه کسی ممانعت و دفاع می‌کرد که عذاب بر او وارد نمی‌شد. (مجمع‌البیان، ج6، ص728)

ج. جمله اول ناظر به یاری‌ای از بیرون است؛ و این عبارت یعنی وضعیت خودش هم به گونه‌ای نبود که بخواهد یاری‌ای طلب کند و امیدی به یاری کسی داشته باشد». (نکات ترجمه)

د. جمله اول ناظر به یاری‌ای از بیرون است؛ و این عبارت یعنی خودش هم توان یاری خویش را نداشت. (نکات ترجمه)

ه. جمله اول ناظر به یاری‌ای از بیرون است؛ و این عبارت هم می‌خواهد بفرماید وضعیتش چنان شده بود که اگر به فرض کسی هم غیر از خدا می‌خواست یاریش کند، کاری برایش نمی‌توانست انجام دهد. (نکات ترجمه)

 و. ...

---

[1] . و قرأ الأخوان و مجاهد و ابن وثاب و الأعمش و طلحة و أیوب و خلف و أبو عبید و ابن سعدان و ابن عیسى الأصبهانی و ابن جریر «و لم یکن» بالیاء لأن تأنیث الفئة مجاز. و قرأ باقی السبعة و الحسن و أبو جعفر و شیبة بالتاء. و قرأ ابن أبی عبلة «فِئَةٌ تنصره» على اللفظ

[2] . و قرأ «و لم یکن له فئة» بالیاء أهل الکوفة غیر عاصم و الباقون «وَ لَمْ تَکُنْ» بالتاء

 

بسم الله الرحمن الرحیم

623) سوره کهف (18) آیه42

وَ أُحیطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلى‏ ما أَنْفَقَ فیها وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلى‏ عُرُوشِها وَ یَقُولُ یا لَیْتَنی‏ لَمْ أُشْرِکْ بِرَبِّی أَحَداً

ترجمه

و محصولاتش [در چنبره عذاب الهی] احاطه گردید، پس چنان شد که [در حسرت] بر آنچه در آنجا خرج کرده - و [آن باغ] بر روی سقف خود ویران شده - دست بر دست زند و گوید: ای کاش احدی را برای پروردگارم شریک نمی‌ساختم.

نکات ترجمه

«أُحِیطَ»

ماده «حوط» در اصل به معنای آن است که چیزی دور چیز دیگر قرار گیرد و دیوار را «حائط» گویند از این جهت که دورتادور خانه قرار می گیرد و محدوده خانه را مشخص می کند (معجم المقاییس اللغة، ج‏2، ص120) و از کاربردهای رایج آن در قرآن، در معنای «احاطه علمی» است (بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحیطُوا بِعِلْمِه، یونس/39؛ َ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عِلْماً، طلاق/12) (مفردات ألفاظ القرآن، ص265)

«محیط» اسم فاعل از احاطه است به معنای چیزی که دورادور چیز دیگر را فراگرفته است (کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ مُحیطاً، نساء/126؛ وَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحیطٌ، انفال/47؛ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْکافِرینَ، توبه/49)

ماده «حوط» و مشتقات آن جمعا 28 بار در قرآن کریم به کار رفته است.

«بِثَمَرِهِ»

قبلا بیان شد که «ماده «ثمر» در اصل به معنای هر چیزی است که از چیز دیگری زاده شود و به دست آید. برخی کلمه «ثَمَر» را به معنای «میوه، بار درخت» دانسته‌اند و برخی آن را کنایه از مال و اموالی که سود می‌دهد ویا اساساً به معنای «مال فراوان» دانسته‌اند.

جلسه615 http://yekaye.ir/al-kahf-18-34/

«أُحِیطَ بِثَمَرِهِ»

احاطه به چیزی، کنایه از به هلاکت افتادن آن چیز است، برگرفته از محاصره دشمن که تمامی راه‌های ارتباطی و رسیدن کمک را از هر طرف می‌بندد و افراد محاصره شده را به هلاکت می‌اندازد و خداوند این تعبیر را در جای دیگر، برای نشان دادن شدت استیصال و درماندگی به کار برده است «وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ» (یونس/22) (المیزان، ج‏13، ص316)

«أَنْفَقَ»

قبلا بیان شد که درباره ماده «نفق» برخی گفته‌اند این ماده در اصل در دو معنا به کار می‌رود: یکی در معنای از بین رفتن و منقطع شدن، و دیگری در معنای مخفی کردن و پنهان‌کاری؛ و برخی هم این دو معنا را به یک معنا ارجاع داده‌اند و گفته‌اند اصل این ماده به معنای سپری شدن ویا از بین رفتنی که ناشی از جریان یافتن و تمام شدن چیزی باشد.

و در هر صورت، «انفاق» به معنای «خرج کردن» و هزینه کردن است و وجه تسمیه‌اش آن است که دارایی انسان با خرج کردن تمام می‌شود.

جلسه408 http://yekaye.ir/al-ankaboot-29-11/

«خاوِیَةٌ عَلى‏ عُرُوشِها»

قبلا بیان شد که:

«خاویه» اسم فاعل از ماده «خوی» است که این ماده دلالت بر خالی شدن و بر زمین افتادن (سقوط کردن) می‌کند.

«عروش» جمع «عرش» است؛ و دلالت دارد بر بلندی و رفعتی که در چیز بنا شده‌ای مد نظر باشد و به همین جهت به «تخت پادشاهی» عرش می‌گویند و برخی تذکر داده‌اند که در «عرش» حتما مسقف بودن لحاظ می‌شود.

تعبیر «خاوِیَةٌ عَلى‏ عُرُوشِها» با ظرافت ادبی فوق‌العاده‌ای دلالت بر شدت ویرانی دارد. به جای اینکه بگوید سقف بر روی زمین سقوط کرده، می‌فرماید بر روی سقفش سقوط کرده، گویی ساختمان‌ها زیر و رو شده و سقف در زیر قرار گرفته و این در حالتی است که ویرانی چنان شدید باشد که سقف فرو بریزد و توسط خود دیوارهای خودش مدفون شود.

جلسه172 http://yekaye.ir/al-baqarah-002-259/

حدیث

1) [درباره عبارت «أُحِیطَ بِثَمَرِهِ»] در روایت [نبوی] آمده است:

خداوند آتشی بر آن [باغ] فرستاد و آن را نابود کرد و آبش هم در اعماق زمین فرو رفت [و از دسترس بیرون شد.]

مجمع البیان، ج‏6، ص729[1]

و فی الخبر: أن الله عز و جل أرسل علیها نارا فأهلکها و غار ماؤها

2) از امام باقر ع روایت شده است:

همانا بنده گناه مرتکب می شود، پس رزق و روزی از او کناره‌گیری می‌کند.

الکافی، ج‏2، ص270

الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ:

إِنَّ الْعَبْدَ لَیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُزْوَى‏ عَنْهُ الرِّزْقُ.[2]

3) از امام صادق ع و نیز از امام رضا ع روایت شده است که امیرالمومنین ع فرمودند:

دندان‌هایت را به خندیدن آشکار نکن [= خنده مستانه سر مده] در حالی که کارهای شرم‌آور انجام داده‌ای [که اگر آشکار شود رسوا خواهی شد]؛ و از شبیخون [خداوند] ایمن نباش در حالی که مرتکب گناه شده‌ای.

الکافی، ج‏2، ص269 و273

عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع یَقُول‏

و عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع:

لَا تُبْدِیَنَّ عَنْ وَاضِحَةٍ وَ قَدْ عَمِلْتَ الْأَعْمَالَ الْفَاضِحَةَ وَ لَا تَأْمَنِ الْبَیَاتَ وَ قَدْ عَمِلْتَ السَّیِّئَاتِ.

تدبر

1) «وَ أُحیطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلى‏ ما أَنْفَقَ فیها وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلى‏ عُرُوشِها وَ یَقُولُ یا لَیْتَنی‏ لَمْ أُشْرِکْ بِرَبِّی أَحَداً»

بالاخره خداوند عذابش را بر آن فرد مغرور نازل کرد و محصولاتش در چنبره عذاب الهی احاطه گردید، او صبح کرد در حالی که برای هزینه‌هایی که در آنجا متحمل شده بود حسرت می‌خورد، اما چه سود؛ چرا که آن باغ کاملا ویران شده بود و او تنها افسوس می‌خورد که ای کاش با این باورهای نادرست به پروردگارم شرک نمی‌ورزیدم؛ بلکه باور می‌کردم که همه امور به دست اوست و بر همین اساس زندگیم را بنا می‌کردم؛ نه با اعتماد بر مال و اموالی که یک شبه تمامش از دست رفت.

2) «وَ أُحیطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلى‏ ما أَنْفَقَ فیها وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلى‏ عُرُوشِها وَ یَقُولُ یا لَیْتَنی‏ لَمْ أُشْرِکْ بِرَبِّی أَحَداً»

وقتی وی باغ خود را ویران دید، انگشت حسرت گزید، و تنها جمله‌ای که خداوند از او نقل کرد این بود که «کاش به خدا شرک نمی‌ورزیدم».

در آیات قبل، اشاره شد که او هنگام بیان آرزوهایش، خدا را منکر نشد و تعبیر «ربّی: پروردگارم» ‌را هم به کار برد (کهف/36)، اما آن فرد مومن وی را از غلطیدن در ورطه «کفر» برحذر داشت (أکَفَرتَ: آیا کافر شدی ...؛ کهف/37) و با بیان اینکه «اما من شرک نمی‌ورزم؛ آیه38) عملا وی را به شرک‌ورزیدن متهم نمود؛ و این فرد مغرور هم، اکنون که عذاب الهی را مشاهده کرده، به شرک ورزیدن خود اقرار نمود.

اگر دقت کنیم قرآن کریم در مورد این فرد هیچ گناه عملی معینی (مانند حرام‌خواری، دزدی، کم‌فروشی) و حتی ترک واجبی (مانند دریغ کردن از کمک به نیازمندان، ندادن زکات و ...) را ذکر نکرد؛ بلکه تنها و تنها آرزوها و باورهایش را برشمرد، و وقتی هم که عذاب نازل شد، تنها جمله‌ای که از او نقل شد، جمله‌ای جدید درباره باورهایش بود. چرا؟

الف. شاید بتوان گفت آنچه در وجود انسان بسیار اساسی است، باور و ایمان و امیدی است که در جانش ریشه دوانده است؛ و این باورهاست که حقیقت انسان را تشکیل می‌دهد:

نکته تخصصی انسان‌شناسی

ای برادر تو همان اندیشه‌ای

ما بقی تو استخوان و ریشه‌ای

گر گل است اندیشة تو، گلشنی

ور بُوَد خاری، تو هیمة گلخنی

https://ganjoor.net/moulavi/masnavi/daftar2/sh9/

ب. ...

3) «ما أَظُنُّ أَنْ تَبیدَ هذِهِ أَبَداً؛ وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَة ... وَ أُحیطَ بِثَمَرِهِ»

عذاب‏هاى الهى، پیامد افکار و اعمال بد ماست.  (تفسیر نور، ج‏7، ص175)

4) «وَ أُحیطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلى‏ ما أَنْفَقَ فیها وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلى‏ عُرُوشِها وَ یَقُولُ یا لَیْتَنی‏ لَمْ أُشْرِکْ بِرَبِّی أَحَداً»

تعبیر «یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلى‏ ما أَنْفَقَ فیها: در حسرت بر آنچه در آنجا خرج کرده، دست بر دست زند» نشان می‌دهد که وی اگر دچار حسرت شده، در درجه اول، به خاطر هزینه‌هایی بوده که برای باغ انجام داده بود، نه به خاطر باور ناصوابی که ریشه عذابش بود.

ظاهرا بر همین اساس است که بسیاری از مفسران بر این باورند که حتی «اینکه از شرک ورزیدنش ابراز پشیمانی کرده، نه پشیمانی واقعی است که وی را به وادی ایمان وارد کند، بلکه صرفا ناشی از ضرر مادی‌ای است که به وی رسیده است». (مجمع‌البیان، ج6، ص728)؛

و اگر هم نگوییم «صرفاً» ، حداکثرحالت باید گفت:

«دنیاطلبان، ابتدا از حوادث تحلیل اقتصادى مى‏کنند (حسرت بر پول‏هاى خرج شده)، سپس تحلیل معنوى (غصّه براى شرک)». (تفسیر نور، ج‏7، ص175)

در واقع، می‌توان حال وی را حال کسانی دانست که قرآن کریم بارها از آنان یاد کرده (یونس/22؛ عنکبوت/65؛ لقمان/32) در حالت عادی به خدا شرک می‌ورزند اما وقتی در کَشتی گرفتار طوفان می‌شوند خالصانه خدا را می‌خوانند؛ اما همین که پایشان به خشکی رسید و خطر برطرف شد دوباره شرک خواهند ورزید (کنز الدقائق، ج‏8، ص81)

شاید به همین جهت است که در ادامه آیات هیچ سخنی از اینکه خداوند او را بخشید یا مجددا نعمتش را به او برگرداند، گفته نشده است.

5) «وَ أُحیطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلى‏ ما أَنْفَقَ فیها وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلى‏ عُرُوشِها وَ یَقُولُ یا لَیْتَنی‏ لَمْ أُشْرِکْ بِرَبِّی أَحَداً»

این آیه با ظرافت‌ تمام، وضعیت عذاب و نابسامانی حاصل از آن برای آن شخص را توصیف کرده است؛ و شاید نمونه خوبی باشد برای استفاده از ظرایف هنری در ترسیم یک واقعیت:

نفرمود: «أرسلنا العذاب: عذاب را فرستادیم»؛ بلکه فرمود: محصولانش احاطه و محاصره شد؛ که به نحو ضمنی هم می‌فهماند عذاب چنان آمد که هیچ راه فراری برای چیزی باقی نگذاشت؛ و هم اینکه فعل را مجهول آورد، که می‌فهماند این، نتیجه کار خودش بوده است.

نفرمود «صار: چنین شد» ‌بلکه از تعبیر «أصبح: صبح کرد» استفاده کرد، گویی او یک شب خوابیده و صبح که بیدار شده همه چیز را از دست رفته دید.

نفرمود «نَدِمَ: پشیمان شد:» بلکه دقیقا این پشیمانی را در وضعیت جسمانی وی به تصویر کشید: صبح کرد در حالی که دستش را [از باب تاسف و حسرت] زیر و رو می‌کرد.

از طرفی مالی را که وی از دست داده بود با تعبیر «ثمر» بیان کرد (که بشتر ناظر به محصولات و سود حاصل از سرمایه است، نه خود سرمایه) و از طرف دیگر، نفرمود برای از دست رفتن «ثمراتش» ویا دست کم «اموالش» ناراحت بود، بلکه فرمود وی برای مخارجی که در آنجا کرده بود ناراحت بود، یعنی از منظر وی، نه تنها سود و اصل سرمایه، بلکه هزینه‌های اضافی‌ای هم که کرده بوده تا آن سرمایه به ثمر برسد هم همه‌اش هدر رفت.

نفرمود  آن باغ نابود شد، بلکه این نابودی را به زیباترین وجه به تصویر کشید: در حالی که بر روی سقف خود سرنگون شده است؛ یعنی حالتی که کاملا جایی زیر و رو شود و همه چیزش غیرقابل استفاده گردد.

وقتی خواست پشیمانی‌اش را ابراز کند، همین آدمی که به آن مومن فخرفروشی می‌کرد و خود را برتر از او می‌دید، متن کلام آن مومن را در مورد خودش بیان کرد، که کاملا حالت عقب‌نشینی وی از آن حالت فخرفروشی را نشان می‌دهد.

و ...

6) «وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلى‏ عُرُوشِها وَ یَقُولُ یا لَیْتَنی‏ لَمْ أُشْرِکْ بِرَبِّی أَحَداً»

وی بعد از اینکه باغش را ویران دید آرزو کرد که ای کاش شرک نمی‌ورزیدم. اگر شرک نمی‌ورزید چه می‌شد؟

آنچه در ابتدا به ذهن می‌رسد این است که اگر شرک نمی‌ورزید، خدا آن نعمت را از وی نمی‌گرفت (جلسه621، حدیث1).

در حالی که این نکته درست است، اما می‌توان نکات دیگری هم از این آیه استخراج نمود، از جمله:

الف. کسی که هیچ شریکی برای خدا باور ندارد همه امور عالَم را از خدا می‌بیند؛ و با نگریستن به عالَم از منظر الهی هیچ شر و بدی‌ای مشاهده نمی‌شود و هر چیزی هم از دست بدهد افسوس آن را نمی‌خورد؛ درواقع، کسی که به خدا شرک نورزد هیچ امر ناخوشایند و نامطلوبی را در زندگی‌اش نخواهد دید و حتی اگر امام حسین ع و اصحاب بی‌نظیرش جلوی چشمان وی کشته شوند، در عین حال که بر یزیدیان زمان می‌خروشد، اما از منظر الهی جز زیبایی نمی بیند (حضرت زینب در پاسخ به این سوال که «دیدی خدا با تو و خاندانت چه کرد؟» فرمود: مَا رَأَیْتُ إِلَّا جَمِیلاً: جز زیبایی ندیدم؛ مثیر الاحزان، ص90)

ب. ...

---

[1] . این مطلب در کتب اهل سنت هم آمده است، مثلا: الکشف و البیان عن تفسیر القرآن (ثعلبی)، ج‏6، ص172؛ روح المعانى (آلوسی)، ج‏8، ص269. و در آنها هم با تعبیر «روی» آمده و همین احتمال اینکه روایت نبوی باشد را تقویت می‌کند.

