یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

370) سوره قیامت (75) آیه 11  

کَلاَّ لا وَزَرَ

ترجمه

حاشا! [که] پناهگاهی نیست.

نکات ترجمه

«وَزَرَ»:

درباره ماده «وزر» گفته‌اند که بر دو معنا دلالت می‌کند: یکی «کوهی که بدان پناه می‌برند» (یا «پناهگاه») و دیگری «سنگینی در چیزی» (کتاب العین، ج‏7، ص382؛ معجم المقاییس اللغة، ج‏6، ص108) هرچند در اینکه کدام یک از این دو معنا اصلی بوده و دیگری از آن گرفته شده اختلاف است:

برخی (مفردات ألفاظ القرآن، ص867) می‌گویند اصل آن، کلمه «وَزَر» است در معنای «پناهگاهی در کوه که بدان پناه می‌برده‌اند»؛ و کلمه «وِزر» به معنای «سنگینی» از باب شباهت آن با کوه ساخته شده؛

و در مقابل، اغلب (الفروق فی اللغة، ص228؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏13، ص94؛ تفسیر الصافی، ج‏5، ص255) بر این باورند که اصل این ماده همان «وِزر» (جمع آن: «أوزار») و به معنای مطلقِ «سنگینی» (ثقل) ویا «سنگینی‌ای که بر چیزی حمل شود» بوده؛ و از این جهت به «کوه» «وَزَر» گفته‌اند که بر روی زمین حمل می‌شده، و یا به گناه، «وِزر» می‌گویند چون بار سنگینی است که انسان آن را بر دوش می‌کشد (وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى‏، انعام/164؛ وَ هُمْ یَحْمِلُونَ أَوْزارَهُمْ عَلى‏ ظُهُورِهِمْ أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ، انعام/31). همچنین به سلاح سنگینی که در جنگ با خود حمل می کنند «وِزر» (حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها؛ محمد/4) و به کسی که بار مشورت دادن و کمک کردن در اداره امور را بر دوش می‌کشد «وزیر» گویند (وَزِیراً مِنْ أَهْلِی‏؛ طه/20)

این ماده جمعا 27 بار در قرآن کریم به کار رفته، که غیر از همین یک مورد که به نحوی با معنای «کوه» و «پناهگاه» ارتباط دارد، در بقیه موارد در همان معنای بار سنگین (اعم از بار مادی، مانند سلاح؛ یا معنوی، مانند گناه و بار مسئولیت) به کار رفته است.

درباره «کلّا» در جلسه 353 (http://yekaye.ir/al-alaq-96-6/) توضیح داده شد که حرفی است که در مقام برحذر داشتن و نفی کردن و رد کردن دیدگاه شخص مقابل به کار می‌رود.

حدیث

1) زراقه، از محافظان متوکل عباسی، مخفیانه شیعه بوده است. وی می‌گوید یکبار متوکل جسارتی در حق امام هادی ع انجام داد که خیلی ناراحت شدم. امام مخفیانه به من فرمود به خدا سوگند آبروی من نزد خدا از شتر صالح کمتر نیست. وقتی منزل رفتم، این واقعه را برای فرزندم «مودب» که از اهل علم بود تعریف کردم. گفت: متوکل بیش از سه روز زنده نمی‌ماند. گفتم چرا؟ گفت مگر داستان صالح را در قرآن کریم نخوانده‌ای که خداوند نهایتا به آنها فرمود: «تنها سه روز در دیارتان به زندگی ادامه دهید و این وعده‌ای است که دروغ‌بردار نیست.» (هود/65). بیش از سه روز نگذشته بود که ترکان دربار علیه وی شوریدند و وی را به قتل رساندند. مطلب را بعدا خدمت امام عرض کردم. فرمود: بله، حق با اوست. وقتی متوکل چنان کرد، من با دعایی که از گنج‌هایی است که به ما رسیده، و دعای مظلوم علیه ظالم است، به درگاه خداوند دعا کردم و چنین شد. گفتم آیا آن را به من یاد می‌دهی؟ فرمود: بله.

[متن این دعا که در کتب دعا، به دعای «سیف» و دعای «یمانی» معروف شده، با این عبارات شروع می‌شود:]

خداوندا ! من و فلانی دو بنده از بندگان توییم؛ ناصیه [= پیشانی، زمام] هر دو ما به دست توست؛ قرارگاه و محل کوچ کردن ما و سر و آشکار ما را می‌دانی و بر نیات ما آگاهی و بر ضمایر ما احاطه داری. علم تو بدانچه آشکار می‌کنیم همانن علم تست بدانچه مخفی می داریم؛ و شناختت از آنچه در باطن انجام می‌دهیم همانند شناخت توست از آنچه اظهار می‌داریم؛ و چیزی از امور ما بر تو پیچیده و مبهم نشود و حالی از احوال ما بر تو پوشیده نمانَد؛ و نه ما در برابر تو دژی داریم که ما مصون بدارد؛ و نه پناهگاهی داریم که ما را حفظ کند و نه گریزگاهی داریم که ما را از دست تو برهاند؛ و نه هیچ ظالمی با سلطنتش می‌تواند جلوی تو را بگیرد و یا با سربازانش به جنگ تو برخیزد و ...