[2] . جلسه483 حدیث2 نیز به همین مضمون نزدیک است: http://yekaye.ir/al-qalam-68-17/ همچنین این روایات

أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ طَرِیفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ‏ إِنَّ الذَّنْبَ یَحْرِمُ الْعَبْدَ الرِّزْقَ. (الکافی، ج‏2، ص271)

ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ‏ إِنَّهُ مَا مِنْ سَنَةٍ أَقَلَّ مَطَراً مِنْ سَنَةٍ وَ لَکِنَّ اللَّهَ یَضَعُهُ حَیْثُ یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا عَمِلَ قَوْمٌ بِالْمَعَاصِی صَرَفَ عَنْهُمْ مَا کَانَ قَدَّرَ لَهُمْ مِنَ الْمَطَرِ فِی تِلْکَ السَّنَةِ إِلَى غَیْرِهِمْ وَ إِلَى الْفَیَافِی وَ الْبِحَارِ وَ الْجِبَالِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَیُعَذِّبُ الْجُعَلَ فِی جُحْرِهَا بِحَبْسِ الْمَطَرِ عَنِ الْأَرْضِ الَّتِی هِیَ بِمَحَلِّهَا بِخَطَایَا مَنْ بِحَضْرَتِهَا وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لَهَا السَّبِیلَ فِی مَسْلَکٍ سِوَى مَحَلَّةِ أَهْلِ الْمَعَاصِی قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع‏ فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی الْأَبْصارِ. (الکافی، ج‏2، ص272)

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ‏ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَى عَبْدٍ نِعْمَةً فَسَلَبَهَا إِیَّاهُ حَتَّى یُذْنِبَ ذَنْباً یَسْتَحِقُّ بِذَلِکَ السَّلْبَ. (الکافی، ج‏2، ص274)

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ الْجَزَرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ‏ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَعَثَ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَائِهِ إِلَى قَوْمِهِ وَ أَوْحَى إِلَیْهِ أَنْ قُلْ لِقَوْمِکَ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِ قَرْیَةٍ وَ لَا أُنَاسٍ کَانُوا عَلَى طَاعَتِی فَأَصَابَهُمْ فِیهَا سَرَّاءُ فَتَحَوَّلُوا عَمَّا أُحِبُّ إِلَى مَا أَکْرَهُ إِلَّا تَحَوَّلْتُ لَهُمْ عَمَّا یُحِبُّونَ إِلَى مَا یَکْرَهُونَ وَ لَیْسَ مِنْ أَهْلِ قَرْیَةٍ وَ لَا أَهْلِ بَیْتٍ کَانُوا عَلَى مَعْصِیَتِی فَأَصَابَهُمْ فِیهَا ضَرَّاءُ فَتَحَوَّلُوا عَمَّا أَکْرَهُ إِلَى مَا أُحِبُّ إِلَّا تَحَوَّلْتُ‏ لَهُمْ عَمَّا یَکْرَهُونَ إِلَى مَا یُحِبُّونَ وَ قُلْ لَهُمْ إِنَّ رَحْمَتِی سَبَقَتْ غَضَبِی فَلَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَتِی فَإِنَّهُ لَا یَتَعَاظَمُ عِنْدِی ذَنْبٌ أَغْفِرُهُ وَ قُلْ لَهُمْ لَا یَتَعَرَّضُوا مُعَانِدِینَ لِسَخَطِی وَ لَا یَسْتَخِفُّوا بِأَوْلِیَائِی فَإِنَّ لِی سَطَوَاتٍ عِنْدَ غَضَبِی لَا یَقُومُ لَهَا شَیْ‏ءٌ مِنْ خَلْقِی. (الکافی، ج‏2، ص275)

 

بسم الله الرحمن الرحیم

622) سوره کهف (18) آیه41

أَوْ یُصْبِحَ ماؤُها غَوْراً فَلَنْ تَسْتَطیعَ لَهُ طَلَباً

ترجمه

یا آبش یک شبه [در اعماق] فرو رود، پس هرگز نتوانی به دنبالش برآیی.

نکات ترجمه

«غَوْراً»

اصل ماده «غور» به معنای فرو رفتن در قعر چیزی گویند، چنانکه حتی به قعر یک چیز هم «غورِ» آن گویند (معجم المقاییس اللغة، ج‏4، ص401)

«غَوْر» به معنای قسمت فرورفته زمین گفته می‌شود و تعبیر «غَوْراً» در این آیه و آیه30 سوره ملک را به معنای اسم فاعل (غائراً: فرو رونده، چیزی که فرو رود) دانسته‌اند. (مفردات ألفاظ القرآن، ص618)

کلمه «غار» (إِذْ هُما فِی الْغارِ؛ توبة/40) را هم از همین ماده می‌باشد. (مفردات ألفاظ القرآن، ص618)

«مَغَارُ» اسم مکان از همین ماده و به معنای مکانی است که در آن فرو می‌روند و پناه می‌گیرند (لَوْ یَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغاراتٍ أَوْ مُدَّخَلاً لَوَلَّوْا إِلَیْه؛ توبه/57) و غالبا در مورد غارها به کار می‌رود (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏7، ص281)

از این ماده، کلمه «إغارة» یا «غارة» (در فارسی: «غارت») به معنای با اسب بر دیگران تاختن و مال دیگران را به زور گرفتن هم رایج است. برخی آن را یک معنای مستقل برای این ماده دانسته‌اند (معجم المقاییس اللغة، ج‏4، ص401) اما اغلب به همین معنا برگردانده‌اند که گویی با اسب در میان دشمنان فرو می‌روند؛ و کلمه «مُغیر» اسم فاعل است از ماده «أغار یُغیر» است (فَالْمُغِیراتِ صُبْحاً؛ عادیات/3) که به همین اسبهای یورش‌برنده بر دشمن گفته می‌شود.

ماده «غور» و مشتقات آن - که متفاوت است با ماده «غیر» - جمعا همین 5 بار در قرآن کریم به کار رفته است.

اختلاف قرائت[1]

حدیث

1) از امیرالمومنین خطبه‌ای روایت شده است که شروعش چنین است:

ای مردم! همانا خداوند تبارک و تعالی پیامبر ص را به جانب شما فرستاد و کتابش را به حق بر او نازل فرمود در حالی که شما ناآشنا بودید نسبت بدین کتاب و کسی که او را نازل فرموده، و نسبت به پیامبر ص و کسی که او را فرستاده؛ او را بعد از دوران انقطاع سلسله پیامبران و به درازا کشیدن خواب امت‌ها و گسترش یافتن نادانی و روی آوردن فتنه‌ها و ناکام ماندن نیازهای ضروری و کوری نسبت به حق و راهزنی ستم و به محاق رفتن دین و شعله‌ور شدن آتش جنگها فرستاد، در زمانه‌ای که خرمی باغ‌های دنیا رو به زردی نهاده بود و شاخه‌های‌شان خشک شده و برگ‌های‌شان پژمرده گردیده و آب‌شان در اعماق زمین فرو رفته بود، نمادهای هدایت مندرس گردیده و نمادهای هلاکت سربرآورده بود...

الکافی، ج‏1، ص60-61؛ نهج‌البلاغه، خطبه88 [2]

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ ع:

أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَرْسَلَ إِلَیْکُمُ الرَّسُولَ ص وَ أَنْزَلَ إِلَیْهِ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ وَ أَنْتُمْ أُمِّیُّونَ عَنِ الْکِتَابِ وَ مَنْ أَنْزَلَهُ وَ عَنِ الرَّسُولِ وَ مَنْ أَرْسَلَهُ عَلَى حِینِ‏ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ‏ وَ طُولِ هَجْعَةٍ مِنَ الْأُمَمِ‏ وَ انْبِسَاطٍ مِنَ الْجَهْلِ وَ اعْتِرَاضٍ مِنَ الْفِتْنَةِ وَ انْتِقَاضٍ مِنَ الْمُبْرَمِ‏ وَ عَمًى عَنِ الْحَقِّ وَ اعْتِسَافٍ مِنَ الْجَوْرِ وَ امْتِحَاقٍ مِنَ الدِّینِ وَ تَلَظٍّ مِنَ الْحُرُوبِ‏ عَلَى حِینِ اصْفِرَارٍ مِنْ رِیَاضِ جَنَّاتِ الدُّنْیَا وَ یُبْسٍ مِنْ أَغْصَانِهَا وَ انْتِثَارٍ مِنْ وَرَقِهَا وَ یَأْسٍ مِنْ ثَمَرِهَا وَ اغْوِرَارٍ مِنْ مَائِهَا قَدْ دَرَسَتْ أَعْلَامُ الْهُدَى فَظَهَرَتْ أَعْلَامُ الرَّدَى ...

2) علی بن جعفر (برادر امام کاظم ع) می‌گوید: از امام کاظم ع تاویل آیه «بگو اگر آب‌تان یک شبه در زمین فرو رود، کیست که برایتان آبی گوارا بیاورد» (ملک/30) را سوال کردم.

فرمود: هنگامی که امامتان را گم کردید که دیگر او را ندیدید، چکار می‌خواهید بکنید؟!

الغیبة (للطوسی)، ص160؛ الإمامة و التبصرة من الحیرة، ص125؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج‏2، ص360

سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى، عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ [بْنِ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ] الْبَجَلِیِّ، وَ أَبِی قَتَادَةَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَفْصٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ، عَنْ أَخِیهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ:

قُلْتُ: مَا تَأْوِیلُ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ‏».

 فَقَالَ: إِذَا فَقَدْتُمْ إِمَامَکُمْ فَلَمْ تَرَوْهُ، فَمَا ذَا تَصْنَعُونَ؟

تدبر

1) «أَوْ یُصْبِحَ ماؤُها غَوْراً فَلَنْ تَسْتَطیعَ لَهُ طَلَباً»

آن مومن در آیه قبل از خداوند خواست که آن نعمتی را که به آن متکبر داده، نابود کند؛ در این آیه گزینه دیگری را مطرح کرد: اینکه آبی که سرسبزی و بقای باغها - همان باغ‌هایی که او را مغرور کرده بود - در گروی آن است، چنان در زمین فرو برود که وی دیگر هرگز بدان دست نیابد.

نکته تخصصی خداشناسی و انسان‌شناسی

خداوند نظام عالَم را چنان مرتبط به هم قرار داده است که هر چیزی به امور دیگری وابسته است:

بدین سان، تک‌تک سرمایه‌ها و  امکاناتی که خداوند در دنیا برای استفاده در اختیار انسان قرار داده، برای اینکه امکان استفاده از آنها ادامه یابد، نیازمند امور دیگری است که اگر آنها نباشند، همان سرمایه و امکانات اول هم غیر قابل استفاده خواهد شد.

شاید علت اینکه آن فرد مومن، بعد از دعای قبل (برای از دست رفتنِ اصل آن نعمت) این دعا را مطرح کرد، برای تذکر دادن به واقعیت فوق بوده است؛ آن فرد مغرور گمان می‌کرد که این باغها هرگز از بین نخواهد رفت؛ اما اگر به این واقعیت توجه می‌کرد درمی‌یافت که چگونه همه امور به دست خداست و اگر خداوند امدادهایش به بقای آن باغ را قطع کند، همان باغ سرسبز وی هم، بدون اینکه عامل خارجی‌ جدیدی مداخله کند، خشک و نابود خواهد شد.

ثمره اخلاقی

حتی اگر نعمت فراوان در اختیار داریم، همین که توجه کنیم که کارآمدی و امکان تداوم استفاده از همین نعمت در گروی چه بسیار مولفه‌های گوناگونی است که همگی از اختیار ما خارج‌اند، کافی است که به این دارایی‌ها مغرور نشویم.

2) «أَوْ یُصْبِحَ ماؤُها غَوْراً فَلَنْ تَسْتَطیعَ لَهُ طَلَباً»

چرا بسادگی نفرمود که آبش چنان در اعماق فرو رود که «فَلَن تَجِده: دیگر آن را نیابی»؛ بلکه فرمود «فَلَنْ تَسْتَطیعَ لَهُ طَلَباً»؟

الف. ظاهرا می‌خواهد شدت دور از دسترس شدن آب را نشان دهد: به حدی آب فرور رود که وی نه تنها بدان دست نیابد، بلکه حتی نتواند در طلب آن برآید.

ب. در بسیاری از روایات، محروم ماندن از امام زمان ع در دوره غیبت، به همین فرو رفتن آب در زمین و دور از دسترس شدن آن تشبیه شده است (مثلا حدیث2)؛ چنانکه محرومیت گذشتگان از حضور پیامبران هم با چنین تعبیری مورد توجه قرار گرفته است (حدیث1). شاید با به کار بردن چنین تعبیری، می‌خواهد ما در همین معنای اولیه آیه متوقف نشویم و به محرومیتمان از امام زمان متوجه شویم.

(در مورد آب، همین که بگویند: «دیگر آن را نیابی» کافی است؛ اما در مورد امام زمان ع بخوبی می‌فهمیم که نه تنها او را نمی‌یابیم، بلکه وضعیت در دوره غیبت به نحوی شده که حتی نمی‌توانیم در جستجوی او برآییم.)

ج. ...

3) «أَنَا أَکْثَرُ مِنْکَ ... دَخَلَ جَنَّتَه‏ ... أَ کَفَرْتَ ... لا أُشْرِکُ ... أَوْ یُصْبِحَ ماؤُها غَوْراً»

شرک و کفر و فخرفروشى، دارایى و سرسبزى را به کویر تبدیل مى‏کند. (تفسیر نور، ج‏7، ص174)

4) «یُرْسِلَ عَلَیْها حُسْباناً مِنَ السَّماءِ ... أَوْ یُصْبِحَ ماؤُها غَوْراً»

دست خدا براى قهر و عذاب، باز است، چه از آسمان، چه از زمین. (تفسیر نور، ج‏7، ص174)

5) «فَلَنْ تَسْتَطیعَ لَهُ طَلَباً»

در برابر خشم و غضب الهى، قدرت و راه نجاتى نیست. (تفسیر نور، ج‏7، ص175)

---

[1] . قرأ الجمهور غَوْراً بفتح الغین. و قرأ البرجمی: غُوْراً بضم الغین. و قرأت فرقة بضم الغین و همز الواو یعنون و بواو بعد الهمزة فیکون غؤورا کما جاء فی مصدر غارت عینه غؤورا، (البحر المحیط فی التفسیر، ج‏7، ص181)

[2] . متن را بر اساس روایت کافی قرار دادم روایت نهج‌البلاغه اندکی متفاوت است (به شرح ذیل): أَرْسَلَهُ عَلَى حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ طُولِ هَجْعَةٍ مِنَ الْأُمَمِ وَ اعْتِزَامٍ مِنَ الْفِتَنِ وَ انْتِشَارٍ مِنَ الْأُمُورِ وَ تَلَظٍّ مِنَ الْحُرُوبِ وَ الدُّنْیَا کَاسِفَةُ النُّورِ ظَاهِرَةُ الْغُرُورِ عَلَى حِینِ اصْفِرَارٍ مِنْ وَرَقِهَا وَ إِیَاسٍ مِنْ ثَمَرِهَا وَ اغْوِرَارٍ مِنْ مَائِهَا قَدْ دَرَسَتْ مَنَارُ الْهُدَى وَ ظَهَرَتْ أَعْلَامُ الرَّدَى...

 

بسم الله الرحمن الرحیم

621) سوره کهف (18) آیه40 

فَعَسى‏ رَبِّی أَنْ یُؤْتِیَنِ خَیْراً مِنْ جَنَّتِکَ وَ یُرْسِلَ عَلَیْها حُسْباناً مِنَ السَّماءِ فَتُصْبِحَ صَعیداً زَلَقاً

ترجمه

پس چه بسا پروردگارم بهتر از باغ تو به من دهد و صاعقه‌ای [= عذاب حساب‌شده‌ای، تیر غیبی] از آسمان بر آن  بفرستد و با خاک یکسان شود [یا: یک شبه خشکزاری صاف و لغزنده گردد]؛

نکات ترجمه‌ای و نحوی

«حُسْباناً»

قبلا بیان شد که در اغلب کتب لغت اشاره شده که فعل «حسب»، علاوه بر معنای «عدّ» (حساب کردن، شمردن) به معنای «ظن» هم به کار می‌رود. در تعیین معیار تمایز، برخی گفته‌اند که هرگاه از وزن «حَسَبَ» (مصدر: حِساب) استفاده شود به معنای حساب کردن است و هرگاه از وزن «حَسِبَ» (مصدر: حُسبان) استفاده شود به معنای «ظن» است؛ و در واقع، معنای «ظن»، اذغان به وقوع یک مطلب بر اساس حساب و کتاب است، و به همین جهت است که «حسِب» را به معنای «ظن» دانسته‌اند. به تعبیر دیگر، ظن، حکایتگر از نوعی اعتقاد درونی است، در حالی که در معنای حسِب،‌ عنصر اعتقاد نقشی ندارد؛ در واقع حُسبان، همان «حساب کردن وقوع یک حالت» بوده که به خاطر کثرت استفاده در امور ظنی، کم‌کم به معنای ظن کار رفته است.

همچنین اشاره شد که در قرآن کریم، با اینکه این کلمه هم به صورت «حساب» (از «حَسَبَ») و هم «حسبان» («حَسِبَ») استفاده شده اما در هیچیک از این کاربردها اثری از معنای «ظن» وجود ندارد (انعام/96؛ کهف/40؛ الرحمن/5) و احتمال داده شد که چه بسا، لااقل تا زمان ظهور قرآن، هنوز معنای «ظن» برای حُسبان (و لذا برای فعل حَسِبَ) قطعیت پیدا نکرده باشد.

جلسه96 http://yekaye.ir/al-muminoon-023-115/

اکنون می‌افزاییم که کلمه «حسبان» در همین آیه هم این ماده را بیشتر بحث‌انگیز کرده است.

برخی اظهار داشته‌اند که اساساً اصل ماده «حسب» در چند معنای متفاوت به کار رفته، که در یکی از آنها، «حُسبان» به معنای «تیر کوچکی» است که از کمان یک فرد رزمنده بیرون می‌آید؛ و این کاملا غیر از معنای «حساب کردن» می باشد و تعبیر «أصاب الأرض حُسبان» (که برای اشاره به زمینی است که مورد هجوم ملخ‌ها قرار گرفته) از همین معنا استعاره گرفته شده، و در این آیه هم حسبان از همین معنا به کار رفته و مقصود از آن «سرما زدن باغ» است. (معجم المقاییس اللغة، ج‏2، ص61).[1]

برخی با اینکه تاکید کرده اند که «حسبان» به معنای تیر است، اما توضیح داده‌اند که تیرهایی است که در یک روند پیاپی و منظم پرتاب می‌شود و از این باب به آن «حسبان» گویند که کثرتش بر اساس حساب است (مجمع البیان، ج‏6، ص727)[2]

برخی هم با توجه به اینکه «حسبان»‌ به معنای «تیرهای پرتاب شده» است، چون اینها از آسمان نازل شده، آن را به معنای «صاعقه‌ها» دانسته اند [که گویی صاعقه تیری است از آسمان که بر زمین مورد نظر اصابت می‌کند و آن را با خاک یکسان می‌نماید] (أنوار التنزیل، ج‏3، ص282)[3]

برخی گفته‌اند که این کلمه در اینجا به نحو مجازی به معنای «عذاب» است از این جهت که عمل او مورد محاسبه و جزا قرار گرفته است، گویی درخواست شده که عذاب وی در همینجا حساب شود (مفردات ألفاظ القرآن، ص232[4]؛ أنوار التنزیل، ج‏3، ص282)

 

«صَعیداً»

قبلا بیان شد که اگرچه ماده «صعد» در اصل، بر تلفیقی از دو معنای «بالا رفتن» و «مشقت» دلالت می‌کند؛ اما درباره معنای «صَعِید» بین اهل لغت اختلاف است و معانی‌ای همچون «وجه الأرض: سطح زمین» (در اصل غباری بوده که از روی زمین برمی‌خواسته و بالا می‌رفته است)، «ظهر الارض: پشت زمین» و یا «راهی که هیچ گیاهی در آن نباشد» ، «خاکی که روی سطح زمین است» به کار می‌رود.

جلسه589 http://yekaye.ir/al-kahf-18-8/

«زَلَقاً»

قبلا بیان شد که ماده «زلق» در اصل به معنای لغزش چیزی از جایگاهش است و تقریبا هم‌معنای «زلل: لغزش» است و «مَزْلَقَة» و «مَزْلَق» به معنای زمینی است که ثبات و قراری ندارد [لغزنده است].

جلسه516 http://yekaye.ir/al-qalam-68-51/

«صَعِیداً زَلَقاً» زمینی است که گیاهی در آن نمی‌روید، همانند عرصه‌ای که قدم‌ها در آن می‌لغزند و چیزی [گیاهی] نمی‌تواند آنجا ثابت بماند. (مجمع البیان، ج‏6، ص727) [5]

«فَتُصْبِحَ صَعیداً زَلَقاً»

با توجه به توضیحات فوق، شاید ترجمه «تصبح صعیدا زلقا» به «با خاک یکسان شود»، ترجمه‌ای باشد که به لحاظ بار استعاره‌ایِ این ترکیب، معنا را دقیق‌تر منتقل کند.

لازم به ذکر است که فعل صیغه فعل «تُصْبِحَ» را به لحاظ نحوی هم می‌توان مفرد مونث غایب در نظر گرفت و هم مفرد مذکر مخاطب؛ یعنی مرجع ضمیر آن هم می‌تواند خود کلمه «جَنَّتِکَ» باشد و هم می‌تواند «ک» در «جَنَّتِکَ»؛ اما با توجه به سیاق و نیز آیه بعد که مشخصا فاعلش «شی‌ای است که بر آن عذاب نازل شده، نه خود وی: (أَوْ یُصْبِحَ ماؤُها غَوْراً) حالت اول مناسب‌تر است.

حدیث

1) روایت شده است که حضرت علی ع در اولین خطبه‌ای که بعد از به حکومت رسیدن ایراد کردند، فرمودند:

اى مردم، دنیا کسى را که آرزومند و دلداده اوست مى‏فریبد، و بر جان کسى که در مورد آن [با دیگران] رقابت کند بخل نمى‏ورزد، و بر هر که آن را به دست آورد چیره شود.

سوگند به خدا هرگز مردمى نبودند که زندگانى خرّم و نعمت فراهمی را که در آن بسر می‌بردند از دست بدهند مگر به خاطر گناهانى که مرتکب شدند، زیرا «خداوند هرگز ستمکار به بندگان نیست» (آل‌عمران/182).

و اگر مردم، هنگامی که بلاها بر آنان فرود آید، و نعمتها از دستشان برود، با نیّت‏هاى صادقانه و دلهاى مشتاق به پروردگارشان پناه ببرند هر آنچه از دستشان رفته به آنان باز گرداند، و هر فسادى را بر آنان اصلاح ‏کند.

و من بر شما از این می‌ترسم که همچنان در حیرت و بلاتکلیفی مانده باشید، در حالی که اموری بر شما گذشت که شما نسبت به آن رغبتی کردید و بدین سبب نزد من پسندیده نبودید؛ و البته اگر آنچه از دست دادید به شما بازگردد از نیکبختان خواهید شد. من جز کوشش و تلاش [برای برگردادندن آن وضعیت] تکلیفى ندارم، اگر مى‏خواستم [معایب گذشتگان را] بگویم مى‏گفتم. «خداوند بگذرد از آنچه گذشت» (مائده/95).

نهج البلاغة، خطبه178

أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الدُّنْیَا تَغُرُّ الْمُؤَمِّلَ لَهَا وَ الْمُخْلِدَ إِلَیْهَا وَ لَا تَنْفَسُ بِمَنْ نَافَسَ فِیهَا وَ تَغْلِبُ مَنْ غَلَبَ عَلَیْهَا وَ ایْمُ اللَّهِ مَا کَانَ قَوْمٌ قَطُّ فِی غَضِّ نِعْمَةٍ مِنْ عَیْشٍ فَزَالَ عَنْهُمْ إِلَّا بِذُنُوبٍ اجْتَرَحُوهَا لِأَنَّ «اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ» وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ حِینَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ وَ تَزُولَ عَنْهُمُ النِّعَمُ فَزِعُوا إِلَى رَبِّهِمْ بِصِدْقٍ مِنْ نِیَّاتِهِمْ وَ وَلَهٍ مِنْ قُلُوبِهِمْ لَرَدَّ عَلَیْهِمْ کُلَّ شَارِدٍ وَ أَصْلَحَ لَهُمْ کُلَّ فَاسِدٍ وَ إِنِّی لَأَخْشَى عَلَیْکُمْ أَنْ تَکُونُوا فِی فَتْرَةٍ وَ قَدْ کَانَتْ أُمُورٌ مَضَتْ مِلْتُمْ فِیهَا مَیْلَةً کُنْتُمْ فِیهَا عِنْدِی غَیْرَ مَحْمُودِینَ وَ لَئِنْ رُدَّ عَلَیْکُمْ أَمْرُکُمْ إِنَّکُمْ لَسُعَدَاءُ وَ مَا عَلَیَّ إِلَّا الْجُهْدُ وَ لَوْ أَشَاءُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ «عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَف»‏.

2) از امام صادق ع روایتی نقل شده در اظهار تعجب ایشان از کسی که از چهار چیز فرار می‌کند، که چرا به چهار چیز پناهنده نمی‌شود. یک از آن موارد چنین است:

... و در عجبم از کسی که دنیا و زینت دنیا را می‌خواهد، چگونه به این سخن خداوند متعال پناه نمی‌برد که «ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» زیرا که من از خداوند عزّ و جلّ شنیده‏ام که در ادامه این سخن می‌فرماید «اگر مرا [چنین] می‌بینی که من کمتر از تو است مال و فرزندم، پس چه بسا پروردگارم بهتر از باغ تو به من دهد» (کهف/39-40) و «عسی» [= چه‌بسا] در اینجا به معنای تحقق قطعی است.

من لا یحضره الفقیه، ج‏4، ص392-393 ؛ الخصال، ج‏1، ص218؛ مجمع البیان، ج‏6، ص729

حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ ٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ قَالَ حَدَّثَنَا جَمَاعَةٌ مِنْ مَشَایِخِنَا مِنْهُمْ أَبَانُ بْنُ عُثْمَانَ وَ هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ حُمْرَانَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ‏ عَجِبْتُ لِمَنْ فَزِعَ مِنْ أَرْبَعٍ کَیْفَ لَا یَفْزَعُ إِلَى أَرْبَعٍ ...[6]

وَ عَجِبْتُ لِمَنْ أَرَادَ الدُّنْیَا وَ زِینَتَهَا کَیْفَ لَا یَفْزَعُ إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى «ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‏» فَإِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ بِعَقِبِهَا «إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالًا وَ وَلَداً فَعَسى‏ رَبِّی أَنْ یُؤْتِیَنِ خَیْراً مِنْ جَنَّتِکَ»‏ الْآیَةَ  وَ عَسَى مُوجِبَة.[7]

3) از امام صادق ع روایت شده است که فرمودند:

کسی که صبح و شام کند و مهمترین دغدغه‌اش دنیا باشد، خداوند متعال فقر را در برابر دیدگانش قرار می‌دهد و کارش را متشتت و پراکنده کند و در عین حال از دنیا هم جز آن مقدار که خداوند برایش مقدر کرده برنگیرد؛

و کسی که صبح و شام کند در حالی که مهمترین دغدغه‌اش آخرت باشد خداوند بی‌نیازی را در دلش اندازد و کارش را برایش جمع و جور کند.

الکافی، ج‏2، ص319

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ وَ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْعَبْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَى وَ الدُّنْیَا أَکْبَرُ هَمِّهِ جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَى الْفَقْرَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ شَتَّتَ أَمْرَهُ وَ لَمْ یَنَلْ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا مَا قَسَمَ اللَّهُ لَهُ وَ مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَى وَ الْآخِرَةُ أَکْبَرُ هَمِّهِ جَعَلَ اللَّهُ الْغِنَى فِی قَلْبِهِ وَ جَمَعَ لَهُ أَمْرَهُ.

4) از امام صادق ع روایت شده است که رسول الله ص فرمود:

ثروت و بی‌نیازی، چه یار و کمک‌کار خوبی برای تقوای الهی است!

و نیز از خود امام صادق ع روایت شده است:

دنیا، چه یار و کمک‌کارِ خوبی برای آخرت است!

الکافی، ج‏5، ص71-72

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص:

نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَى تَقْوَى اللَّهِ الْغِنَى.

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَى الْآخِرَةِ الدُّنْیَا.

تدبر

1) «فَعَسى‏ رَبِّی أَنْ یُؤْتِیَنِ خَیْراً مِنْ جَنَّتِکَ ...»

چرا این مومن خود را با آن متکبر مقایسه می‌کند و از خدا می‌خواهد باغ بهتری نصیب او کند؟ آیا این درخواست با ایمان و زهد و تقوی سازگار است؟

الف. آن متکبر به خاطر امکانات بهتری که داشت، نسبت به وی فخرفروشی کرد. این مومن در پاسخ، همه چیز را از خدا دانست؛ و با این دعایش از خدا، می‌خواهد به آن متکبر نشان بدهد که اگر الان امکانات بهتری در اختیار او قرار گرفته، به خدا برمی‌گردد نه به خود وی (المیزان، ج13، ص315). در واقع، این دعا را می‌کند تا خدا به او نشان دهد که این فروتری و فراتری دنیوی ملاک نیست، و  «اگر خدا بخواهد، فقیر، غنى، بلکه برتر از غنى مى‏شود» (تفسیر نور، ج7، ص174).

ب. انسان کمال‌طلب است، و وضعیت برتر را طلب کردن، جزیی از فطرت انسان است؛ زهد و تقوایی که اسلام بدان تشویق می‌کند، این نیست که انسان از همه چیز محروم باشد؛ بلکه این است که مبادا انسان به خاطر یک رفاه برتر، یک حقیقتی را زیر پا بگذارد و از حق خودش تجاوز کند. وگرنه اگر کسی از نعمت الهی به نحو حلال برخوردار شود و آن برخورداری نه‌تنها عامل انحطاط او نشود بلکه وی را در مسیر خداپرستی یاری رساند، کاملا در مسیر تقواست. (حدیث4)

ج. ...

2) «فَعَسى‏ رَبِّی أَنْ یُؤْتِیَنِ خَیْراً مِنْ جَنَّتِکَ وَ یُرْسِلَ عَلَیْها حُسْباناً مِنَ السَّماءِ فَتُصْبِحَ صَعیداً زَلَقاً»

کسی که در برابر نعمت خود مغرور شود برایش باید دعا کرد که خداوند آن نعمتش را از او بگیرد![8]

نکته تخصصی دین‌شناسی: دعا علیه دیگران!

آیا دعا کردن برای اینکه خداوند نعمتی را که به کسی داده از او بگیرد و به ما بهترش را بدهد، یک اقدام خودخواهانه نیست؟ آیا چنین دعایی ناشی از عقده حقارت نیست؟ آیا یک مومن واقعی نباید خیرخواه دیگران باشد؟

در دنیا هرچه خدا به هرکس می‌دهد، نعمت باشد یا سختی، صرفاً و صرفاً برای امتحان اوست (فجر/15-17). هر نعمتی را، اگر آزمایش ببینیم و در برابر آن شکرگزار باشیم آن نعمت واقعا نعمت خواهد شد؛ اما اگر مایه غفلت شود، در حقیقت انسان را از خدا دور کرده و زمینه‌ساز عذاب خواهد شد. در چنین شرایطی از دست دادن آن نعمت در دنیا، اگر مایه توبه نشود، دست کم این مزیت را دارد که مانع فرو رفتن بیشتر در گناه می‌شود؛ و از این رو به نفع اوست.

انسان مومن، می‌داند که خیر حقیقیِ همگان در آخرت محقق می‌شود و هر نعمتی در دنیا که خیر حقیقیِ کسی در آخرت را با چالش مواجه کند، حقیقتا برای آن شخص «شر» خواهد بود؛ و خیرخواهی برای او این است که بخواهیم او آن نعمت را نداشته باشد!

پس این دعای مومن علیه نعمتی که در دست متکبران است، از باب خیرخواهی حقیقی برای آنان است، نه ناشی از عقده حقارت و امثال آن.

3) «فَعَسى‏ رَبِّی أَنْ یُؤْتِیَنِ ... وَ یُرْسِلَ عَلَیْها ... فَتُصْبِحَ صَعیداً زَلَقاً»

دادن و گرفتن‏هاى خدا، بر اساس ربوبیّت و تربیت اوست. (تفسیر نور، ج7، ص174).

4) «یُرْسِلَ عَلَیْها حُسْباناً»

قهر و غضب خداوند، حساب شده و عادلانه است. (تفسیر نور، ج7، ص174).

5) «فَعَسى‏ رَبِّی أَنْ ... یُرْسِلَ عَلَیْها حُسْباناً مِنَ السَّماءِ فَتُصْبِحَ صَعِیداً زَلَقاً»

ثروتمندان به داشته‏هاى خود مغرور نشوند، شاید در یک لحظه همه ثروتشان نابود شود. (تفسیر نور، ج7، ص174).

چه زیبا سرودی است اوحدی مراغه‌ای:

تو بدین دولت شش روزة خود غره مباش

کین چنین صید به عمری دوسه بازی باشد...

چه روی بر سرخاکی به تکبر؟ که و را

چون تو در هر قدمی چند هزاری باشد...

بر حذر باش ز دود نفس مسکینان

که چنین دود هم از شعلة ناری باشد

خاکسارانِ چنین را به حقارت منگر

تو چه دانی که در آن گَرد، سواری باشد؟...

https://ganjoor.net/ouhadi/divano/ghasideo/sh12/

---

[1] . و من هذا الأصل الحُسْبان: سهامٌ صغار یُرْمى بها عن القسىِّ الفارسیة، الواحدة حُسبانة. و إنما فرق بینهما لصِغَر هذه و [کبر] تلک. و منه قولهم أصاب الأرض حُسبان، أى جراد. و فُسِّرَ قوله تعالى: وَ یُرْسِلَ عَلَیْها حُسْباناً مِنَ السَّماءِ بالبَرَد.

[2] . أصل الحسبان السهام التی ترمى لتجری فی طلق واحد و کان ذلک من رمی الأساورة و أصل الباب الحساب و إنما یقال لما یرمی به حسبان لأنه یکثر کثرة الحساب.

[3] . حُسْباناً مِنَ السَّماءِ مرامی جمع حسبانة و هی الصواعق. و قیل هو مصدر بمعنى الحساب و المراد به التقدیر بتخریبها أو عذاب حساب الأعمال السیئة

[4] . قیل: معناه نارا، و عذابا و إنما هو فی الحقیقة ما یُحَاسَبُ علیه فیجازى بحسبه‏

[5] . قال الزجاج: الصعید الطریق الذی لا نبات فیه و الزلق الأرض الملساء المستویة لا نبات فیها و لا شی‏ء و أصل الزلق ما تزلق عنه الأقدام فلا یثبت علیه

[6] . عَجِبْتُ لِمَنْ خَافَ کَیْفَ لَا یَفْزَعُ إِلَى قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ‏ فَإِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ بِعَقِبِهَا فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ عَجِبْتُ لِمَنِ اغْتَمَّ کَیْفَ لَا یَفْزَعُ إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ‏ فَإِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ بِعَقِبِهَا فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ‏  وَ عَجِبْتُ لِمَنْ مُکِرَ بِهِ کَیْفَ لَا یَفْزَعُ إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ  فَإِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ بِعَقِبِهَا فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا

[7] . این حدیث هم تاحدودی مشابه است:

وَ عَنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ الزَّیَّاتِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ کَرَّامٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: أَرْبَعٌ لِأَرْبَعٍ فَوَاحِدَةٌ لِلْقَتْلِ وَ الْهَزِیمَةِ حَسَبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ  وَ الْأُخْرَى لِلْمَکْرِ وَ السُّوءِ وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ‏ وَ فَوَّضْتُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ‏ فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ‏ وَ الثَّالِثَةُ لِلْحَرَقِ وَ الْغَرَقِ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ یَقُولُ وَ لَوْ لا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‏  وَ الرَّابِعَةُ لِلْغَمِّ وَ الْهَمِ‏ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ‏ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ‏ فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ‏. (تهذیب الأحکام، ج‏6، ص171)

[8] . آقای قرائتی این مطلب را چنین گفته است: «آرزوى سلب نعمت از کفّار فخرفروش، و نفرین بر آنان، پسندیده است.» (تفسیر نور، ج7، ص174)

 

بسم الله الرحمن الرحیم

620) سوره کهف (18) آیه39 

وَ لَوْ لا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالاً وَ وَلَداً

ترجمه

و چرا، آنگاه که در باغت وارد شدی، نگفتی «ما شاء الله [= آنچه خدا بخواهد] لا قوة الا بالله [= توانی جز به عنایت خداوند در کار نیست]»؟ اگر مرا [چنین] می‌بینی که من کمتر از تو است مال و فرزندم،

حدیث

1) از امیرالمومنین ع درباره معنای «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» سوال شد. فرمودند:

ما در عرض خداوند مالک هیچ چیز نیستیم و جز آنچه او به مِلک ما درآورد، مالک چیزی نیستیم؛ پس هر گاه آنچه را که خود نسبت بدان مالکیت دارد به مِلک ما درآورد، ما را [در قبال آن] مکلف و مسئول فرموده است و هرگاه که آن را از ما گرفت تکلیفش را از دوش ما برداشته است.

نهج‌البلاغه، حکمت404

 وَ قَالَ ع - وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ مَعْنَى قَوْلِهِمْ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ - إِنَّا لَا نَمْلِکُ مَعَ اللَّهِ شَیْئاً وَ لَا نَمْلِکُ إِلَّا مَا مَلَّکَنَا فَمَتَى مَلَّکَنَا مَا هُوَ أَمْلَکُ بِهِ مِنَّا کَلَّفَنَا وَ مَتَى أَخَذَهُ مِنَّا وَضَعَ تَکْلِیفَهُ عَنَّا.

همچنین از امام باقر ع نیز درباره معنای «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» سوال شد؛ فرمودند:

معنایش این است که: ما را هیچ برگرداننده‌ای از معصیت خدا نیست مگر به یاری خدا؛ و ما را هیچ توانی برای طاعت خداوند نیست مگر به توفیق خداوند عز و جل.