مهج الدعوات و منهج العبادات، ص267؛ المصباح للکفعمی، ص210؛ البلد الأمین و الدرع الحصین، ص340

حَدَّثَنَا الشَّرِیفُ أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُحَسِّنِ بْنِ یَحْیَى بْنِ الرِّضَا أَدَامَ اللَّهُ تَأْیِیدَهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِخَمْسٍ بَقِینَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ سَنَةَ أَرْبَعٍ وَ أَرْبَعِمِائَةٍ بِمَشْهَدِ مَقَابِرِ قُرَیْشٍ عَلَى سَاکِنِهِ السَّلَامُ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ صَدَقَةَ یَوْمَ السَّبْتِ لِثَلَاثٍ بَقِینَ مِنْ سَنَةِ اثْنَتَیْنِ وَ سِتِّینَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ بِمَشْهَدِ مَقَابِرِ قُرَیْشٍ عَلَى سَاکِنِهِ السَّلَامُ مِنْ حِفْظِهِ قَالَ أَخْبَرَنَا سَلَامَةُ مُحَمَّدٌ الْأَزْدِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو جَعْفَرِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْعَقِیلِیُّ وَ حَدَّثَنِی أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ تریک [بُرَیْکٍ‏] الرُّهَاوِیُّ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو الْقَاسِمِ عَبْدُ الْوَاحِدِ الْمَوْصِلِیُّ إِجَازَةً قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو مُحَمَّدٍ جَعْفَرُ بْنُ عَقِیلِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَقِیلِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَقِیلِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ حَدَّثَنِی أَبُو رَوْحِ النَّسَائِیُّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ‏ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ع أَنَّهُ دَعَا عَلَى الْمُتَوَکِّلِ فَقَالَ بَعْدَ أَنْ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَیْهِ:

اللَّهُمَّ إِنِّی وَ فُلَاناً عَبْدَانِ مِنْ عَبِیدِکَ إِلَى آخِرِ الدُّعَاءِ الَّذِی یَأْتِی ذِکْرُهُ

وَ وَجَدْتُ هَذَا الدُّعَاءَ مَذْکُوراً بِطْرِیقٍ أُخْرَى هَذَا لَفْظُهُ ذُکِرَ بِإِسْنَادِنَا عَنْ زراقة [زَرَافَةَ] حَاجِبِ الْمُتَوَکِّلِ وَ کَانَ شِیعِیّاً أَنَّهُ قَالَ:

کَانَ الْمُتَوَکِّلُ یُحْظِی الْفَتْحَ بْنَ خَاقَانَ عِنْدَهُ وَ قَرَّبَهُ مِنْهُ دُونَ النَّاسِ جَمِیعاً وَ دُونَ وُلْدِهِ وَ أَهْلِهِ أَرَادَ أَنْ یُبَیِّنَ مَوْضِعَهُ عِنْدَهُمْ فَأَمَرَ جَمِیعَ مَمْلَکَتِهِ مِنَ الْأَشْرَافِ مِنْ أَهْلِهِ وَ غَیْرِهِمْ وَ الْوُزَرَاءِ وَ الْأُمَرَاءِ وَ الْقُوَّادِ وَ سَائِرِ الْعَسَاکِرِ وَ وُجُوهِ النَّاسِ أَنْ یُزَیِّنُوا بِأَحْسَنِ التَّزْیِینِ وَ یَظْهَرُوا فِی أَفْخَرِ عَدَدِهِمْ وَ ذَخَائِرِهِمْ وَ یَخْرُجُوا مُشَاةً بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَنْ لَا یَرْکَبَ أَحَدٌ إِلَّا هُوَ وَ الْفَتْحُ بْنُ خَاقَانَ خَاصَّةً بِسُرَّ مَنْ رَأَى وَ مَشَى النَّاسُ بَیْنَ أَیْدِیهِمَا عَلَى مَرَاتِبِهِمْ رَجَّالَةً وَ کَانَ یَوْماً قَائِظاً شَدِیدَ الْحَرِّ وَ أَخْرَجُوا فِی جُمْلَتِهَا الْأَشْرَافَ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ ع وَ شَقَّ عَلَیْهِ مَا لَقِیَهُ مِنَ الْحَرِّ وَ الزَّحْمَةِ قَالَ زَرَافَةُ فَأَقْبَلْتُ إِلَیْهِ وَ قُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی یَعِزُّ وَ اللَّهِ عَلَیَّ مَا تَلْقَى مِنْ هَذِهِ الطُّغَاةِ وَ مَا قَدْ تَکَلَّفْتَهُ مِنَ الْمَشَقَّةِ وَ أَخَذْتُ بِیَدِهِ فَتَوَکَّأَ عَلَیَّ وَ قَالَ یَا زَرَافَةُ مَا نَاقَةُ صَالِحٍ عِنْدَ اللَّهِ بِأَکْرَمَ مِنِّی أَوْ قَالَ بِأَعْظَمَ قَدْراً مِنِّی وَ لَمْ أَزَلْ أُسَائِلُهُ وَ أَسْتَفِیدُ مِنْهُ وَ أُحَادِثُهُ إِلَى أَنْ نَزَلَ الْمُتَوَکِّلُ مِنَ الرُّکُوبِ وَ أَمَرَ النَّاسَ بِالانْصِرَافِ فَقُدِّمَتْ إِلَیْهِمْ دَوَابُّهُمْ فَرَکِبُوا إِلَى مَنَازِلِهِمْ وَ قَدَّمْتُ بَغْلَةً لَهُ فَرَکِبَهَا فَرَکِبْتُ مَعَهُ إِلَى دَارِهِ فَنَزَلَ وَ وَدَّعْتُهُ وَ انْصَرَفْتُ إِلَى دَارِی وَ لِوَلَدِی مُؤَدِّبٌ یَتَشَیَّعُ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ وَ الْفَضْلِ وَ کَانَتْ لِی عَادَةٌ بِإِحْضَارِهِ عِنْدَ الطَّعَامِ فَحَضَرَ عِنْدَ ذَلِکَ وَ تَجَارَیْنَا الْحَدِیثَ وَ مَا جَرَى مِنْ رُکُوبِ الْمُتَوَکِّلِ وَ الْفَتْحِ وَ مَشْیِ الْأَشْرَافِ وَ ذَوِی الِاقْتِدَارِ بَیْنَ أَیْدِیهِمَا وَ ذَکَرْتُ لَهُ مَا شَاهَدْتُهُ مِنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ع وَ مَا سَمِعْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ مَا نَاقَةُ صَالِحٍ عِنْدِی بِأَعْظَمَ قَدْراً مِنِّی وَ کَانَ الْمُؤَدِّبُ یَأْکُلُ مَعِی فَرَفَعَ یَدَهُ وَ قَالَ بِاللَّهِ إِنَّکَ سَمِعْتَ هَذَا اللَّفْظَ مِنْهُ؟ فَقُلْتُ لَهُ وَ اللَّهِ سَمِعْتُهُ یَقُولُ فَقَالَ لِیَ اعْلَمْ أَنَّ الْمُتَوَکِّلَ لَا یَبْقَى فِی مَمْلَکَتِهِ أَکْثَرَ مِنْ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ وَ یَهْلِکُ فَانْظُرْ فِی أَمْرِکَ وَ أَحْرِزْ مَا تُرِیدُ إِحْرَازَهُ وَ تَأَهَّبْ لِأَمْرِکَ کَیْ لَا یَفْجَأَکُمْ هَلَاکُ هَذَا الرَّجُلِ فَتَهْلِکَ أَمْوَالُکُمْ بِحَادِثَةٍ تَحْدُثُ أَوْ سَبَبٌ یَجْرِی فَقُلْتُ لَهُ مِنْ أَیْنَ لَکَ فَقَالَ أَ مَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فِی قِصَّةِ صَالِحٍ ع وَ النَّاقَةِ وَ قَوْلَهُ تَعَالَى تَمَتَّعُوا فِی دارِکُمْ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ ذلِکَ وَعْدٌ غَیْرُ مَکْذُوبٍ وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یُبْطَلَ قَوْلُ الْإِمَامِ قَالَ زَرَافَةُ فَوَ اللَّهِ مَا جَاءَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ حَتَّى هَجَمَ الْمُنْتَصِرُ وَ مَعَهُ بغا وَ وَصِیفٌ وَ الْأَتْرَاکُ عَلَى الْمُتَوَکِّلِ فَقَتَلُوهُ وَ قَطَعُوهُ وَ الْفَتْحَ بْنَ الْخَاقَانِ جَمِیعاً قِطَعاً حَتَّى لَمْ یُعْرَفْ أَحَدُهُمَا مِنَ الْآخَرِ وَ أَزَالَ اللَّهُ نِعْمَتَهُ وَ مَمْلَکَتَهُ فَلَقِیتُ الْإِمَامَ أَبَا الْحَسَنِ ع بَعْدَ ذَلِکَ وَ عَرَّفْتُهُ مَا جَرَى مَعَ الْمُؤَدِّبِ وَ مَا قَالَهُ فَقَالَ صَدَقَ إِنَّهُ لَمَّا بَلَغَ مِنِّی الْجَهْدُ رَجَعْتُ إِلَى کُنُوزٍ نَتَوَارَثُهَا مِنْ آبَائِنَا هِیَ أَعَزُّ مِنَ الْحُصُونِ وَ السِّلَاحِ وَ الْجُنَنِ وَ هُوَ دُعَاءُ الْمَظْلُومِ عَلَى الظَّالِمِ فَدَعَوْتُ بِهِ عَلَیْهِ فَأَهْلَکَهُ اللَّهُ فَقُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تُعَلِّمَنِیهِ فَعَلَّمَنِیهِ وَ هُوَ:

اللَّهُمَّ إِنِّی وَ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ عَبْدَانَ مِنْ عَبِیدِکَ نَوَاصِینَا بِیَدِکَ تَعْلَمُ مُسْتَقَرَّنَا وَ مُسْتَوْدَعَنَا وَ تَعْلَمُ مُنْقَلَبَنَا وَ مَثْوَانَا وَ سِرَّنَا وَ عَلَانِیَتَنَا وَ تَطَّلِعُ عَلَى نِیَّاتِنَا وَ تُحِیطُ بِضَمَائِرِنَا عِلْمُکَ بِمَا نُبْدِیهِ کَعِلْمِکَ بِمَا نُخْفِیهِ وَ مَعْرِفَتُکَ بِمَا نُبْطِنُهُ کَمَعْرِفَتِکَ بِمَا نُظْهِرُهُ وَ لَا یَنْطَوِی عَنْکَ شَیْ‏ءٌ مِنْ أُمُورِنَا وَ لَا یَسْتَتِرُ دُونَکَ حَالٌ مِنْ أَحْوَالِنَا وَ لَا لَنَا مِنْکَ مَعْقِلٌ یُحَصِّنُنَا وَ لَا حِرْزٌ [وَزَرٌ][1] یَحْرُزُنَا وَ لَا هَارِبٌ یَفُوتُکَ مِنَّا وَ لَا یَمْتَنِعُ الظَّالِمُ مِنْکَ بِسُلْطَانِهِ وَ لَا یُجَاهِدُکَ عَنْهُ جُنُودُهُ[2]

2) امیرالمومنین ع در ضمن خطبه‌ای فرمودند:

... ایام سلامتی را قبل از مریضی و جوانی را قبل از پیری غنیمت بشمارید؛ و قبل از پشیمانی [ای که سودی ندارد] به توبه اقدام کنید؛ و مهلتی که داده‌اند شما را به غفلتی طولانی نیندازد، چرا که اجل، آرزو را ویران نماید و گذر روزگار موکل شده که از مدت [عمر] بکاهد و دوستان را بپراکند.