التوحید (للصدوق)، ص242

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ السُّکَّرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ زَکَرِیَّا الْبَصْرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ مَعْنَى لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَقَالَ

مَعْنَاهُ لَا حَوْلَ لَنَا عَنْ مَعْصِیَةِ اللَّهِ إِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ وَ لَا قُوَّةَ لَنَا عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ إِلَّا بِتَوْفِیقِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

 

2) از امام صادق ع روایت شده است:

هیچکس نیست که دعا کند و دعایش را به گفتن «ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» ختم کند مگر اینکه صاحب و هم‌نشین‌اش [= خداوند] اجابتش کند.

الأمالی( للصدوق)، ص199؛ روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج‏2، ص: 326

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عِمْرَانَ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ:

مَا مِنْ رَجُلٍ دَعَا فَخَتَمَ دُعَاءَهُ بِقَوْلِ «ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» إِلَّا أُجِیبَ صَاحِبُهُ.

 

3) از پیامبر اکرم ص روایت شده است:

هرکس که چیزی از خانواده و مال و فرزند در چشمش [بزرگ] جلوه کند و بگوید «ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» (ما شاء الله، هیچ توانی جز به عنایت خدا نیست) از آن بهره‌مند شود [= برخورداری از اینها واقعا بهره و نصیب خوبی عایدش کند] آیا سخن خداوند متعال را ندیده‌ای که فرمود «و چرا، آنگاه که در باغت وارد شدی، نگفتی: ما شاء الله لا قوة الا بالله»؟

الدعوات (للراوندی)، ص111

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ ص‏ مَنْ جَلَى‏  فِی عَیْنِهِ شَیْ‏ءٌ مِنَ الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ فَقَالَ‏ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‏ مُتِّعَ بِهِ‏  أَ لَا تَرَى إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى- وَ لَوْ لا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‏.

و همچنین از ایشان روایت شده است که هر کس چیزی ببیند که اعجال او را برانگیزاند و بگوید « اللَّه، اللَّه، ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‏» چیزی ضرر به او نرساند.

تفسیر جوامع الجامع (طبرسی)، ج‏4، ص: 564؛ أنوار التنزیل (بیضاوی)، ج‏3، ص281

عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ مَنْ رَأَى شَیْئاً یُعْجِبُهُ فَقَالَ اللَّهُ اللَّهُ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‏ لَمْ یَضُرَّهُ شَیْ‏ءٌ.

 

4) از امام صادق ع روایت شده است:

کسی بر انگشترش این را حک کند «ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ» از فقر خوارکننده در امان باشد.

ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص180؛ جامع الأخبار(للشعیری)، ص135

أَبِی ره قَالَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنِی عَمْرُو بْنُ عَلِیٍّ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ یَرْفَعُهُ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ کَتَبَ عَلَى خَاتَمِهِ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ أَمِنَ مِنَ الْفَقْرِ الْمُدْقِعِ.[1]

نکته:

بر اساس روایات، نقش انگشتر امام رضا ع (الکافی، ج‏6، ص473[2]و ص474[3]) و یکی از انگشترهای امیرالمومنین ع (الخصال، ج‏1، ص199[4]) همین عبارت «ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» بوده است.

 

5) حضرت علی ع به تفصیل جریان خواستگاری‌اش از حضرت زهرا س را روایت کرده است. این حکایت را چنین به انتها می‌رساند:

حضرت علی ع فرمود: پس رسول الله ص مرا به همسری او درآورد سپس مرا فراخواند و دستم را گرفت و فرمود: بلند شو به اسم الله، و بگو «عَلَى بَرَکَةِ اللَّهِ، وَ ما شاءَ اللَّهُ، لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ، تَوَکَّلْتُ عَلَى اللَّهِ» (= به برکت خدا و آنچه خدا بخواهد که هیچ توانی جز خدا نیست و بر خدا توکل کردم) سپس فرمود:

خدایا این دو دوست‌داشتنی‌ترین مخلوقاتت نزد من هستند پس تو هم آنان را دوست بدار و در ذریه‌ آنان برکت قرار ده؛ و از جانب خودتت بر آنان نگهبانی بگمار؛ و من این دو و فرزندانشان را از شیطان رجیم در پناه تو قرار می‌دهم.

الأمالی (للطوسی)، ص40

حَدَّثَنَا یَحْیَى بْنُ هَاشِمٍ الْغَسَّانِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مَرْوَانَ، قَالَ: حَدَّثَنِی جُوَیْبِرُ بْنُ سَعِیدٍ، عَنِ الضَّحَّاکِ بْنِ مُزَاحِمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) یَقُولُ: ...[5]

قَالَ عَلِیٌّ: فَزَوَّجَنِی رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ)، ثُمَّ أَتَانِی فَأَخَذَ بِیَدِی فَقَالَ: قُمْ بِسْمِ اللَّهِ وَ قُلْ:" عَلَى بَرَکَةِ اللَّهِ، وَ ما شاءَ اللَّهُ، لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ، تَوَکَّلْتُ عَلَى اللَّهِ ثُمَّ جَاءَنِی حِینَ أَقْعَدَنِی عِنْدَهَا (عَلَیْهَا السَّلَامُ)، ثُمَّ قَالَ:" اللَّهُمَّ إِنَّهُمَا أَحَبُّ خَلْقِکَ إِلَیَّ فَأَحِبَّهُمَا، وَ بَارِکْ فِی ذُرِّیَّتِهِمَا، وَ اجْعَلْ عَلَیْهِمَا مِنْکَ حَافِظاً، وَ إِنِّی أُعِیذُهُمَا وَ ذُرِّیَّتَهُمَا بِکَ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ".

 

6) روایت شده است که حضرت موسی ع [در مناجات با خداوند] عرض کرد: پروردگارا ! تو بسیار بیش از آرزویم به من عطا می‌فرمایی!

خطاب آمد: چون تو بسیار می‌گویی «ما شاءالله لا قوة الا بالله»

شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج‏6، ص195

قال موسى ع یا رب إنک لتعطینی أکثر من أملی قال لأنک تکثر من قول ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.

 

و از امام صادق ع روایت شده است:

هنگامی که بنده‌ای دعا کند و بعد از دعایش بگوید «ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ» خداوند [به فرشتگانش] می‌فرماید بنده‌ام از همه قطع امید کرد و تسلیم امر من شد، حاجتش را روا کنید!

عدة الداعی و نجاح الساعی، ص211

عَنِ الصَّادِقِ ع إِذَا دَعَا الرَّجُلُ فَقَالَ بَعْدَ مَا یَدْعُو- ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ قَالَ اللَّهُ اسْتَبْتَلَ عَبْدِی وَ اسْتَسْلَمَ لِأَمْرِی اقْضُوا حَاجَتَهُ.

 

7) امام حسین ع وقتی خواست حرکتش از مکه به سوی عراق را شروع کند خطبه‌ معروفی خواند (خط مرگ بر گردن آدم همچون گردنبندی بر گردن دختری جوان است ...) و شروع خطبه‌اش این بود که الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ ما شاءَ اللَّهُ‏ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‏، وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ وَ آلِهِ‏ (نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، ص86)[6] و جالب این است که سر بریده حضرت در موقعیت‌های مختلف آیات متعددی را قرائت کرده و در شام (که آخرین موقف نمایش دادن سر بر سر نیزه‌ها بود) همین عبارت «لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» از ایشان شنیده شد. (مناقب آل أبی طالب ع، ج‏4، ص61)[7]

تدبر

1) «وَ لَوْ لا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ»

در این آیه و آیات بعد ادامه سخنان آن فرد موحد، در برابر آن فرد مغرور آمده و در ادامه بدون اینکه پاسخی از او نقل شود به عذابی که بر او نازل شد اشاره می‌شود. شاید خداوند در اینجا می‌خواهد برتری منطق وی بر منطق آن فرد مغرور را نشان دهد که او پاسخی برای این سخنان نداشته است.

شروع جمله با «لو لا ...» است یعنی مواخذه‌ای بر رفتار و سخن آن مغرور. شاید این پاسخی است به نکته‌ای که در دو آیه قبل مورد توجه قرار گرفت (جلسه618، تدبر3؛ جلسه619، تدبر4). یعنی چه‌بسا آن مغرور اعتراض کرده که چرا به من نسبت کفر و شرک دادی در حالی که من از «ربی: پروردگارم» سخن گفتم و او را قبول دارم.

گویی این فرد واقعا خداپرست می‌گوید: اگر واقعا خدا را به ربوبیت قبول داری، چرا وقتی وارد باغت شدی همه چیز را از خودت دیدی و اینها را برای خود همیشگی دانستی و نگفتی هرچه خدا بخواهد همان می‌شود و همه چیز به اراده و قدرت الهی وابسته است؟!

 

2) «وَ لَوْ لا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ»

کسی که واقعا خدا را باور دارد، هر امکاناتی که خداوند به او داده را کاملا از خدا، به اراده خدا و در کف قدرت خدا می‌بیند. (حدیث1) و اگر چنین دید خداوند نزول نعمت‌هایش بر او را فراوان می‌سازد (حدیث2 و حدیث6)، نعمت‌هایی که به او داده را برایش پابرجا می‌گرداند و نمی‌گذارد آن نعمت برای او به نقمت تبدیل شود (حدیث3).

ظاهرا به همین جهت بوده که اولیاء الله شروع و نهایت کار خود را این جمله قرار می‌دادند (حدیث5 و حدیث7) و حتی این عبارت را بر انگشترهایشان حک می‌کردند (حدیث4) و بر مداومت بر آن در موقعیت‌های مختلف اصرار داشته‌اند؛ مثلا در شروع نماز (دعائم الإسلام، ج‏1، ص167)[8]؛ در تعقیبات نماز (عدة الداعی و نجاح الساعی، ص268)[9]؛  هنگام سفر (الکافی، ج‏2، ص544[10]و ج‏4، ص288[11])؛ در مواقف حج (من لا یحضره الفقیه، ج‏2، ص541)[12]؛ در هنگام وداع دوستان و برای ایمن ماندن از حوادث غیر مترقبه (مهج الدعوات و منهج العبادات، ص311)[13] و از جمله دفع چشم زخم (مکارم الأخلاق، ص386)[14].

نکته تخصصی انسان‌شناسی

کسی که خود را درست بشناسد و نسبت خود و همه دارایی‌های خود با خدا را درست بفهمد، همه چیز را از او می‌بیند.

اما کسی که در امور عالم دست خدا را نمی‌بیند با رسیدن به دارایی‌های دنیوی، احساس بی‌نیازی به او دست می‌دهد و سر به طغیان برمی‌دارد «إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغى‏؛  أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى‏: همانا انسان قطعا طغیان می‌کند، اگر که خود را بی‌نیاز احساس کند» (علق/6-7)

تاملی در مدرنیته و تکنولوژی

پیشرفت تکنولوژی در دوره مدرن، و انجام راحت‌تر کارها و رفع ساده‌تر نیازها، به احساس بی‌نیازی انسان‌ها از خدا دامن زده است. برخی گمان می‌کنند که راه نجات آن کنار گذاشتن تکنولوژی‌هاست؛ اما ظاهرا راه اصلی، تقویت نگاه خدامدارانه در زندگی است، تا حدی که بفهمیم که نه‌تنها تکنولوژی‌ها، بلکه «اگر خدا نخواهد» حتی آب هم نمی‌تواند کسی را سیراب کند (وَ الَّذی هُوَ یُطْعِمُنی‏ وَ یَسْقین‏: اوست که مرا طعام می‌دهد و سیراب می‌سازد؛ شعراء/79) و حتی آتش هم نمی‌تواند چیزی را بسوزاند (قُلْنا یا نارُ کُونی‏ بَرْداً وَ سَلاماً عَلى‏ إِبْراهیم‏: به آتش گفتیم که بر ابراهیم ع سرد و سلامت باش؛ انبیاء/69)

 

3) «ما أَظُنُّ أَنْ تَبِیدَ هذِهِ أَبَداً؛ ... ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ»

آن مغرور «گمان» می‌کرد که دارایی‌هایش همیشگی است؛ این موحد پاسخش داد «آنچه خدا بخواهد و همه چیز به قدرت او وابسته است» (المیزان، ج‏13، ص315)

این پاسخ، راه غلبه کردن بر غرور را به ما نشان می‌دهد.

تذکر اخلاقی

اگر به یاد داشته باشیم که هرچه به دست آوردیم، (خواه مال و فرزند، یا علم و مقام و ذهن قوی و تن سالم و ...) همه و همه تنها به خواست خدا بوده و اگر او نخواهد همان لحظه می‌تواند آن را از ما بگیرد، آنگاه آیا چیزی می‌ماند که به خاطرش احساس غرور کنیم؟!

 

4) «لا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ»

کسی که باور داشته باشد که هیچ نیرویی نیست مگر به عنایت و خواست خدا، آنگاه براحتی در برابر مستکبران و زورمداران عالم سینه سپر می‌کند و بدون هیچ واهمه‌ای خواهد گفت: «آمریکا هیچ غلطی نمی‌تواند بکند!»

کسی که از زورمداران و مستکبران عالَم می‌ترسد، در باورش به خدا باید تجدیدنظر کند!

 

5) «وَ لَوْ لا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالاً وَ وَلَداً»

سخنان آن فرد موحد در این آیه دو فراز دارد: یکی مواخذه آن فرد مغرور از این جهت که چرا امور را به دست خداوند ندیده است؛ دوم اینکه «اگر دیدی که من مال و اولادم کمتر از توست،» و جمله شرطی در این فراز دوم نیمه‌کاره رها شده و جزای شرط در آیه بعدی آمده است.

با توجه به اینکه این آیه از آیاتی نیست که مستقل بودنش مورد اختلاف باشد، این سوال پررنگ می‌شود که چرا به این صورت آمده؟ چرا با فراز اول آیه را تمام نکرده و این «مقدم» جمله شرطیه را در کنار «تالیِ» آن در آیه بعد قرار نداده است؟

الف. شاید می‌خواهد نشان دهد که این اعتراض وی در مورد مقایسه‌ای که آن مغرور انجام داد، از باب تاکید، و مصداقی از همان نگاه توحیدی است، نه اینکه صرفا دفاع از خود و برتری‌طلبی‌ای باشد شبیه کاری که آن رفیق مغرورش انجام داد.

ب. ...

 

6) «إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالاً وَ وَلَداً»

چرا دو بار کلمه «من» را آورد (ترنِ در اصل «ترانی: مرا می‌بینی» بوده و بعدش هم «أنا» آمده است)

الف. قبلا اشاره شد که آن فرد متکبر با تعبیر «أنا اکثر منک ...» حقیقت خود را در ثروت و نفرات می‌دید (جلسه615، تدبر2) در اینجا این فرد موحد همان تعبیر او در مورد خویش «أنا اقل منک ...» را به کار برد؛ لکن می‌خواهد بیان کند که این مدل تحلیل توست، نه واقعیتِ ماجرا. لذا می‌گوید «تو مرا اینچنین می‌بینی که "من از تو کمترم ..."»؛ یعنی در نگاه تو به من است که ارزش من و ارزش تو در گروی ثروت و نفرات است، نه اینکه من هم واقعا به خاطر کمی ثروت و نفرات، خود را کمتر از تو بدانم.

ب. ...

 

7) «إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالاً وَ وَلَداً»

مؤمن به خاطر کمى اموال و اولاد، خود را نمى‏بازد. «إِنْ تَرَنِ» یعنى تو مرا کم مى‏بینى، نه آنکه من کم هستم. (تفسیر نور، ج7، ص173)

 

 

---

[1] . نزدیک به این مضمون است روایت زیر در جامع الأخبار(للشعیری)، ص134

عَنِ الصَّادِقِ ع أَنَّهُ قَالَ: مَنْ أَرَادَ أَنْ یَکْثُرَ مَالُهُ وَ وُلْدُهُ وَ یُوَسَّعَ رِزْقُهُ عَلَیْهِ فَلْیَتَّخِذْ فَصّاً مِنْ عَقِیقٍ وَ لْیَنْقُشْ عَلَیْهِ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالًا وَ وَلَداً أَوْ نَفَراً وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً.

[2] . عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع عَنْ نَقْشِ خَاتَمِهِ وَ خَاتَمِ أَبِیهِ ع قَالَ نَقْشُ خَاتَمِی «ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» وَ نَقْشُ خَاتَمِ أَبِی «حَسْبِیَ اللَّهُ» وَ هُوَ الَّذِی کُنْتُ أَتَخَتَّمُ بِهِ.

[3] . سَهْلُ بْنُ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّانِی ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّا رُوِّینَا فِی الْحَدِیثِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص کَانَ یَسْتَنْجِی وَ خَاتَمُهُ فِی إِصْبَعِهِ وَ کَذَلِکَ کَانَ یَفْعَلُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ رَسُولِ اللَّهِ ص- مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ صَدَقُوا قُلْتُ فَیَنْبَغِی لَنَا أَنْ نَفْعَلَ قَالَ إِنَّ أُولَئِکَ کَانُوا یَتَخَتَّمُونَ فِی الْیَدِ الْیُمْنَى وَ إِنَّکُمْ أَنْتُمْ تَتَخَتَّمُونَ فِی الْیُسْرَى قَالَ فَسَکَتَ فَقَالَ أَ تَدْرِی مَا کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ آدَمَ ع فَقُلْتُ لَا فَقَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ النَّبِیِّ ص مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ خَاتَمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع اللَّهُ الْمَلِکُ وَ خَاتَمِ الْحَسَنِ ع الْعِزَّةُ لِلَّهِ وَ خَاتَمِ الْحُسَیْنِ ع إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع خَاتَمُ أَبِیهِ وَ أَبُو جَعْفَرٍ الْأَکْبَرُ خَاتَمُ جَدِّهِ الْحُسَیْنِ ع وَ خَاتَمُ جَعْفَرٍ ع اللَّهُ وَلِیِّی وَ عِصْمَتِی مِنْ خَلْقِهِ وَ أَبُو الْحَسَنِ الْأَوَّلُ ع حَسْبِیَ اللَّهُ وَ أَبُو الْحَسَنِ الثَّانِی ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ خَالِدٍ وَ مَدَّ یَدَهُ إِلَیَّ وَ قَالَ خَاتَمِی خَاتَمُ أَبِی ع أَیْضاً.

این روایت در مکارم الأخلاق، ص91 بدین صورت آمده است:

الْحُسَیْنُ بْنُ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّانِی ع قَالَ: کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ النَّبِیِّ ص مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ خَاتَمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع اللَّهُ الْمَلِکُ وَ خَاتَمِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ ع الْعِزَّةُ لِلَّهِ وَ خَاتَمِ الْحُسَیْنِ ع إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ وَ خَاتَمُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع خَاتَمَ أَبِیهِ وَ أَبُو جَعْفَرٍ الْکَبِیرُ ع خَاتَمُهُ خَاتَمَ جَدِّهِ الْحُسَیْنِ أَیْضاً وَ خَاتَمُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع اللَّهُ وَلِیِّی وَ عِصْمَتِی مِنْ خَلْقِهِ وَ خَاتَمُ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ ع حَسْبِیَ اللَّهُ وَ أَبِی الْحَسَنِ الثَّانِی ع ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ خَالِدٍ وَ مَدَّ یَدَهُ إِلَیَّ وَ قَالَ ع خَاتَمِی خَاتَمُ أَبِی وَ نَقْشُ خَاتَمِ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی ع حَسْبِیَ اللَّهُ حَافِظِی هَکَذَا کَانَ عَلَى خَاتَمِ أَبِی جَعْفَرٍ ع وَ عَلَى خَاتَمِ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ ع اللَّهُ الْمَلِکُ.

[4] . حَدَّثَنَا أَبُو سَعِیدٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْمُذَکِّرُ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ سَعِیدٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمِ بْنِ وَارَةَ الرَّازِیُ‏  قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یُوسُفَ الْفَرْیَابِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا سُفْیَانُ الثَّوْرِیُّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ السُّدِّیِ‏  عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ قَالَ: کَانَ لِعَلِیٍّ ع أَرْبَعَةُ خَوَاتِیمَ یَتَخَتَّمُ بِهَا یَاقُوتٌ لِنُبْلِهِ وَ فَیْرُوزَجٌ لِنُصْرَتِهِ وَ الْحَدِیدُ الصِّینِیُّ لِقُوَّتِهِ وَ عَقِیقٌ لِحِرْزِهِ وَ کَانَ نَقْشُ الْیَاقُوتِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ الْمُبِینُ وَ نَقْشُ الْفَیْرُوزَجِ اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ وَ نَقْشُ الْحَدِیدِ الصِّینِیِّ الْعِزَّةُ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ نَقْشُ الْعَقِیقِ ثَلَاثَةُ أَسْطُرٍ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‏ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ.

همچنین از امیرالمومنین ع برای استفاده از چنین انگشتری ثواب زیادی روایت شده است:

عَنْ عَلِیٍّ ع قَالَ: مَنْ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِهِ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فَذَکَرَ فِی ذَلِکَ ثَوَاباً عَظِیماً. (مکارم الأخلاق، ص91)

[5] . أَتَانِی أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَقَالا: لَوْ أَتَیْتَ رَسُولَ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) فَذَکَرْتَ لَهُ فَاطِمَةَ، قَالَ: فَأَتَیْتُهُ، فَلَمَّا رَآنِی رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) ضَحِکَ، ثُمَّ قَالَ: مَا جَاءَ بِکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ مَا حَاجَتُکَ قَالَ: فَذَکَرْتُ لَهُ قَرَابَتِی وَ قِدَمِی فِی الْإِسْلَامِ وَ نُصْرَتِی لَهُ وَ جِهَادِی، فَقَالَ: یَا عَلِیُّ، صَدَقْتَ، فَأَنْتَ أَفْضَلُ مِمَّا تَذْکُرُ. فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ، فَاطِمَةَ تُزَوِّجُنِیهَا فَقَالَ: یَا عَلِیُّ، إِنَّهُ قَدْ ذَکَرَهَا قَبْلَکَ رِجَالٌ، فَذَکَرْتُ ذَلِکَ لَهَا، فَرَأَیْتُ الْکَرَاهَةَ فِی وَجْهِهَا، وَ لَکِنْ عَلَى رِسْلِکَ حَتَّى أَخْرُجَ إِلَیْکَ، فَدَخَلَ عَلَیْهَا فَقَامَتْ إِلَیْهِ، فَأَخَذَتْ رِدَاءَهُ وَ نَزَعَتْ نَعْلَیْهِ، وَ أَتَتْهُ بِالْوَضُوءِ، فَوَضَّأَتْهُ بِیَدِهَا وَ غَسَلَتْ رِجْلَیْهِ، ثُمَّ قَعَدَتْ، فَقَالَ لَهَا: یَا فَاطِمَةُ. فَقَالَتْ: لَبَّیْکَ، حَاجَتَکَ، یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ: إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ مَنْ قَدْ عَرَفْتَ قَرَابَتَهُ وَ فَضْلَهُ وَ إِسْلَامَهُ، وَ إِنِّی قَدْ سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یُزَوِّجَکِ خَیْرَ خَلْقِهِ وَ أَحَبَّهُمْ إِلَیْهِ، وَ قَدْ ذَکَرَ مِنْ أَمْرِکِ شَیْئاً فَمَا تَرَیْنَ فَسَکَتَتْ وَ لَمْ تُوَلِّ وَجْهَهَا وَ لَمْ یَرَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) کَرَاهَةً، فَقَامَ وَ هُوَ یَقُولُ: اللَّهُ أَکْبَرُ، سُکُوتُهَا إِقْرَارُهَا، فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ، زَوِّجْهَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ، فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ رَضِیَهَا لَهُ وَ رَضِیَهُ لَهَا.

[6] . وَ لَمَّا عَزَمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَى الْمَسِیرِ إِلَى الْعِرَاقِ قَامَ خَطِیباً، فَقَالَ:

الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ ما شاءَ اللَّهُ‏ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‏، وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ [وَ آلِهِ‏] وَ سَلَّمَ خُطَّ  الْمَوْتُ عَلَى وُلْدِ آدَمَ مَخَطَّ  الْقِلَادَةِ عَلَى جِیدِ الْفَتَاةِ، وَ مَا أَوْلَهَنِی إِلَى‏  أَسْلَافِی اشْتِیَاقَ یَعْقُوبَ إِلَى یُوسُفَ، وَ خُیِّرَ لِی مَصْرَعٌ أَنَا لَاقِیهِ کَأَنِّی بِأَوْصَالِی تَقَطَّعُهَا  عُسْلَانُ الْفَلَوَاتِ‏ ، بَیْنَ النَّوَاوِیسِ وَ کَرْبَلَاءَ فَیَمْلَأَنَّ مِنِّی أَکْرَاشاً جُوفاً، وَ أَجْرِبَةً سُغْباً لَا مَحِیصَ عَنْ یَوْمٍ خُطَّ بِالْقَلَمِ، رِضَى اللَّهِ رِضَانَا أَهْلَ الْبَیْتِ، نَصْبِرُ عَلَى بَلَائِهِ وَ یُوَفِّینَا أُجُورَ  الصَّابِرِینَ لَنْ تَشُذَّ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَحْمَةٌ هِیَ مَجْمُوعَةٌ لَهُ فِی حَظِیرَةِ الْقُدْسِ تَقَرُّ بِهِمْ عَیْنُهُ، وَ یُنَجَّزُ لَهُمْ‏  وَعْدُهُ، مَنْ‏  کَانَ بَاذِلًا فِینَا مُهْجَتَهُ، وَ مُوَطِّناً عَلَى لِقَاءِ اللَّهِ‏  نَفْسَهُ، فَلْیَرْحَلْ فَإِنِّی رَاحِلٌ مُصْبِحاً، إِنْ شَاءَ اللَّه‏

[7] . رَوَى أَبُو مِخْنَفٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ أَنَّهُ صُلِبَ رَأْسُ الْحُسَیْنِ بِالصَّیَارِفِ فِی الْکُوفَةِ فَتَنَحْنَحَ الرَّأْسُ وَ قَرَأَ سُورَةَ الْکَهْفِ إِلَى قَوْلِهِ إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدىً فَلَمْ یَزِدْهُمُ ذَلِکَ إِلَّا ضَلَالًا وَ فِی أَثَرٍ أَنَّهُمْ لَمَّا صَلَبُوا رَأْسَهُ عَلَى الشَّجَرَةِ سُمِعَ مِنْهُ وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ وَ سُمِعَ أَیْضاً صَوْتُهُ بِدِمَشْقَ یَقُولُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ سُمِعَ أَیْضاً یَقْرَأُ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً فَقَالَ زَیْدُ بْنُ أَرْقَمَ أَمْرُکَ أَعْجَبُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ.

[8] . عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ص أَنَّهُ قَالَ: إِذَا قُمْتَ إِلَى الصَّلَاةِ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ مِنَ اللَّهِ وَ إِلَى اللَّهِ وَ کَمَا شَاءَ اللَّهُ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنْ زُوَّارِکَ وَ عُمَّارِ مَسَاجِدِکَ وَ افْتَحْ لِی بَابَ رَحْمَتِکَ وَ أَغْلِقْ عَنِّی بَابَ مَعْصِیَتِکَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنِی مِمَّنْ یُنَاجِیهِ اللَّهُمَّ أَقْبِلْ عَلَیَّ بِوَجْهِکَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ ثُمَّ افْتَحِ الصَّلَاةَ.

[9] . عَنِ الرِّضَا ع مَنْ قَالَ فِی دُبُرِ صَلَاةِ الْغَدَاةِ لَمْ یَلْتَمِسْ حَاجَةً إِلَّا تَیَسَّرَتْ لَهُ وَ کَفَاهُ اللَّهُ مَا أَهَمَّهُ- بِسْمِ اللَّهِ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ- وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ. فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا- لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ. فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ- وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ- حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ. فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ- ما شاءَ اللَّهُ لَا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا مَا شَاءَ النَّاسُ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ إِنْ کَرِهَ النَّاسُ حَسْبِیَ الرَّبُّ مِنَ الْمَرْبُوبِینَ حَسْبِیَ الْخَالِقُ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ حَسْبِیَ الرَّازِقُ مِنَ الْمَرْزُوقِینَ حَسْبِیَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ حَسْبِی مَنْ هُوَ حَسْبِی حَسْبِی مَنْ لَمْ یَزَلْ حَسْبِی حَسْبِی مَنْ کَانَ مُنْذُ [قَطُّ] کُنْتُ لَمْ یَزَلْ حَسْبِی- حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیم‏.

[10] . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ ع قَالَ: إِذَا خَرَجْتَ مِنْ مَنْزِلِکَ فِی سَفَرٍ أَوْ حَضَرٍ فَقُلْ- بِسْمِ اللَّهِ آمَنْتُ بِاللَّهِ تَوَکَّلْتُ عَلَى اللَّهِ ما شاءَ اللَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَتَلَقَّاهُ الشَّیَاطِینُ‏ فَتَنْصَرِفُ وَ تَضْرِبُ الْمَلَائِکَةُ وُجُوهَهَا وَ تَقُولُ مَا سَبِیلُکُمْ عَلَیْهِ- وَ قَدْ سَمَّى اللَّهَ وَ آمَنَ بِهِ وَ تَوَکَّلَ عَلَیْهِ وَ قَالَ ما شاءَ اللَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.

(این حدیث در المحاسن، ج‏2، ص350 با این سند «عَنْهُ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع» آمده است.)

[11] . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عِیسَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُمِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ لِنَفْسِیَ الْیَقِینَ وَ الْعَفْوَ وَ الْعَافِیَةَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ أَنْتَ ثِقَتِی وَ أَنْتَ رَجَائِی وَ أَنْتَ عَضُدِی وَ أَنْتَ نَاصِرِی بِکَ أَحُلُّ وَ بِکَ أَسِیرُ قَالَ وَ مَنْ یَخْرُجْ فِی سَفَرٍ وَحْدَهُ فَلْیَقُلْ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ اللَّهُمَّ آنِسْ وَحْشَتِی وَ أَعِنِّی عَلَى وَحْدَتِی وَ أَدِّ غَیْبَتِی

[12] . رَوَى زُرْعَةُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِذَا أَتَیْتَ الْمَوْقِفَ فَاسْتَقْبِلِ الْبَیْتَ وَ سَبِّحِ اللَّهَ تَعَالَى مِائَةَ مَرَّةٍ وَ کَبِّرِ اللَّهَ تَعَالَى مِائَةَ مَرَّةٍ وَ تَقُولُ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ تَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَه‏ ...

[13] . رُوِیَ أَنَّ الْخَضِرَ وَ إِلْیَاسَ یَجْتَمِعَانِ فِی کُلِّ مَوْسِمٍ فَیَفْتَرِقَانِ عَنْ هَذَا الدُّعَاءِ وَ هُوَ بِسْمِ اللَّهِ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‏ مَا شَاءَ اللَّهُ کُلُّ نِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ مَا شَاءَ اللَّهُ الْخَیْرُ کُلُّهُ بِیَدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا یَصْرِفُ السُّوءَ إِلَّا اللَّهُ قَالَ فَمَنْ قَالَهَا حِینَ یُصْبِحُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ أَمِنَ مِنَ الْحَرَقِ وَ الشَّرَقِ وَ الْغَرَقِ.

[14] . رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ الْعَیْنُ حَقٌّ وَ لَیْسَ تَأْمَنُهَا مِنْکَ عَلَى نَفْسِکَ وَ لَا مِنْکَ عَلَى غَیْرِکَ فَإِذَا خِفْتَ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ فَقُلْ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ ثَلَاثاً.

 

بسم الله الرحمن الرحیم

619) سوره کهف (18) آیه38 

لکِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِرَبِّی أَحَداً

ترجمه

لیکن من، [آنم که باور دارم] الله پروردگارم است و هیچکس را برای پروردگارم شریک نمی‌سازم.

نکات ترجمه

«لکِنَّا» = لکن + أنا

«لکِنَّا» در اصل «لکن أنا» بوده است که همزه آن افتاده و در هم ادغام شده‌اند؛ و همان طور که الف پایانی کلمه «أنا» در اغلب لهجه‌های عربی در حالت وقف به صورت «آ» خوانده می‌شود اما در وصل می‌افتد و فقط فتحه‌ی روی «ن» قرائت می‌شود (هرچند در معدودی از لهجه‌های عربی هم در وقف و هم در وصل، به صورت «آ» تلفظ می‌شود)، در این کلمه نیز در اغلب قرائتها، در هنگام وصل به صورت «لکِنَّ»، و در هنگام وقف به صورت «لکِنَّا» قرائت می‌شود. (مجمع‌البیان، ج6، ص725؛ إعراب القرآن (نحاس)، ج‏2، ص296[1])

در مصحف‌های به خط عثمان‌طه روی الف دایره‌ای قرار داده شده که با علامت سکون متفاوت است و منظور از این دایره، همین است که در هنگام وقف تلفظ می‌شود اما در هنگام وصل تلفظ نمی‌شود.

اختلاف قرائت

در اکثر قرائات [یعنی قرائت اهل کوفه (عاصم و حمزه و کسائی) و مکه (ابن‌کثیر) و بصره (ابوعمرو) و مدینه (نافع با دو روایت مشهورش یعنی ورش و قالون) و بسیاری از قرائات شاذه] ( «لکِنَّا» به صورتی که در بالا توضیح داده شد قرائت می‌شود؛

اما قرائات دیگری هم برای این عبارت وجود دارد از جمله:

در قرائت اهل شام (ابن‌عامر) و روایت مسیلی از نافع (قاری مدینه) و و در روایتی غیرمشهور از ابوعمرو (قاری بصره) و در قرائت یعقوب (از قرائات عشر) و ابن‌فلیح و برجمی و زید بن علیّ و حسن و زهری و أبوبحریة، هم در وصل و هم در وقف به صورت «لکِنّا» قرائت شده‌ است.

در روایت بخاری از ورش در هنگام وصل، به هر دو صورت «لکِنَّ» و «لکِنّا» قرائت شده است؛

در قرائت قتیبه و روایت هاشمی از ابوجعفر (از قراء عشره) و در هنگام وقف و وصل «آ» ‌را انداخته و در هر دو مورد به صورت «لکِنَّ» قرائت کرده است.

در قرائت ابی‌بن کعب و حسن به صورت «لکن أنا» قرائت شده است.

در قرائت عیسی ثقفی، تشدید «ن» و الفِ پس از آن افتاده و به صورت «لکن هو الله» قرائت شده است؛

در روایت هارون از ابوعمرو (قاری بصره)‌ به صورت «لکنَّه هو الله ربی» قرائت شده است که در این صورت به جای ضمیر «أنا» ضمیر «ه» به «لکنّ» اضافه شده است.

که هر یک از اینها به لحاظ عربی وجهی دارد که برای تفصیل آن می‌توانید به منابع زیر مراجعه کنید:

(مجمع‌البیان، ج6، ص725-726[2]؛ البحر المحیط، ج‏7، ص178 -179[3])

«لکِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّی»

با توجه به اینکه «لکننا» را غالبا در اصل «لکن أنا» دانسته‌اند، «أنا» اسمِ إن (یا در اینجا: اسمِ لکن) و بقیه عبارت خبر آن محسوب می‌شود.

اما برای تحلیل نحوی خود عبارت «هُوَ اللَّهُ رَبِّی» چندین حالت ممکن است:

الف. می‌توان «هو» را ضمیر شأن (ضمیر فصل، ضمیر قصه) دانست؛ که معنایش این است که «بدین قرار که»؛ و آنگاه «الله ربی» مبتدا و خبر می‌شود؛ ترجمه: لکن من وضعیتم بدین قرار است که الله پروردگارم است.

ب. می‌توان آن را مبتدای دوم (شروع جمله جدیدی که این جمله خبر است برای «أنا») قرار داد؛ و آنگاه:

ب.1. می‌توان «الله» را خبر اول برای آن و «ربی» را خبر دوم برای آن قرار داد؛ ترجمه: لکن من [می گویم] او الله است که پروردگارم است.

ب.2. می‌توان «الله ربی» را خبر برای «هو» قرار داد و آنگاه «الله» را مبتدای سوم و «ربی» را خبر برای آن قرار داد. ترجمه: لکن من [می گویم] او همان الله، پروردگار من است.

(مجمع‌البیان، ج6، ص726، التبیان فی إعراب القرآن، ص245)

حدیث

1) از امام صادق ع سوال شد: کمترین چیزی که به سبب آن، انسان، مشرک می‌شود، چیست؟

فرمودند: اینکه یک مطلبی را از نزد خودش ابداع کند (یا: بدعتی بگذارد) و بر اساس آن، دوستی یا دشمنی بورزد.

الکافی، ج‏2، ص397؛ تفسیر العیاشی، ج‏1، ص246

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسى‏، عَنْ یُونُسَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَدْنَى مَا یَکُونُ بِهِ الْإِنْسَانُ مُشْرِکاً؟ قَالَ

فَقَالَ مَنِ ابْتَدَعَ رَأْیاً فَأَحَبَّ عَلَیْهِ أَوْ أَبْغَضَ عَلَیْهِ.

2)  سعید بن یسار می‌گوید:‌به امام صادق ع عرض کردم: [گاه] غم مرا فرامی‌گیرد.

فرمود: زیاد بگو «اللَّهُ اللَّهُ رَبِّی لَا أُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً: الله الله پروردگارم است چیزی را برای پروردگارم شریک نمی‌سازم.»