خداوند رحمتتان کند، به توبه اقدام کنید قبل از اینکه مرگ در رسد، شما را در معرض امری مخفی‌ای قرار دهد که دیگر با وجود آن برگشتی در کار نخواهد بود؛

و با ترس [و زاری به درگاه خدا] بر دور و دراز بودن سفر غلبه کنید، که چه بسیار غافلی که به غفلت خود دلخوش داشت، و در مهلتی که به او داده بودند تعلل ورزید، آرزوهای دراز در سر پروراند و ساختمانهای چشم‌نواز برافراشت و با بلندی آرزویش، نزدیکیِ اجلش را کوتاهتر کرد؛ پس مرگ با ناکام گذاشتن آرزوهایش جوابش را داد، و بعد از عزت و شرافت و جایگاهی رفیع [که در دنیا برای خود درست کرده بود] در گروی اعمال هلاک کننده‌اش ماند؛ غایب شد و دیگر برنمی‌گردد؛ و پشیمان شد و سودی نمی‌دهد؛

با آنچه گرد آورد امروز به شقاوت افتاد و با همان‌ها، دیگری‌ای‌ را فردا به سعادت رساند، و خودش در گروی آنچه به دست خویش کسب کرده بود ماند، در حالی که از زن و فرزندانش جدا می‌شد؛ آنچه در دنیا رها کرد، به اندازه نخی او را بی‌نیاز نکرد و راهی به رهایی نیافت؛

پس، ای بندگان خدا، دنبال چه کاری هستید و به کدام پناهگاه و گریزگاه می‌روید، در حالی که این مرگ است که در پی شماست، یکی را پس از دیگری از پا درمی‌آورد؛ نه رحمی بر ضعیف می‌آرَد و نه حرمت شریف را می‌دارد؛ و روز و شب، اجل را دائما تشویق می‌کنند و او را با تشویق خود به پیش می‌رانند.

و هر چه که خواهد آمد، نزدیک است؛ و ورای آن عجب اندر عجب است؛ پس جوابی آماده کنید برای روز حساب، و توشه افزون سازید برای روز معاد.

خداوند ما و شما را با طاعت خویش حفظ کند و ما و شما را بر آنچه بدو نزدیک می‌سازد و مقرب درگاهش می‌گرداند یاری دهد که ما تنها به او و برای اوییم...

بحار الأنوار، ج‏74، ص441

... اغْتَنِمُوا أَیَّامَ الصِّحَّةِ قَبْلَ السَّقَمِ وَ الشَّیْبَةِ قَبْلَ الْهَرَمِ وَ بَادِرُوا التَّوْبَةَ قَبْلَ النَّدَمِ وَ لَا یَحْمِلَنَّکُمُ الْمُهْلَةُ عَلَی طُولِ الْغَفْلَةِ فَإِنَّ الْأَجَلَ یَهْدِمُ الْأَمَلَ وَ الْأَیَّامُ مُوَکَّلَةٌ بِنَقْصِ الْمُدَّةِ وَ تَفْرِیقِ الْأَحِبَّةِ فَبَادِرُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ بِالتَّوْبَةِ قَبْلَ حُضُورِ النَّوْبَةِ وَ بَرَزُوا لِلْغِیبَةِ الَّتِی لَا یَنْتَظِرُ مَعَهَا الْأَوْبَةَ وَ اسْتَعِینُوا عَلَی بُعْدِ الْمَسَافَةِ بِطُولِ الْمَخَافَةِ فَکَمْ مِنْ غَافِلٍ وَثِقَ لِغَفْلَتِهِ وَ تَعَلَّلَ بِمُهْلَتِهِ فَأَمَّلَ بَعِیداً وَ بَنَی مَشِیداً فَنَقَصَ بِقُرْبِ أَجَلِهِ بُعْدُ أَمَلِهِ فَاجَأَتْهُ مَنِیَّتُهُ بِانْقِطَاعِ أُمْنِیَّتِهِ فَصَارَ بَعْدَ الْعِزِّ وَ الْمَنَعَةِ وَ الشَّرَفِ وَ الرِّفْعَةِ مُرْتَهَناً بِمُوبِقَاتِ عَمَلِهِ قَدْ غَابَ فَمَا یَرْجِعُ وَ نَدِمَ فَمَا انْتَفَعَ وَ شَقِیَ بِمَا جَمَعَ فِی یَوْمِهِ وَ سَعِدَ بِهِ غَیْرُهُ فِی غَدِهِ وَ بَقِیَ مُرْتَهَناً بِکَسْبِ یَدِهِ ذَاهِلًا عَنْ أَهْلِهِ وَ وَلَدِهِ لَا یُغْنِی عَنْهُ مَا تَرَکَ فَتِیلًا وَ لَا یَجِدُ إِلَی مَنَاصٍ سَبِیلًا فَعَلَامَ عِبَادَ اللَّهِ التَّعَرُّجُ وَ الدَّلَجُ وَ إِلَی أَیْنَ الْمَفَرُّ وَ الْمَهْرَبُ وَ هَذَا الْمَوْتُ‏ فِی الطَّلَبِ یَخْتَرِمُ الْأَوَّلَ فَالْأَوَّلَ لَا یَتَحَنَّنُ عَلَی ضَعِیفٍ وَ لَا یُعْرَجُ عَلَی شَرِیفٍ وَ الْجَدِیدَانِ یَحُثَّانِ الْأَجَلَ تَحْثِیثاً وَ یَسُوقَانِهِ سَوْقاً حَثِیثاً وَ کُلُّ مَا هُوَ آتٍ فَقَرِیبٌ وَ مِنْ وَرَاءِ ذَلِکَ الْعَجَبُ الْعَجَبُ فَأَعِدُّوا الْجَوَابَ لِیَوْمِ الْحِسَابِ وَ أَکْثِرُوا الزَّادَ لِیَوْمِ الْمَعَادِ عَصَمَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ بِطَاعَتِهِ وَ أَعَانَنَا وَ إِیَّاکُمْ عَلَی مَا یُقَرِّبُ إِلَیْهِ وَ یُزْلِفُ لَدَیْهِ فَإِنَّمَا نَحْنُ بِهِ وَ لَه‏...