و اگر از وسوسه یا حدیث نفس [= دغدغه‌های درونی] ترسیدی بگو: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِکُلِّ اسْمٍ هُوَ لَکَ أَنْزَلْتَهُ فِی کِتَابِکَ أَوْ عَلَّمْتَهُ أَحَداً مِنْ خَلْقِکَ أَوِ اسْتَأْثَرْتَ بِهِ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَ الْقُرْآنَ نُورَ بَصَرِی وَ رَبِیعَ قَلْبِی وَ جَلَاءَ حُزْنِی وَ ذَهَابَ هَمِّی اللَّهُ اللَّهُ رَبِّی لَا أُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً؛ خدایا ! به حق هر اسمی که از آنِ توست، خواه آن را در کتابی نازل فرمودی یا به احدی از مخلوقاتت آموختی یا آن را در علم غیب نزد خودت نگهداشته، به خود اختصاص دادی، از تو می‌خواهم که بر محمد و آل محمد صلوات فرستی و قرآن را نور دیدگانم و بهار دلم و جلا دهنده اندوهم و از بین برنده همّ و غمّم قرار بده؛ الله الله پروردگارم است چیزی را برای او شریک قرار ندهم.»

الکافی، ج‏2، ص561

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أَخِی سَعِیدٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع یَدْخُلُنِیَ الْغَمُّ فَقَالَ أَکْثِرْ مِنْ أَنْ تَقُولَ: اللَّهُ اللَّهُ رَبِّی لَا أُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً

فَإِذَا خِفْتَ وَسْوَسَةً أَوْ حَدِیثَ نَفْسٍ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ وَ ابْنُ أَمَتِکَ نَاصِیَتِی بِیَدِکَ عَدْلٌ فِیَّ حُکْمُکَ مَاضٍ فِیَّ قَضَاؤُکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِکُلِّ اسْمٍ هُوَ لَکَ أَنْزَلْتَهُ فِی کِتَابِکَ أَوْ عَلَّمْتَهُ أَحَداً مِنْ خَلْقِکَ أَوِ اسْتَأْثَرْتَ بِهِ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَ الْقُرْآنَ نُورَ بَصَرِی وَ رَبِیعَ قَلْبِی وَ جَلَاءَ حُزْنِی وَ ذَهَابَ هَمِّی اللَّهُ اللَّهُ رَبِّی لَا أُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً.[4]

3) از امام صادق ع روایت طولانی نقل شده است درباره اینکه طلحه و زبیر، بعد از آن که از امیرالمومنین ع جدا شدند شخصی به نام خداش را برای مذاکره نزد امیرالمومنین ع فرستادند و مطالبی را به او یاد دادند از جمله اینکه به او بگو «... کسی که تو را از ما و از ارتباط و وصلت با ما بازمی‌دارد نفعش برای تو کمتر است و دفاع او از تونسبت به دفاعی که ما از تو می‌توانیم داشته باشیم ضعیف‌تر است و هرکس که چشم داشته باشد صبح را می‌بیند...» و در پایان سفارش‌های لازم را کردند که مبادا وی تحت تاثیر شخصیت امیرالمومنین ع قرار بگیرد!

امیرالمومنین ع از او استقبال کرد و پاسخ‌هایش چنان مستدل بود که وی نهایتا به ایشان پیوست و در همان جنگ جمل به شهادت رسید. حضرت در پاسخ این فراز فرمود:

و اما آنچه مرا از ارتباط و وصلت با شما باز می‌دارد همان است که شما را از حق بازداشته و شما را بدان واداشته که حق را گردن ننهید همان گونه که اسب چموش تن به لجام نمی‌دهد در حالی که «من، [آنم که باور دارم] الله پروردگارم است و هیچکس را برای پروردگارم شریک نمی‌سازم»؛ پس نگویید «نفع کمتر و دفاع ضعیفتر» که سزاوار اسم شرک علاوه بر نفاق خواهید شد ... .

الکافی، ج‏1، ص344

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ سَلَامِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ سَلَامِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیِّ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ قَدْ سَمِعْتُهُ مِنْهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: بَعَثَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ رَجُلًا مِنْ عَبْدِ الْقَیْسِ یُقَالُ لَهُ خِدَاشٌ إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ص وَ قَالا لَهُ إِنَّا نَبْعَثُکَ إِلَى رَجُلٍ طَالَ مَا کُنَّا نَعْرِفُهُ وَ أَهْلَ بَیْتِهِ بِالسِّحْرِ وَ الْکِهَانَةِ وَ أَنْتَ أَوْثَقُ مَنْ بِحَضْرَتِنَا مِنْ أَنْفُسِنَا مِنْ أَنْ تَمْتَنِعَ مِنْ ذَلِکَ وَ أَنْ تُحَاجَّهُ لَنَا حَتَّى تَقِفَهُ عَلَى أَمْرٍ مَعْلُومٍ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ أَعْظَمُ النَّاسِ دَعْوَى فَلَا یَکْسِرَنَّکَ ذَلِکَ عَنْهُ وَ مِنَ الْأَبْوَابِ الَّتِی یَخْدَعُ النَّاسَ بِهَا الطَّعَامُ وَ الشَّرَابُ وَ الْعَسَلُ وَ الدُّهْنُ وَ أَنْ یُخَالِیَ الرَّجُلَ فَلَا تَأْکُلْ لَهُ طَعَاماً وَ لَا تَشْرَبْ لَهُ شَرَاباً وَ لَا تَمَسَّ لَهُ عَسَلًا وَ لَا دُهْناً وَ لَا تَخْلُ مَعَهُ وَ احْذَرْ هَذَا کُلَّهُ مِنْهُ وَ انْطَلِقْ عَلَى بَرَکَةِ اللَّهِ فَإِذَا رَأَیْتَهُ فَاقْرَأْ آیَةَ السُّخْرَةِ وَ تَعَوَّذْ بِاللَّهِ مِنْ کَیْدِهِ وَ کَیْدِ الشَّیْطَانِ فَإِذَا جَلَسْتَ إِلَیْهِ فَلَا تُمَکِّنْهُ مِنْ بَصَرِکَ کُلِّهِ وَ لَا تَسْتَأْنِسْ بِهِ ثُمَّ قُلْ لَهُ ...[5]

وَ أَنَّ مَنْ کَانَ یَصْرِفُکَ عَنَّا وَ عَنْ صِلَتِنَا کَانَ أَقَلَّ لَکَ نَفْعاً وَ أَضْعَفَ عَنْکَ دَفْعاً مِنَّا وَ قَدْ وَضَحَ الصُّبْحُ لِذِی عَیْنَیْنِ ...[6]

فَلَمَّا أَتَى خِدَاشٌ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع صَنَعَ مَا أَمَرَاهُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ ع وَ هُوَ یُنَاجِی نَفْسَهُ ضَحِکَ وَ قَالَ هَاهُنَا یَا أَخَا عَبْدِ قَیْسٍ ...[7] قَالَ فَمَا قَالا لَکَ فَأَخْبَرَهُ. فَقَالَ قُلْ لَهُمَا کَفَى بِمَنْطِقِکُمَا حُجَّةً عَلَیْکُمَا وَ لَکِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ...[8]

وَ أَمَّا الَّذِی صَرَفَنِی عَنْ صِلَتِکُمَا فَالَّذِی صَرَفَکُمَا عَنِ الْحَقِّ وَ حَمَلَکُمَا عَلَى خَلْعِهِ مِنْ رِقَابِکُمَا کَمَا یَخْلَعُ الْحَرُونُ لِجَامَهُ وَ هُوَ اللَّهُ رَبِّی لَا أُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً فَلَا تَقُولَا أَقَلَّ نَفْعاً وَ أَضْعَفَ دَفْعاً فَتَسْتَحِقَّا اسْمَ الشِّرْکِ مَعَ النِّفَاق‏ ...[9]

 تدبر

1) «لکِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِرَبِّی أَحَداً»

در برابر آن فرد طغیانگر که ادعای استقلال داشت و منم منم می‌کرد و خود را از خدا هم طلبکار می‌دید، این فرد موحد همه چیزش را از ربوبیت خدایش می‌بیند و فقط ربّی ربّی می‌گوید و هیچ چیزی - از جمله نفس و هوای نفس خود - را در عرض خدا قرار نمی‌دهد. (المیزان، ج13، ص314)

نکته ادبی

در قرآن کریم در بسیاری از اوقات، خود ظاهر و چینش و تلفظ الفاظ هم در رساندن معنا کمک می‌کنند. از معروف‌ترین مثال‌هایش تعبیر «اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْض‏» است که به جای «تَثاقَلْتُمْ»، از تعبیری استفاده شده که خود این لفظ «اِثَّاقَلْتُمْ» از «تَثاقَلْتُمْ» ثقیل‌تر است و معنای «ثقیل شدن آنان»‌را بهتر منتقل می‌کند.‏

به نظر می‌رسد در این آیه هم، خود را ندیدن و صرفا خدا را دیدن، در لفظ نیز رعایت شده است؛ زیرا علاوه بر چهار بار از خدا سخن گفتن (هو، الله، ربی، ربی)، تنها «أنا» (= من) که در متن موجود بوده را هم عملا به محاق برده است:

چنانکه در نکات ترجمه اشاره شد «لکِنَّا» در اصل «لکن أنا» بوده است که با حذف همزه کلمه «أنا» از طرفی، و رواج تعبیر «لکِنَّ» در معنای «لکنْ»، عملا «أنا: من» در تلفظ گویی خود را نشان نمی‌دهد و اگر همان الف انتهایی و یا تفاوت قرائت این کلمه در وقف و وصل نبود، انسان گمان می‌کرد که این همان کلمه «لکِنَّ» (بدون هر گونه ضمیری پس از آن) است که در قرآن کریم هم 53 بار دیگر به همین صورت مشدد و بدون اتصال به ضمیر به کار رفته است.

2) «لکِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِرَبِّی أَحَداً»

اگر خداوند رب و پروردگار ماست و همه تدبیر ما به دست اوست، پس در تدبیر امور خود نباید هیچ کس را در عرض او دید؛ و کسی که در تدبیر امورش، در قبال خدا، هر قَدَر قدرتی را هم هیچ‌کاره‌ بداند، هیچ مشکل حل‌نشده‌ای پیش روی او نخواهد ماند.

نکته تخصصی انسان‌شناسی و خداشناسی

در روایات متعددی برای رهایی از هر غم و اندوه و سختی‌ای توصیه به گفتن همین عبارات شده است (مثلا حدیث2). این عبارات همه چیز را از خدا دیدن است و کسی که همه چیز را از خدا ببیند، می‌داند که هیچکس در عرض خدا نیست و هیچ مانعی در برابر خدا نیست (حدیث3) و کسی که این را باور داشته باشد اگر همه مشکلات عالَم هم بر سرش خراب شده باشد، هیچ غمی برایش نمی‌ماند؛ چرا که همه مشکلات عالَم در برابر قدرت خدا هیچ اندر هیچ‌اند.

3) «لکِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِرَبِّی أَحَداً»

با اینکه در جمله اول کلمه «ربّی» را آورد چرا در جمله دوم هم این کلمه را تکرار کرد و به گفتن «لا أُشْرِکُ بِهِ أَحَداً» بسنده نکرد؟

 الف. آوردن کلمه «ربّی» عملا استدلال چرایی «شرک نورزیدن» را نشان می‌دهد؛ یعنی چون او رب من است، کسی نمی‌تواند به رب خویش شرک بورزد و کسی را شریک در ربوبیت خود قلمداد کند. (المیزان، ج13، ص314)

نکته تخصصی انسان‌شناسی و خداشناسی

یکی از براهین معروف در اثبات وحدت خداوند، برهان مبتنی بر وحدت صنع و اتصال تدبیر است (التوحید (للصدوق)، ص250[10]؛ تفسیر القمی، ج2، ص93[11]) بدین بیان که این وحدت و اتصالی که در تمامی مخلوقات و تدبیر آنها مشاهده می‌شود حکایتگر آن است که تدبیر آنها از یک مصدر واحد سرچشمه می‌گیرد. اکنون به نظر می‌رسد درباره توحید در عبادت (پرستشِ تنها و تنها یک خدا) نیز همین برهان، لکن از آن سو، برقرار باشد: اگر من بالوجدان نیازها و ضعف‌هایی در خود می‌یابم که می‌فهمم تدبیرم حقیقتا دست خودم نیست و امورم از جای دیگری تدبیر می‌شود؛ و در عین حال، تدبیری واحد در من برقرار است، پس معلوم می‌شود که تنها و تنها یک نفر ربوبیت مرا عهده‌دار است؛ پس اگر «ربّ»ی دارم، نمی‌توانم برای او شریکی قرار دهم.

ب. در مقابل کسی که مرتب منم منم می‌کند، باید شعار ربّی ربّی سر داد. (تدبر1)

ج. ...

4) «لکِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِرَبِّی أَحَداً»

شروع این جمله با «لکنّا» (= لکن أنا) حکایتگر آن است که مفاد جملات وی، در تقابل با موضع آن همنشین‌اش است. مفاد این تقابل آن است که الله رب من است و شریکی برای رب خود قرار نمی‌دهم.

اما مگر نه این است که آن هم‌نشنین هم تعبیر «ربی» را به کار برد (یعنی اینکه الله رب من است را قبول داشت)؟ و مگر جمله‌ای که دلالت بر مشرک بودن او داشته باشد بر زبان راند، که این همنشین‌اش می‌گوید «ولی» من مشرک نخواهم شد؟ این تقابل ناشی از چیست؟

الف. او با نوع بیانش مرتکب «شرک خفی» بود و همین مقدار برای مشرک شدن کافی است!

نکته تخصصی دین‌شناسی

شرک بر دو قسم است: شرک جلیّ، یعنی مثلا شخصی رسما بت بپرستد؛ و «شرک خفی» ‌یعنی شخص در ظاهر خداپرست است اما واقعا برای امورد دیگری غیر از خدا - و در عرض خدا - نقش و تاثیری باور دارد. اینکه شخص برای خودش استقلال قائل شود و برای خدا تعیین تکلیف کند نشان می‌دهد که لااقل هوای نفس خود را شریک و در عرض خدا قرار داده است.

ب. او در معاد تردید افکند، و این یعنی گویی همه کارها به دست خدا نیست که اگر وعده داده که قیامت برپا می‌شود حتما بتواند آن را برپا کند!

ج.  هرگونه انکاری در برابر حق و حقیقت، امر دیگری را به عنوان حق، در کنار و شریک حق مطلق قرار دادن است.

د. ...

---

[1] . «لکِنَّا» مذهب الکسائی و الفراء، و المازنی أن الأصل «لکن أنا» فألقیت حرکة الهمزة على نون لکن، و حذفت الهمزة، و أدغمت النون فی النون. و الوقف علیها لکنّا و هی ألف أنا لبیان الحرکة، و من العرب من یقول: أنه. قال أبو حاتم فرووا عن عاصم «لکنّنا هو اللّه ربّی» و زعم أن هذا لحن یعنی إثبات الألف فی الإدراج. قال: و مثله قراءة من قرأ کِتابِیَهْ [الحاقة: 19] فأثبت الهاء فی الإدراج. قال أبو إسحاق: إثبات الألف فی لکِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّی فی الإدراج جید لأنه قد حذفت الألف من أنا فجاؤوا بها عوضا. قال: و فی قراءة أبیّ بن کعب لکن أنا هو اللّه ربّی.

[2] . قرأ ابن عامر و ابن فلیح و البرجمی و یعقوب «لکِنَّا» بإثبات الألف فی الوصل و الوقف و قرأ الباقون لکن بحذف الألف فی الوصل و قرأ البخاری لورش بالوجهین بالوصل و لا خلاف فی إثبات الألف فی الوقف إلا قتیبة فإنه قرأ بغیر ألف فی الوصل و الوقف و فی الشواذ قراءة أبی بن کعب و الحسن لکن أنا و قراءة عیسى الثقفی لکن هو الله ربی ...

قال الزجاج من قرأ لکن بتشدید النون فهو لکن أنا فی الأصل فطرحت الهمزة على النون فتحرکت بالفتح فصارت لکنن بنونین مفتوحین فاجتمع الحرفان من جنس واحد فأدغمت النون الأولى فی الثانیة و حذفت الألف فی الوصل لأن ألف أنا تثبت فی الوقف و تحذف فی الأصل فی أجود اللغات نحو أنَ قمت بغیر الألف و یجوز أنا قمت بإثبات الألف و هو ضعیف جدا و من قرأ «لکِنَّا» فأثبت الألف فی الوصل فإنه على لغة من قال أنا قمت فأثبت الألف قال الشاعر: أنا شیخ العشیرة فاعرفونی             حمیدا قد تذریت السناما

 إلا أن إثبات الألف فی لکنا هو الجید لأن الهمزة قد حذفت من أنا فصار إثبات الألف عوضا من الهمزة قال أبو علی لا أرى قوله إن إثبات الألف هو الجید لأنه صار عوضا من الهمزة کما قال لأن هذه الألف تلحق للوقف مثل الهاء فی ما هِیَهْ و حِسابِیَهْ و الهاء فی مثل هذا الطرف مثل ألف الوصل فی ذلک الطرف فکما أن إثبات همزة الوصل فی الوصل خطأ کذلک الهاء و الألف فی الوصل خطأ فلا یلزم أن یثبت عوض من الهمزة المحذوفة أ لا ترى أن الهمزة فی ویلمه قد حذفت حذفا على غیر ما یوجبه قیاس التخفیف و لا یعوض منها فإن لا یعوض منها فی التخفیف القیاسی أجدر لأن الهمزة هنا فی تقدیر الثبات و لو لا ذلک لم یحرک حرف اللین فی نحو جیل فی جیال و مئونة فی مئونة قال و قد تجی‏ء هذه الألف مثبتة فی الشعر نحو قول الأعشى:

فکیف أنا و انتحالی القوافی          بعد المشیب کفى ذاک عارا

 و قول الآخر: أنا شیخ العشیرة؛ البیت.

و لا یکون ذلک مختارا فی القراءة و من قرأ «لکِنَّا» فی الوصل فإنه یحتمل أمرین (أحدهما) أن یجعل الضمیر المتصل مثل المنفصل الذی هو نحن فیدغم النون من لکن لسکونها فی النون من علامة الضمیر فیکون على هذا «لکِنَّا» بإثبات الألف وصلا و وقفا لا غیر أ لا ترى أن أحدا لا یحذف الألف من نحو فعلنا.

[3] . البته ضمن توضیح وی اقوال دیگری هم بود که چون قاطع اظهارنظر نکرده بود در متن بیان نشد:

و قرأ الکوفیون و أبو عمرو و ابن کثیر و نافع فی روایة ورش و قالون لکن بتشدید النون بغیر ألف فی الوصل و بألف فی الوقف و أصله، و لکن أنا نقل حرکة الهمزة إلى نون لکن و حذف الهمزة فالتقى مثلان فأدغم أحدهما فی الآخر. و قیل: حذف الهمزة من أنا على غیر قیاس فالتقت نون لکن و هی ساکنة مع نون أنا فأدغمت فیها، و أما فی الوقف فإنه أثبت ألف أنا و هو المشهور فی الوقف على أنا، و أما فی الوصل فالمشهور حذفها و قد أبدلها ألفا فی الوقف أبو عمر و فی روایة فوقف لکنه ذکره ابن خالویه.