3) در فرازی از یکی از مناجات‌های منسوب به امام سجاد ع آمده است:

و من خجالت می‌کشم از اینکه تو را بخوانم در حالی که بر گناهانم اصرار می‌ورزیده‌ام؛ اما چگونه خواهد بود حال بنده‌ای که آقایش را نخواند؟ و کجا گریزگاه و پناهگاه خواهد داشت اگر او طردش کند؟

خدایا ! چه کسی به فریادم می‌رسد اگر لغزشم را نادیده نگیری؟ و چه کسی بر من رحم آوَرَد اگر تو بر من رحم نیاری؟ و چه کسی درکم کند اگر تو درکم نکنی [یا: چه کسی خطایم را جبران کند اگر تو خطایم را جبران نکنی]؟ و کجا فرار توانم کرد اگر امیدم نزد تو روا نشود؟ ...

خدایا ! دشمنی برایم قرار داده‌ای که در دلم وارد می‌شود و در جایگاه نظر و فکرم جای خوش می‌کند! به کجا فرار کنم اگر از جانب تو در برابر او یاری نشوم؟ ...

بحار الأنوار، ج‏91، ص139-141

وَجَدْتُ فِی بَعْضِ الْکُتُبِ هَذَا الدُّعَاءَ مَنْسُوباً إِلَی سَیِّدِ السَّاجِدِینَ ع وَ هُوَ فِی الْمُنَاجَاةِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَل‏

...[3] وَ أَنَا أَسْتَحْیِی أَنْ أَدْعُوَکَ وَ أَنَا مُصِرٌّ عَلَی الذُّنُوبِ وَ کَیْفَ بِعَبْدٍ لَا یَدْعُو سَیِّدَهُ وَ أَیْنَ مَفَرُّهُ وَ مَلْجَؤُهُ أَنْ یَطْرُدَه‏

إِلَهِی بِمَنْ أَسْتَغِیثُ إِنْ لَمْ تُقِلْنِی عَثْرَتِی وَ مَنْ یَرْحَمُنِی إِنْ لَمْ تَرْحَمْنِی وَ مَنْ یُدْرِکُنِی إِنْ لَمْ تُدْرِکْنِی وَ أَیْنَ الْفِرَارُ إِذَا ضَاقَتْ لَدَیْکَ أُمْنِیَّتِی‏ ...[4]

إِلَهِی جَعَلْتَ لِی عَدُوّاً یَدْخُلُ قَلْبِی وَ یَحُلُّ مَحَلَّ الرَّأْیِ وَ الْفِکْرَةِ مِنِّی وَ أَیْنَ الْفِرَارُ إِذَا لَمْ یَکُنْ مِنْکَ عَوْنٌ عَلَیْه‏ ...[5]

تدبر

1)‌ «یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ؛ کَلاَّ لا وَزَرَ»

در جلسه 353 (http://yekaye.ir/al-alaq-96-6/) بیان شد که «کلا» حرفی است که در مقام رد کردن دیدگاه شخص مقابل به کار می‌رود.

انسان می‌گوید که در این روز به کجا فرار کنم؛ و خداوند پاسخ می‌دهد که: زهی خیال باطل! چون پناهگاهی وجود ندارد.

یعنی حتی اگر فرار هم بتواند بکند سودی ندارد.

زیرا هر کس که فرار می‌کند، باید ابتدا پناهگاهی باشد که وقتی فرار کرد بدان پناهگاه پناه ببرد.

اما وقتی جایی برای پناهنده شدن نیست، فرار کردن، جز به این سو و آن سو دویدنی بی‌حاصل چه حاصلی دارد؟

شاید به همین جهت است که وضعیت مردم در آنجا به ملخ‌های پراکنده  تشبیه شده «یَوْمَ یَکُونُ النَّاس‏ کَالْفَراشِ الْمَبْثُوث‏» (قارعه/4) که شخص در حال فرار از همه اطرافیان و نزدیکانش است: «یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخیهِ، وَ أُمِّهِ وَ أَبیهِ، وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنیهِ: روزی که شخص از برادرش، و مادر و پدرش، و همسر و فرزندانش فرار می‌کند» (عبس/34-36).

2) «کَلاَّ لا وَزَرَ»

قرآن کریم، در حالی که در مورد کسی که آخرت را جدی نگرفته، می‌فرماید «در قیامت هیچ ملجایی نیست»، در مورد متقین فرموده است که در جایگاه صدق نزد سلطانی مقتدر جای دارند: «فی‏ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلیکٍ مُقْتَدِر» (قمر/55)

از مقایسه این دو آیه به نتیجه جالبی می‌توان رسید:

آخرت جایگاه بروز حقیقت است. کسی در آنجا جایی دارد که در نزد خداوند در جایگاه راستی و درستی نشسته باشد. کسی که در موضع تردید و انکار است، هیچ جایگاه و پناهگاهی نخواهد داشت.

نکته تخصصی انسان‌شناسی و سیاسی

اگر سیاست را علم دست‌یابی و مهار قدرت بدانیم، بسیاری از انسانها گمان می‌کنند راه رسیدن به قدرت، دروغ و حقه‌بازی و زیر بار حقیقت نرفتن است؛ و لذا در منظر آنها پیوند سیاست و دروغ جداشدنی نیست و «قدرت همواره فساد می‌آورد».

این سخن در مورد کسانی که قدرت را تنها در افق دنیا تعقیب می‌کند، صادق است. اما برای یک دیندار واقعی چطور؟

این دو آیه در کنار هم نشان می‌دهد که کسی که زیر بار حقیقت نرفته، در جایی که باطن این زندگی ما آشکار می‌شود، نه‌تنها هیچ قدرت، و بلکه هیچ راه فرار و پناهگاهی نداشته است؛ و در مقابل، کسی که راه صدق و راستی را در پیش گرفته، در کنار صاحب قدرت حقیقیِ عالم جای داشته است.

بر این اساس است که در تفکر دینی، ممکن است کسی در اوج قدرت باشد و در عین حال، مظلوم‌تر از او در عالم وجود نداشته باشد؛ و مگر امیرالمومنین ع جز این بود.

آری، برای یک انسان واقعا متقی، قدرت لزوما فساد نمی‌آورد و اگر دین حضورش در عرصه زندگی جدی شود، می‌توان از «مقتدر مظلوم» سخن گفت.

قبلا در این باره در یادداشتی به تفصیل سخن گفته‌ام.

http://www.souzanchi.ir/%d9%82%d8%af%d8%b1%d8%aa-%d9%88-%d9%86%d9%82%d8%af-%d8%a2%d9%86-%d9%82%d8%b3%d9%85%d8%aa-%d8%a7%d9%88%d9%84/

این نکته را در کانال نگذاشتم

3) «کَلاَّ لا وَزَرَ»

انسان موجودی محتاج است که حتما نیازمند تکیه‌گاه و پناهگاه است. نمی‌تواند به خود نهاده شود و حتما پناهگاه می‌خواهد.

---

[1] در المصباح للکفعمی، ص210 که از مهج الدعوات نقل کرده صریحا عبارت «وزر» نوشته شده است و در البلد الأمین و الدرع الحصین، ص340 به عنوان نسخه بدل کلمه «وزر» نوشته، و احتمال دارد متنی که الان از مهج در اختیار ماست و کلمه «حرز» نوشته، تصحیف نساخ باشد.

[2] .
بقیه متن دعا در این صفحه جا نشد. می توانید از لینک زیر کل مطلب را مشاهده کنید

http://yekaye.ir/al-qiyamat-75-11/

[3] . جملات قبلی این دعا چنین است:

إِلَهِی أَسْأَلُکَ أَنْ تَعْصِمَنِی حَتَّى لَا أَعْصِیَکَ فَإِنِّی قَدْ بُهِتُّ وَ تَحَیَّرْتُ مِنْ کَثْرَةِ الذُّنُوبِ مَعَ الْعِصْیَانِ وَ مِنْ کَثْرَةِ کَرَمِکَ مَعَ الْإِحْسَانِ وَ قَدْ کَلَّتْ لِسَانِی کَثْرَةُ ذُنُوبِی‏ وَ أَذْهَبَتْ عَنِّی مَاءَ وَجْهِی‏ فَبِأَیِّ وَجْهٍ أَلْقَاکَ وَ قَدْ أَخْلَقَ الذُّنُوبُ وَجْهِی وَ بِأَیِّ لِسَانٍ أَدْعُوکَ وَ قَدْ أَخْرَسَ الْمَعَاصِی لِسَانِی وَ کَیْفَ أَدْعُوکَ وَ أَنَا الْعَاصِی وَ کَیْفَ لَا أَدْعُوکَ وَ أَنْتَ الْکَرِیمُ وَ کَیْفَ أَفْرَحُ وَ أَنَا الْعَاصِی وَ کَیْفَ أَحْزَنُ وَ أَنْتَ الْکَرِیمُ وَ کَیْفَ أَدْعُوکَ وَ أَنَا أَنَا وَ کَیْفَ لَا أَدْعُوکَ وَ أَنْتَ أَنْتَ وَ کَیْفَ أَفْرَحُ وَ قَدْ عَصَیْتُکَ وَ کَیْفَ أَحْزَنُ وَ قَدْ عَرَفْتُکَ؛

[4] . بقیه متن دعا در این صفحه جا نشد. می توانید از لینک زیر کل مطلب را مشاهده کنید

http://yekaye.ir/al-qiyamat-75-11/

[5] . این گونه مضامین که پناهگاه و مفری جز خدا نداریم در بسیاری از ادعیه آمده است که در جلسه قبل مواردی گذشت و در جلسه بعد ان‌شاء الله مواردی دیگر خواهد آمد.