و قال ابن عطیة: و روى هارون عن أبی عمر و لکنه هُوَ اللَّهُ رَبِّی بضمیر لحق لکن.

و قرأ ابن عامر و نافع فی روایة المسیلی و زید بن علیّ و الحسن و الزهری و أبو بحریة و یعقوب فی روایة و أبو عمر و فی روایة و کردم و ورش فی روایة و أبو جعفر بإثبات الألف وقفا و وصلا، أما فی الوقف فظاهر، و أما فی الوصل فبنو تمیم یثبتونها فیه فی الکلام و غیرهم فی الاضطرار فجاء على لغة بنی تمیم.

و عن أبی جعفر حذف الألف وصلا و وقفا و ذلک من روایة الهاشمی، و دل إثباتها فی الوصل أیضا على أن أصل ذلک لکن أنا. و قال الزمخشری: و حسن ذلک یعنی إثبات الألف فی الوصل وقوع الألف عوضا من حذف الهمزة انتهى.

و یدل على ذلک أیضا قراءة فرقة لکننا بحذف الهمزة و تخفیف النونین. و قال أیضا الزمخشری و نحوه یعنی و نحو إدغام نون لکن فی نون أما بعد حذف الهمزة قول القائل:

         و ترمیننی بالطرف أی أنت مذنب             و تقلیننی لکن إیاک لا أقلی‏

 أی لکن أنا لا أقلیک انتهى. و لا یتعین ما قاله فی البیت لجواز أن یکون التقدیر لکننی فحذف اسم لکن و ذکروا أن حذفه فصیح إذا دل علیه الکلام، و أنشدوا على ذلک قول الشاعر:

         فلو کنت ضبیا عرفت قرابتی             و لکن زنجی عظیم المشافر

 أی و لکنک زنجی، و أجاز أبو علی أن تکون لکن لحقتها نون الجماعة التی فی خرجنا و ضربنا و وقع الإدغام لاجتماع المثلین ثم وحد فی رَبِّی على المعنى، و لو اتبع اللفظ لقال ربنا انتهى. و هو تأویل بعید.

و قال ابن عطیة: و یتوجه فی لکنا أن تکون المشهورة من أخوات إن المعنى لکن قولی هُوَ اللَّهُ رَبِّی إلّا أنی لا أعرف من یقرأ بها وصلا و وقفا انتهى.

و ذکر أبو القاسم یوسف بن علیّ بن جبارة الهذلی فی کتاب الکامل فی القراءات من تألیفه ما نصه: یحذفها فی الحالین یعنی الألف فی الحالین یعنی الوصل و الوقف حمصی و ابن عتبة و قتیبة غیر الثقفی، و یونس عن أبی عمر و یعنی بحمصی ابن أبی عبلة و أبا حیوة و أبا بحریة. و قرأ أبیّ و الحسن لکن أنا هُوَ اللَّهُ على الانفصال، و فکه من الإدغام و تحقیق الهمز، و حکاها ابن عطیة عن ابن مسعود. و قرأ عیسى الثقفی لکن هو اللّه بغیر أنا، و حکاها ابن خالویه عن ابن مسعود، و حکاها الأهوازی عن الحسن. فأما من أثبت هُوَ فإنه ضمیر الأمر و الشأن، و ثم قول محذوف أی لکن أنا أقول هُوَ اللَّهُ رَبِّی و یجوز أن یعود على الذی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ، أی أنا أقول: هُوَ أی خالقک اللَّهُ رَبِّی و رَبِّی نعت أو عطف بیان أو بدل، و یجوز أن لا یقدر. أقول محذوفة فیکون أنا مبتدأ، و هُوَ ضمیر الشأن مبتدأ ثان و اللَّهُ مبتدأ ثالث، و رَبِّی خبره و الثالث و خبره خبر عن الثانی، و الثانی و خبره خبر عن أنا، و العائد علیه هو الیاء فی رَبِّی، و صار الترکیب نظیر هند هو زید ضاربها. و على روایة هارون یجوز أن یکون هو توکید الضمیر النصب فی لکنه العائد على الذی خلقک، و یجوز أن یکون فصلا لوقوعه بین معرفین، و لا یجوز أن یکون ضمیر شأن لأنه لا عائد على اسم لکن من الجملة الواقعة خبرا.

[4] . این روایات هم به مضمون فوق نزدیک است:

عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِمَا یَکُونُ بِهِ خَیْرُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ إِذَا کُرِبْتُمْ وَ اغْتَمَمْتُمْ دَعَوْتُمُ اللَّهَ بِهِ فَفَرَّجَ عَنْکُمْ قَالُوا بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ قُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ رَبُّنَا لَا نُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً ثُمَّ ادْعُوا بِمَا بَدَا لَکُم‏ (المحاسن، ج‏1، ص32)

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَى أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی ع أَسْأَلُهُ أَنْ یُعَلِّمَنِی دُعَاءً فَکَتَبَ إِلَیَّ تَقُولُ إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیْتَ- اللَّهُ اللَّهُ اللَّهُ رَبِّیَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ لَا أُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً وَ إِنْ زِدْتَ عَلَى ذَلِکَ فَهُوَ خَیْرٌ ثُمَّ تَدْعُو بِمَا بَدَا لَکَ فِی حَاجَتِکَ فَهُوَ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاء (الکافی، ج‏2، ص534)

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ ثَابِتٍ عَنْ أَسْمَاءَ قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ أَصَابَهُ هَمٌّ أَوْ غَمٌّ أَوْ کَرْبٌ أَوْ بَلَاءٌ أَوْ لَاوَاءٌ فَلْیَقُلِ اللَّهُ رَبِّی وَ لَا أُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً تَوَکَّلْتُ عَلَى الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ. (الکافی، ج‏2، ص556)

[5] . إِنَّ أَخَوَیْکَ فِی الدِّینِ وَ ابْنَیْ عَمِّکَ فِی الْقَرَابَةِ یُنَاشِدَانِکَ الْقَطِیعَةَ وَ یَقُولَانِ لَکَ أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّا تَرَکْنَا النَّاسَ لَکَ وَ خَالَفْنَا عَشَائِرَنَا فِیکَ- مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُحَمَّداً ص فَلَمَّا نِلْتَ أَدْنَى مَنَالٍ ضَیَّعْتَ حُرْمَتَنَا وَ قَطَعْتَ رَجَاءَنَا- ثُمَّ قَدْ رَأَیْتَ أَفْعَالَنَا فِیکَ وَ قُدْرَتَنَا عَلَى النَّأْیِ عَنْکَ وَ سَعَةَ الْبِلَادِ دُونَکَ

...

[11] . فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع‏ ... ثُمَّ رَدَّ عَلَى الثَّنَوِیَّةِ الَّذِینَ قَالُوا بِإِلَهَیْنِ فَقَالَ‏ مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ‏  قَالَ لَوْ کَانَ إِلَهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ کَمَا زَعَمْتُمْ لَکَانَا یَخْتَلِفَانِ فَیَخْلُقُ هَذَا وَ لَا یَخْلُقُ هَذَا وَ یُرِیدُ هَذَا وَ لَا یُرِیدُ هَذَا وَ لَطَلَبَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمُ الْغَلَبَةَ  وَ إِذَا أَرَادَ أَحَدُهُمَا خَلْقَ إِنْسَانٍ وَ أَرَادَ الْآخَرُ خَلْقَ بَهِیمَةٍ فَیَکُونُ إِنْسَاناً وَ بَهِیمَةً فِی حَالَةٍ وَاحِدَةٍ وَ هُوَ مُحَالٌ‏  فَلَمَّا بَطَلَ هَذَا ثَبَتَ التَّدْبِیرُ وَ الصُّنْعُ‏ لِوَاحِدٍ وَ دَلَّ أَیْضاً التَّدْبِیرُ وَ ثَبَاتُهُ وَ قِوَامُ بَعْضِهِ بِبَعْضٍ عَلَى أَنَّ الصَّانِعَ وَاحِدٌ جَلَّ جَلَالُه‏

 

بسم الله الرحمن الرحیم

618) سوره کهف (18) آیه37 

قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلاً

ترجمه

هم‌نشین‌اش، ضمن صحبت در حالی که با او صحبت می‌کرد، به او گفت: آیا به کسی کافر شدی که تو را از خاک، سپس از نطفه آفرید، سپس به صورت مردی [کامل] سر و سامان داد؟!

حدیث

1) از امام صادق ع روایت شده است:

هنگامی که حضرت علی ع را دست‌بسته بیرون بردند کنار قبر پیامبر ص درنگی کرد و فرمود «پسر مادرم! به راستى این قوم مرا ناتوان کردند و نزدیک بود مرا بکشند» (اعراف/150) [= جملات حضرت هارون ع به حضرت موسی ع، وقتی از کوه طور برگشت].

پس دستی از قبر رسول الله ص بیرون آمد که می‌شناختند که این دست اوست و صدایی به جانب ابوبکر شنیده شد که «آیا به کسی کافر شدی که تو را از خاک، سپس از نطفه آفرید، سپس به صورت مردی [کامل] سر و سامان داد؟!»

بصائر الدرجات، ج‏1، ص275؛ الإختصاص (للمفید)، ص275؛ مناقب آل أبی طالب (لابن شهرآشوب)، ج‏2، ص248

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ رَبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

لَمَّا أُخْرِجَ بِعَلِیٍّ ع مُلَبَّباً وَقَفَ عِنْدَ قَبْرِ النَّبِیِّ ص قَالَ یَا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی قَالَ فَخَرَجَتْ یَدٌ مِنْ قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ ص یَعْرِفُونَ أَنَّهَا یَدُهُ وَ صَوْتٌ یَعْرِفُونَ أَنَّهَا صَوْتُهُ نَحْوَ أَبِی بَکْرٍ [یَا هَذَا] «أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا».

همچنین در الإختصاص (للمفید)، ص274[1]؛ بصائر الدرجات، ج‏1، ص275-276[2] شیه این ماجرا در مورد عمر بن خطاب هم گزارش شده است.[3]

2) از امام باقر ع روایت شده است:

هر چیزی که اقرار و تسلیم [شدن در برابر حق و حقیقت] آن را به بار آورد همان است که ایمان است؛ و هر چیزی که انکار و عناد [با حق و حقیقت] آن را به بار آورد، همان است که کفر است.

الکافی، ج‏2، ص387

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع یَقُولُ

کُلُّ شَیْ‏ءٍ یَجُرُّهُ الْإِقْرَارُ وَ التَّسْلِیمُ فَهُوَ الْإِیمَانُ وَ کُلُّ شَیْ‏ءٍ یَجُرُّهُ الْإِنْکَارُ وَ الْجُحُودُ فَهُوَ الْکُفْرُ.

3) در کتب آسمانی امت‌های پیشین آمده است:

ای فرزند آدم! تو را از خاک و سپس از نطفه آفریدم و در آفرینش تو به زحمت نیافتادم! آیا [اکنون می‌پنداری] اینکه قرص نانی را در زمانش به سوی تو سوق دهم برایم سخت است؟!

عدة الداعی و نجاح الساعی، ص93

وَ فِی الْوَحْیِ الْقَدِیمِ:

یَا ابْنَ آدَمَ خَلَقْتُکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ فَلَمْ أَعْیَ بِخَلْقِکَ أَ وَ یُعْیِینِی رَغِیفٌ أَسُوقُهُ إِلَیْکَ فِی حِینِهِ.

تدبر

1) «قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلاً»

در دو آیه قبل دیدیم که آن فرد طغیانگر خودش را مستقل و در برابر خداوند، صاحب اختیار مطلق می‌دید و از خدا طلبکار بود! (بویژه در جلسه قبل، تدبر1)

هم‌صحبتش با ارجاع دادن وی به اصل و ابتدای حقیقت وجودی خودش، و ذلت و حقارتی که در آن وضعیت نخستین داشته، این موضع وی را کاملا به چالش می‌کشد: تو کسی هستی که سابقه‌ات ابتدا خاک، سپس نطفه‌ای پست و حقیر بوده و اکنون به اینجا رسیده‌ای که خداوند وجودت به مرحله اعتدال و تناسب کامل رسانده است. با چنان سابقه‌ای ادعای استقلال و اختیار مطلق داری؟! (المیزان، ج13، ص313)

2) «قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ ...»

از این آیه به بعد سخنان همنشین او مطرح می‌شود که می‌کوشد وی را هشدار و انذار دهد.

همانند آیه34 این سخنان وی را هم با تعبیر «و هو یحاوره: در حالی که با او صحبت می‌کرد» آغاز کرد. با توجه به اینکه معلوم است که دارد با آن فرد صحبت می‌کند، چرا این جمله را آورد و بر آن تاکید کرد؟

الف. نشان دهد که کل این صحبتها در یک گفتگوی واحد بوده و در واقع، با اینکه با هم وارد باغ وی شده‌اند، اما در باطن عالَم، وی وارد باغ دنیاگرایی او نشده است. (توضیح بیشتر در جلسه616، تدبر2، بند ب)

ب. نشان دهد آن سخنان نامربوطی که از جانب فرد طغیانگر زده شد، نتوانست این فرد را از کوره بدر بَرَد و او در کمال آرامش و متانت، موضع او را به چالش می‌کشد.

ج. این سخنان وی بنوعی نهی از منکر حساب می‌شود؛ شاید با آوردن این جمله می‌خواهد نشان دهد که می‌توان نهی از منکر را، آن هم در خصوص کسی که کفر می‌گوید، با آرامش و در فضای هم‌صحبتی انجام داد، نه با عصبانیت و جوش و خروش‌.

بویژه دقت شود که مطلبش را با بیان سوال مطرح کرد، صریحا نگفت «کافر شده‌ای!» یا «کفر نورز!» بلکه پرسید «آیا کافر شده‌ای!» و با این نوع مواجهه زمینه اینکه او جبهه نگیرد بلکه به مسیر اصلی برگردد را تقویت نمود.

د. ...

3) «قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلاً»

در آیه قبل، ظاهرا آن فرد طغیانگر در جملات خود، فقط درباره معاد تردید کرده بود، ولی خدا و ربوبیت وی در حق خویش را (با تعبیر «ربی») را پذیرفته بود. با این حال، در این آیه، هم‌صحبتش وی را به کفر به خدا، آن هم به ربوبیتی که خدا در حق او انجام داده بود، متهم می‌کند!

شاید بدین ترتیب می‌خواهد نشان دهد:

الف. اگرچه وی در زبان تعبیر «ربی»‌را به کار برده، اما با این منطقش عملاً خدا را انکار کرده‌ است.

ب.  هرگونه انکاری در برابر حق و حقیقت، مصداق کفر است (حدیث3)

ج. تردیدافکنی در معاد، مستلزم کفر به خداوند است!

د. کسی که سیر تطور خویش از خاک، و از نطفه، تا انسانی کامل شدن را مورد توجه قرار دهد، شک نمی‌کند که برانگیخته شدن و معادی در کار است. (تبیین این مطلب در جلسه310، تدبر7 گذشت. http://yekaye.ir/al-hajj-22-5/)

4) «أَ کَفَرْتَ بِالَّذی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلاً»

هرکس سیر تطوراتی که گذشته تا وی پدید آمده (شروع از خاک، سپس از نطفه، سپس به صورت یک انسان کامل درآمدن) را مورد توجه قرار دهد، به نحو یقینی پی می‌برد که همه امورش به دست خویش نیست و قطعا حقیقتی ماورای وی هست که او را این‌چنین تدبیر کرده است؛ و منطقاً نمی‌تواند او را انکار کند.

5) «خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلاً»

چرا در آفرینش شخص، ابتدا آفرینش از خاک را مطرح کرد و سپس آفرینش از نطفه را؟

الف. شاید می‌خواهد اشاره کند به خلقت نخستین انسان (حضرت آدم) و اینکه تو هم اگر با نطفه‌ای پدید آمدی در ادامه او هستی. (مجمع البیان، ج‏6، ص727)

ب. شاید می‌خواهد اشاره کند که تمام موادی که در تشکیل نطفه دخیل بوده، به نحوی برگرفته از عناصر برگرفته شدن از خاک است، و بدین جهت انسان را ابتدا از خاک و سپس از نطفه آفریدند. (مجمع البیان، ج‏6، ص727)

ج. ...

6) «أَنَا أَکْثَرُ مِنْکَ مالاً وَ أَعَزُّ نَفَراً ... أَ کَفَرْتَ بِالَّذی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ...»

آنکه به مال و خویشاوندان خود مى‏بالد، علاجش یادآورى اصل خاکى اوست. (تفسیر نور، ج7، ص172)

7) «قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلاً»

حکایت

توسط افراد متعددی از صحابه (مانند جابر بن عبدالله انصاری) و تابعین (مانند سعید بن مسیب) روایت شده است:

مروان حکم بر منبر رسول الله ص رفت و امیرالمومنین ع را دشنام داد. دستی از قبر رسول الله بیرون آمد که بر آن نوشته شده بود: «ای دشمن خدا! آیا به کسی کافر شدی که تو را از خاک، سپس از نطفه آفرید، سپس به صورت مردی [کامل] سر و سامان داد؟! الله همان است که خدایی جز او نیست، او پروردگار عالمیان است» چند روزی بیش نگذشت که مروان جان سپرد.