 

بسم الله الرحمن الرحیم

369) سوره قیامت (75) آیه 10

یَقُولُ الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ[1]

ترجمه

انسان ‌گوید آن روز کجاست [جای] فرار؟

میلاد امام باقر ع و حلول ماه رجب مبارک باد

نکات ترجمه

«الْمَفَرُّ» از ماده «فرر» گرفته شده است که کلمه «فرار» به معنای «گریختن و خود را از دام خطر رهانیدن» است  (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏9، ص54)[2] و گفته‌اند کلمه «مفرّ» هم به معنای «محل فرار، گریزگاه» به کار می‌رود، هم به معنای «وقت فرار»، و هم به معنای مصدری (خود فرار کردن)؛ و در این آیه هر سه معنا محتمل است (مفردات ألفاظ القرآن، ص628)

اگرچه قرائت این کلمه به صورت «مَفَرّ» رایجتر است، اما در قرائات شاذه به صورت «مَفِرّ» و حتی «مِفَرّ» هم قرائت شده است (مجمع‌البیان، ج10، ص595).[3]

حدیث

1) روایت شده است که حضرت یحیی ع در طول شب دائما در فکر بهشت و جهنم بود تا اینکه شبش صبح می‌شد و خوابش نمی‌بُرد؛ و سپس هنگام صبح می‌گفت:

خدایا ! کجاست [جای] فرار؟ و کجاست محل قرار؟ خدایا [جای] فراری جز به سوی تو نیست.

مصباح الشریعة، ص86

رُوِیَ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا ع أَنَّهُ کَانَ یُفَکِّرُ فِی طُولِ اللَّیْلِ فِی أَمْرِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَیَسْهَرُ لَیْلَتَهُ وَ لَا یَأْخُذُهُ النَّوْمُ ثُمَّ یَقُولُ عِنْدَ الصَّبَاحِ اللَّهُمَّ أَیْنَ الْمَفَرُّ وَ أَیْنَ الْمُسْتَقَرُّ اللَّهُمَّ لَا مَفَرَّ إِلَّا إِلَیْک‏.[4]

2) از امام کاظم ع از پدرانشان روایت شده است که امام حسین ع فرمود:

یکبار در مسجد نشسته بودیم که موذن از مناره بالا رفت و گفت: الله اکبر الله اکبر. بناگاه اشک از دیدگان امیرالمومنین ع سرازیر شد چنانکه از گریه‌اش ما هم به گریه افتادیم.

چون موذن تمام کرد حضرت فرمود: آیا می‌دانید که موذن چه می‌گوید؟

 گفتیم خداوند و رسولش و وصی او بهتر می‌دانند.

[سپس حضرت علی ع شروع به توضیح فقرات اذان کردند تا بدینجا که: ]

اما اینکه گفت «شهادت می‌دهم که خدایی جز الله نیست»  اعلام است به اینکه شهادت دادنی جایز نیست مگر با شناخت قلبی، گویی که می‌گوید: بدان که همانا هیچ معبودی جز خداوند عز و جل نیست و هر معبودی جز خداوند عز و جل باطل است، و با زبانم اقرار می‌کنم بدانچه در قلبم هست از علم به اینکه خدایی جز الله نیست و شهادت می‌دهم که هیچ پناهگاهی از خدا جز به خودش نیست واز شر هیچ شرور و فتنه هیچ فتنه‌گری جز به خداوند نمی‌توان پناه برد ...

التوحید (للصدوق)، ص239-238

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَرْوَزِیُّ الْحَاکِمُ الْمُقْرِئُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَمْرٍو مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْمُقْرِئُ الْجُرْجَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو بَکْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْمَوْصِلِیُّ بِبَغْدَادَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَاصِمٍ الطَّرِیفِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو زَیْدٍ عَیَّاشُ بْنُ یَزِیدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکَحَّالُ مَوْلَی زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ أَخْبَرَنِی أَبِی یَزِیدُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع قَالَ: کُنَّا جُلُوساً فِی الْمَسْجِدِ إِذَا صَعِدَ الْمُؤَذِّنُ الْمَنَارَةَ فَقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَبَکَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ع وَ بَکَیْنَا بِبُکَائِهِ فَلَمَّا فَرَغَ الْمُؤَذِّنُ قَالَ أَ تَدْرُونَ مَا یَقُولُ الْمُؤَذِّنُ قُلْنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ وَصِیُّهُ أَعْلَمُ فَقَالَ لَوْ تَعْلَمُونَ مَا یَقُولُ لَضَحِکْتُمْ قَلِیلًا وَ لَبَکَیْتُمْ کَثِیراً ...[5]

وَ أَمَّا قَوْلُهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَإِعْلَامٌ بِأَنَّ الشَّهَادَةَ لَا تَجُوزُ إِلَّا بِمَعْرِفَةٍ مِنَ الْقَلْبِ کَأَنَّهُ یَقُولُ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا مَعْبُودَ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنَّ کُلَّ مَعْبُودٍ بَاطِلٌ سِوَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أُقِرُّ بِلِسَانِی بِمَا فِی قَلْبِی مِنَ الْعِلْمِ بِأَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّهُ لَا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیْهِ وَ لَا مَنْجَی مِنْ شَرِّ کُلِّ ذِی شَرٍّ وَ فِتْنَةِ کُلِّ ذِی فِتْنَةٍ إِلَّا بِاللَّه‏ ...[6]

2) روزی جماعتی از شیعیان در محضر امام باقر ع  بودند. حضرت آنها را موعظه کرد و هشدار داد؛ اما آنها چندان جدی نگرفتند. ایشان ناراحت شدند. دقایقی سر به زیر انداختند و سپس سر بلند کرده و سخنانی آتشین در مواخذه آنها بر زبان راندند و در پایان فرمودند:

ای فرزندِ سه روز! روزی که در آن زاده شدی، و روزی که تو را در قبرت می‌گذارند، و روزی که از قبرت به جانب پروردگارت رهسپار خواهی شد! که چه روز عظیمی است آن روز! وای از هیبت شگفتی‌آورش و شترهایی که آب را بر آنها بسته‌اند [کنایه از شدت وخامت اوضاع] !

چه شده که بدن‌هایتان را آباد و دل‌هایتان را ویران می‌بینم؟!