المناقب (للعلوی)، ص86[4]

مناقب آل أبی طالب (لابن شهرآشوب)، ج‏2، ص344[5]

شبیه این واقعه در زمان هشام بن عبدالملک در مورد یکی از خطبای بنی‌امیه که در مسجدالنبی به منبر رفته بوده، نیز روایت شده است (از کتاب مناقب اسحاق عدل، به نقل از مناقب آل أبی طالب (لابن شهرآشوب)، ج‏2، ص344[6])[7]

---

[1] . أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ خَالِدِ بْنِ مَادٍّ الْقَلَانِسِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَمَّا اسْتُخْلِفَ أَبُو بَکْرٍ أَقْبَلَ عُمَرُ عَلَى عَلِیٍّ ع فَقَالَ لَهُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ قَدِ اسْتُخْلِفَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ ع فَمَنْ جَعَلَهُ لِذَلِکَ قَالَ الْمُسْلِمُونَ رَضُوا بِذَلِکَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ ع وَ اللَّهِ لَأَسْرَعَ مَا خَالَفُوا رَسُولَ اللَّهِ ص وَ نَقَضُوا عَهْدَهُ وَ لَقَدْ سَمَّوْهُ بِغَیْرِ اسْمِهِ وَ اللَّهِ مَا اسْتَخْلَفَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص فَقَالَ لَهُ عُمَرُ کَذَبْتَ فَعَلَ اللَّهُ بِکَ وَ فَعَلَ فَقَالَ لَهُ إِنْ تَشَأْ أَنْ أُرِیَکَ بُرْهَانَ ذَلِکَ فَعَلْتُ فَقَالَ عُمَرُ مَا تَزَالُ تَکْذِبُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ فَقَالَ لَهُ انْطَلِقْ بِنَا یَا عُمَرُ لِتَعْلَمَ أَیُّنَا الْکَذَّابُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ فَانْطَلَقَ مَعَهُ حَتَّى أَتَى الْقَبْرَ إِذَا کَفٌّ فِیهَا مَکْتُوبٌ أَ کَفَرْتَ یَا عُمَرُ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ ع أَ رَضِیتَ وَ اللَّهِ لَقَدْ فَضَحَکَ اللَّهُ فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِه‏

[2] صفار سند را این چنین آورده است: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ یَرْفَعُهُ بِإِسْنَادٍ لَهُ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع

[3] . روایات درباره اصل وقوع چنین واقعه‌ای و عتاب آنها از جانب قبر پیامبر فراوان است که در دو روایت فوق، این آیه مطرح شده بود. دو روایت دیگر در این باب که در آنها این آیه مطرح شده بدین قرار است:

(1) مرحوم مجلسی در بحار الأنوار، ج‏30، ص246-248 می‌گوید: أقول: رَأَیْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ الْمَنَاقِبِ، عَنِ الْمُفَضَّلِ، قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بَلَغَهُ عَنْ بَعْضٍ شَیْ‏ءٌ، فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ فَقَالَ: إِنَّهُ بَلَغَنِی عَنْکَ کَیْتَ وَ کَیْتَ وَ کَرِهْتُ أَنْ أَفْضَحَکَ، وَ جَعَلْتُ کَفَّارَةَ ذَلِکَ فَکَّ رَقَبَتِکَ مِنَ الْمَالِ الَّذِی حُمِلَ إِلَیْکَ مِنْ خُرَاسَانَ الَّذِی خُنْتَ فِیهِ اللَّهَ وَ الْمُؤْمِنِینَ. قَالَ سَلْمَانُ: فَلَمَّا قُلْتُ ذَلِکَ لَهُ تَغَیَّرَ وَجْهُهُ وَ ارْتَعَدَتْ فَرَائِصُهُ وَ أُسْقِطَ فِی یَدَیْهِ، ثُمَّ قَالَ بِلِسَانٍ کَلِیلٍ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! أَمَّا الْکَلَامُ فَلَعَمْرِی قَدْ جَرَى بَیْنِی وَ بَیْنَ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ مَا کَانُوا بِالَّذِی یُفْشُونَ عَلَیَّ، فَمِنْ أَیْنَ عَلِمَ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ؟ وَ أَمَّا الْمَالُ الَّذِی وَرَدَ عَلَیَّ فَوَ اللَّهِ مَا عَلِمَ بِهِ إِلَّا الرَّسُولُ الَّذِی أَتَى بِهِ، وَ إِنَّمَا هُوَ هَدِیَّةٌ، فَمِنْ أَیْنَ عَلِمَ؟ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ: وَ اللَّهِ ثُمَّ وَ اللَّهِ ..- ثَلَاثاً- إِنَّ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ سَاحِرٌ عَلِیمٌ. قَالَ سَلْمَانُ: قُلْتُ: بِئْسَ مَا قُلْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ؟. فَقَالَ: وَیْحَکَ! اقْبَلْ مِنِّی مَا أَقُولُهُ فَوَ اللَّهِ مَا عَلِمَ أَحَدٌ بِهَذَا الْکَلَامِ وَ لَا أَحَدٌ عَرَفَ خَبَرَ هَذَا الْمَالِ غَیْرِی، فَمِنْ أَیْنَ عَلِمَ؟ وَ مَا عَلِمَ هُوَ إِلَّا مِنَ السِّحْرِ، وَ قَدْ ظَهَرَ لِی مِنْ سِحْرِهِ غَیْرُ هَذَا؟. قَالَ سَلْمَانُ: فَتَجَاهَلْتُ عَلَیْهِ، فَقُلْتُ: بِاللَّهِ ظَهَرَ لَکَ مِنْهُ غَیْرُ هَذَا؟. قَالَ: إِی وَ اللَّهِ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ؟. قُلْتُ: فَأَخْبِرْنِی بِبَعْضِهِ. قَالَ: إِذاً وَ اللَّهِ أَصْدُقُکَ وَ لَا أُحَرِّفُ قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً مِمَّا رَأَیْتُهُ مِنْهُ، لِأَنِّی أُحِبُّ أَنْ أَطَّلِعَکَ عَلَى سِحْرِ صَاحِبِکَ حَتَّى تَجْتَنِبَهُ وَ تُفَارِقَهُ، فَوَ اللَّهِ مَا فِی شَرْقِهَا وَ غَرْبِهَا أَحَدٌ أَسْحَرَ مِنْهُ، ثُمَّ احْمَرَّتْ عَیْنَاهُ وَ قَامَ وَ قَعَدَ، وَ قَالَ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! إِنِّی لَمُشْفِقٌ عَلَیْکَ وَ مُحِبٌّ لَکَ، عَلَى أَنَّکَ قَدِ اعْتَزَلْتَنَا وَ لَزِمْتَ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ، فَلَوْ مِلْتَ إِلَیْنَا وَ کُنْتَ فِی جَمَاعَتِنَا لَآثَرْنَاکَ وَ شَارَکْنَاکَ فِی هَذِهِ الْأَمْوَالِ، فَاحْذَرِ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ لَا یَغُرَّنَّکَ مَا تَرَى مِنْ سِحْرِهِ! فَقُلْتُ: فَأَخْبِرْنِی بِبَعْضِهِ. قَالَ: نَعَمْ، خَلَوْتُ ذَاتَ یَوْمٍ أَنَا وَ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ (ع) فِی شَیْ‏ءٍ مِنْ أَمْرِ الْخُمُسِ، فَقَطَعَ حَدِیثِی وَ قَالَ لِی: مَکَانَکَ حَتَّى أَعُودَ إِلَیْکَ، فَقَدْ عَرَضَتْ لِی حَاجَةٌ، فَخَرَجَ، فَمَا کَانَ بِأَسْرَعَ أَنِ انْصَرَفَ وَ عَلَى عِمَامَتِهِ وَ ثِیَابِهِ غُبَارٌ کَثِیرَةٌ، فَقُلْتُ: مَا شَأْنُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟. قَالَ: أَقْبَلْتُ عَلَى عَسَاکِرَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ فِیهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ یُرِیدُونَ بِالْمَشْرِقِ مَدِینَةً یُقَالُ لَهَا: صَحُورُ، فَخَرَجْتُ لِأُسَلِّمَ عَلَیْهِ، فَهَذِهِ الْغَبَرَةُ مِنْ ذَلِکَ، فَضَحِکْتُ تَعَجُّباً مِنْ قَوْلِهِ، وَ قُلْتُ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! رَجُلٌ قَدْ بَلِیَ فِی قَبْرِهِ وَ أَنْتَ تَزْعُمُ أَنَّکَ لَقِیتَهُ السَّاعَةَ وَ سَلَّمْتَ عَلَیْهِ، هَذَا مَا لَا یَکُونُ أَبَداً. فَغَضِبَ مِنْ قَوْلِی، ثُمَّ نَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ: أَ تُکَذِّبُنِی؟!. قُلْتُ: لَا تَغْضَبْ فَإِنَّ هَذَا مَا لَا یَکُونُ. قَالَ: فَإِنْ عَرَضْتُهُ عَلَیْکَ حَتَّى لَا تُنْکِرَ مِنْهُ شَیْئاً تُحْدِثُ لِلَّهِ تَوْبَةً مِمَّا أَنْتَ عَلَیْهِ؟. قُلْتُ: لَعَمْرُ اللَّهِ. فَاعْرِضْهُ عَلَیَّ، فَقَالَ: قُمْ، فَخَرَجْتُ مَعَهُ إِلَى طَرَفِ الْمَدِینَةِ، فَقَالَ لِی: یَا شَاکُّ غَمِّضْ عَیْنَیْکَ، فَغَمَّضْتُهَا فَمَسَحَهُمَا ثُمَّ قَالَ: یَا غَافِلُ افْتَحْهُمَا، فَفَتَحْتُهُمَا فَإِذَا أَنَا وَ اللَّهِ- یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ- بِرَسُولِ‏ اللَّهِ (ص) مَعَ الْمَلَائِکَةِ لَمْ أُنْکِرْ مِنْهُ شَیْئاً، فَبَقِیتُ وَ اللَّهِ مُتَعَجِّباً أَنْظُرُ فِی وَجْهِهِ، فَلَمَّا أَطَلْتُ النَّظَرَ إِلَیْهِ فَعَضَّ الْأَنَامِلَ بِالْأَسْنَانِ وَ قَالَ لِی: یَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ! أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا «1»، قَالَ: فَسَقَطْتُ مَغْشِیّاً عَلَى الْأَرْضِ، فَلَمَّا أَفَقْتُ قَالَ لِی: هَلْ رَأَیْتَهُ وَ سَمِعْتَ کَلَامَهُ؟. قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ: انْظُرْ إِلَى النَّبِیِّ (ص)، فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَا عَیْنَ وَ لَا أَثَرَ وَ لَا خَبَرَ مِنَ الرَّسُولِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَا مِنْ تِلْکَ الْخُیُولِ. فَقَالَ لِی: یَا مِسْکِینُ فَأَحْدِثْ تَوْبَةً مِنْ سَاعَتِکَ هَذِهِ. فَاسْتَقَرَّ عِنْدِی فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ أَنَّهُ أَسْحَرُ أَهْلِ الْأَرْضِ، وَ بِاللَّهِ لَقَدْ خِفْتُهُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ هَالَنِی أَمْرُهُ، وَ لَوْ لَا أَنِّی وَقَفْتُ- یَا سَلْمَانُ- عَلَى أَنَّکَ تُفَارِقُهُ مَا أَخْبَرْتُکَ، فَاکْتُمْ هَذَا وَ کُنْ مَعَنَا لِتَکُونَ مِنَّا وَ إِلَیْنَا حَتَّى أُوَلِّیَکَ الْمَدَائِنَ وَ فَارِسَ، فَصِرْ إِلَیْهِمَا وَ لَا تُخْبِرِ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ (ع) بِشَیْ‏ءٍ مِمَّا جَرَى بَیْنَنَا، فَإِنِّی لَا آمَنُهُ أَنْ یَفْعَلَ لِی مِنْ کَیْدِهِ شَیْئاً. قَالَ: فَضَحِکْتُ وَ قُلْتُ: إِنَّکَ لَتَخَافُهُ؟...

(2) روى أبو عمران موسى بن عمران السکسرونی‏ ، عن ابن عبّاس رضى اللّه عنه قال: بینما أمیر المؤمنین علیه السّلام یدور فی سکک المدینة استقبله أبو بکر فأخذ علیّ علیه السّلام بیده و قال: یا أبا بکر، اتّق اللّه الذی خلقک من تراب ثمّ من نطفة ثمّ سوّاک‏ رجلا، و اذکر معادک یا ابن أبی قحافة فإنّک تعلم قرابتی من رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله، و قد علمتم ما تقدّم به إلیکم یوم غدیر خمّ، فإن أنت رددت إلیّ الأمر دعوت ربّی أن یغفر لک ما قد فعلت، و إن لم تفعل فما تقول غدا لمحمّد صلّى اللّه علیه و آله؟ قال: إن رأیته فی المنام یردّنی عمّا أنا علیه لأطعته. قال علیّ علیه السّلام: و کیف ذلک و أنا أریکه فی الیقظة، ثمّ أخذ بیده حتّى أتى به مسجد قبا، فإذا رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله جالس فی محرابه و علیه أکفانه و هو یقول: یا أبا بکر، أ لم أقل لک مرّة بعد مرّة و تارة بعد تارة إنّ علیّ بن أبی طالب خلیفتی و وصیّی، طاعته طاعتی و طاعتی طاعة اللّه، و معصیته معصیتی و معصیتی معصیة اللّه؟! قال: فخرج أبو بکر و هو فزع مرعوب و قد عزم على ردّ الأمر إلى علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، إذ استقبله رجل من أصحابه‏  فأخبره أبو بکر بالذی رأى، فقال له: هذا سحر من سحر بنی هاشم، أقدم على ما أنّک علیه و احفظه، و لم یزل به حتّى ردّه عمّا أراد من ذلک‏ (المناقب (للعلوی) / الکتاب العتیق، ص146-147)

[4] . عن جابر بن عبد اللّه الأنصاری رضى اللّه عنه، قال: صعد مروان بن الحکم منبر رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و شتم أمیر المؤمنین علیه السّلام، قال: فخرجت ید من قبر رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله مکتوب علیها: «یا عدوّ اللّه، أکفرت بالذی خلقک من تراب ثمّ من نطفة ثمّ سوّاک رجلا، اللّه الذی لا إله إلّا هو ربّ العالمین»، ثمّ عقد بیده ثلاثة و عشرین عقدا فعرفتها و اللّه و هی ید رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله. قال: و اللّه ما أتى علیه ثلاثة و عشرون یوما إلّا دفنّاه‏

[5] . ابْنُ الْمُسَیَّبِ- صَعِدَ مَرْوَانُ الْمِنْبَرَ وَ ذَکَرَ عَلِیّاً ع فَشَتَمَهُ قَالَ سَعِیدٌ فَهَوَمَّتْ عَیْنَایَ فَرَأَیْتُ کَفّاً فِی مَنَامِی خَرَجَتْ مِنْ قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ ص عَاقِدَةً عَلَى ثَلَاثٍ وَ سِتِّینَ وَ سَمِعْتُ‏ قَائِلًا یَقُولُ یَا أُمَوِیُّ یَا شَقِیُّ أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا قَالَ فَمَا مَرَّ بِمَرْوَانَ إِلَّا ثَلَاثٌ حَتَّى مَاتَ.

قیل: عقد الکف على ثلاثة و ستین هو ان تضع الخنصر و تالییه من اصابع یدک الیمنى على اقرب خطى الکف إلیها و تبسط السبابة من غیر عقد و تضع الإبهام على الثلاثة المعقودة على ما هو السنة و المتداول ممن أراد التوجه الى مشهد من المزارات.

[6] . مَنَاقِبِ إِسْحَاقَ الْعَدْلِ- أَنَّهُ کَانَ فِی خِلَافَةِ هِشَامِ خَطِیبٌ یَلْعَنُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع عَلَى الْمِنْبَرِ فَخَرَجَتْ کَفٌّ مِنْ قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ ص یُرَى الْکَفُّ وَ لَا یُرَى الذِّرَاعُ عَاقِدَةً عَلَى ثَلَاثٍ وَ سِتِّینَ وَ إِذَا کَلَامٌ مِنْ قَبْرِ النَّبِیِّ وَیْلَکَ مِنْ أُمَوِیٍّ أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا وَ أَلْقَتْ مَا فِیهَا وَ إِذَا دُخَانٌ أَزْرَقُ قَالَ فَمَا نَزَلَ عَنْ مِنْبَرِهِ إِلَّا وَ هُوَ أَعْمَى یُقَادُ قَالَ وَ مَا مَضَتْ لَهُ إِلَّا ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ حَتَّى مَاتَ.

[7] . مناظره‌ای بین مامون با تعدادی از علمای زمان وی درمی‌گیرد که در عیون أخبار الرضا ع، ج‏2، ص192 آمده است. در فرازی وی به این آیه‌ تمسک می‌کند که مناظره‌ای خواندنی است:

خَبِّرُونِی یَا إِسْحَاقُ عَنْ حَدِیثِ الطَّائِرِ الْمَشْوِیِّ أَ صَحِیحٌ عِنْدَکَ قُلْتُ بَلَى قَالَ بَانَ وَ اللَّهِ عِنَادُکَ لَا یَخْلُو هَذَا مِنْ‏ أَنْ یَکُونَ کَمَا دَعَاهُ النَّبِیُّ ص أَوْ یَکُونَ مَرْدُوداً أَوْ عَرَفَ اللَّهُ الْفَاضِلَ مِنْ خَلْقِهِ وَ کَانَ الْمَفْضُولُ أَحَبَّ إِلَیْهِ أَوْ تَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَعْرِفِ الْفَاضِلَ مِنَ الْمَفْضُولِ فَأَیُّ الثَّلَاثِ أَحَبُّ إِلَیْکَ أَنْ تَقُولَ بِهِ قَالَ إِسْحَاقُ فَأَطْرَقْتُ سَاعَةً ثُمَّ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ فِی أَبِی بَکْرٍ «ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا» فَنَسَبَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى صُحْبَةِ نَبِیِّهِ ص فَقَالَ الْمَأْمُونُ سُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَقَلَّ عِلْمَکَ بِاللُّغَةِ وَ الْکِتَابِ أَ مَا یَکُونُ الْکَافِرُ صَاحِباً لِلْمُؤْمِنِ فَأَیُّ فَضِیلَةٍ فِی هَذَا أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَى «قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا» فَقَدْ جَعَلَهُ لَهُ صَاحِباً وَ قَالَ الْهُذَلِیُّ شِعْراً

وَ لَقَدْ غَدَوْتُ وَ صَاحِبِی وَحْشِیَّةٌ                  تَحْتَ الرِّدَاءِ بَصِیرَةٌ بِالْمَشْرِقِ‏

 وَ قَالَ الْأَزْدِیُّ شِعْراً

وَ لَقَدْ ذَعَرْتُ الْوَحْشَ فِیهِ وَ صَاحِبِی             مَحْضُ الْقَوَائِمِ مِنْ هِجَانٍ هَیْکَلٍ‏

 فَصَیَّرَ فَرَسَهُ صَاحِبَهُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى مَعَ الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَهُ تَعَالَى «ما یَکُونُ مِنْ نَجْوى‏ ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنى‏ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا» وَ أَمَّا قَوْلُهُ لا تَحْزَنْ فَأَخْبِرْنِی مِنْ حُزْنِ أَبِی بَکْرٍ أَ کَانَ طَاعَةً أَوْ مَعْصِیَةً فَإِنْ زَعَمْتَ أَنَّهُ طَاعَةٌ فَقَدْ جَعَلْتَ النَّبِیَّ ص یَنْهَى عَنِ الطَّاعَةِ وَ هَذَا خِلَافُ صِفَةِ الْحَکِیمِ وَ إِنْ زَعَمْتَ أَنَّهُ مَعْصِیَةٌ فَأَیُّ فَضِیلَةٍ لِلْعَاصِی