به خدا سوگند اگر آنچه را ملاقات خواهید کرد و به سوی او رهسپارید می‌دیدید، می‌گفتید: «ای کاش بازگردانده می‏شدیم و دیگر آیات پروردگارمان را تکذیب نمی‏کردیم و از مؤمنان می‏شدیم» (انعام/27) و گوینده‌ای که جلیل است فرمود: «بلکه برای آنها آنچه پیش از آن پنهان می‏کردند آشکار شده، و اگر (به دنیا) بازگردانده شوند حتما به آنچه از آن نهی شده‏اند برمی‏گردند، و بی‏شک آنان دروغگویند.» (انعام/28)

تحف العقول، ص292

وَ حَضَرَهُ [الإمام الباقر أبی جعفر محمد بن علی ع] ذَاتَ یَوْمٍ جَمَاعَةٌ مِنَ الشِّیعَةِ فَوَعَظَهُمْ وَ حَذَّرَهُمْ وَ هُمْ سَاهُونَ لَاهُونَ فَأَغَاظَهُ ذَلِکَ فَأَطْرَقَ مَلِیّاً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهِمْ فَقَال‏:

... یَا ابْنَ الْأَیَّامِ الثَّلَاثِ یَوْمِکَ الَّذِی وُلِدْتَ فِیهِ وَ یَوْمِکَ الَّذِی تَنْزِلُ فِیهِ قَبْرَکَ وَ یَوْمِکَ الَّذِی تَخْرُجُ فِیهِ إِلَی رَبِّکَ فَیَا لَهُ مِنْ یَوْمٍ عَظِیمٍ یَا ذَوِی الْهَیْئَةِ الْمُعْجِبَةِ وَ الْهِیمِ الْمُعْطَنَةِ مَا لِی أَرَی أَجْسَامَکُمْ عَامِرَةً وَ قُلُوبَکُمْ دَامِرَةً أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ عَایَنْتُمْ مَا أَنْتُمْ مُلَاقُوهُ وَ مَا أَنْتُمْ إِلَیْهِ صَائِرُونَ لَقُلْتُمْ «یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُکَذِّبَ بِآیاتِ رَبِّنا وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» قَالَ جَلَّ مِنْ قَائِلٍ «بَلْ بَدا لَهُمْ ما کانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُون‏».

تدبر

1) «یَقُولُ الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ»

این انسانی که امروز در مورد زنده شدن در قیامت تردید می‌کند (قیامت/3) و می‌گوید قیامت کی و کجاست (قیامت/6) در روز قیامت دنبال راه فراری می‌گردد؛ اما دیگر دیر شده است. (حدیث3)

2) «یَقُولُ الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ»

راه فرار در قیامت کجاست؟

اگر قیامت محل ظهور همه‌کاره بودن خداوند است، پس تنها جایی که مَفَرّ است، خود اوست (احادیث1 و 2)؛

و کسی در آنجا به او پناه می‌برد، که در دنیا به او پناه برده باشد؛

اما کسی که از او رویگردان بوده، آنجا که بطلان هر امر غیرخدایی آشکار می گردد، کجا می‌خواهد برود؟

3) «یَقُولُ الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ»

انسانی که ایمان نداشت و آن را نامعقول جلوه می‌داد و برای اینکه جلوی خود را باز کند [که هر گناهی دلش می‌خواهد انجام دهد]، درباره آن چون و چرا می‌کرد (قیامت/3-6)، در قیامت دنبال راه فرار می‌گردد.

اگر هر آنچه در آخرت رخ می‌دهد، باطن عمل خود شخص در دنیا بوده، این «دنبال راه فرار گشتن» مربوط به چیست؟

الف. این ظهور ملکات دنیوی اوست که وقتی در سختی‌ها می‌افتاد دنبال راه نجات می‌گشت؛ و اینک هنگام مواجهه با حقیقت، روال سابقش [که نسبت به جدی بودن قیامت بی‌اعتنا بود] را کاملا انکار می‌کند، آن گونه در آیات دیگر حکایت شده (انعام/23؛ مجادله/18) که در عرصه قیامت، مشرکان هم شرک‌ورزیدنشان را انکار می‌کنند. (المیزان، ج20، ص105)

ب. چه‌بسا بتوان گفت همین بی‌پناهی و درماندگی و دنبال راه فرار گشتن نیز بازتاب حقیقت زندگی دنیوی خود اوست!

نکته تخصصی انسان‌شناسی

اگر توجه کنیم که قیامت باطن دنیاست، آنگاه این انسانی که در قیامت دنبال راه فرار است، در همین دنیایش هم حقیقتا مضطرب و بی‌پناه بوده است؛ و سعی می‌کرده با سرگرم کردن خویش، این درماندگی و بیچارگی خود را نادیده بگیرد.

با این توضیح، چه‌بسا بتوان این آیه را روی دیگر آیه‌ای دانست که می‌فرماید: «الَّذینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب‏؛ کسانی که ایمان آوردند و دلهایشان با یاد خدا آرامش می‌یابد؛ بدانید که دلها تنها با یاد خدا آرامش می‌یابد» (رعد/28).

ج. انسان موجودی است که نیازمند و محتاج آفریده شده است؛ و تنها رجوع به خداست که نیاز واقعی وی را رفع می‌کند. اگر کسی در دنیا احساس بی‌نیازی کرد و سر به طغیان برداشت (علق/6-7)، نیاز خود به خدا را انکار کرد، این گونه نیست که واقعا از هر پناهگاه و تکیه‌گاهی بی‌نیاز شده باشد؛ و در قیامت است که معلوم می‌شود چه کسی بی‌پشتوانه مانده است.

4) «یَقُولُ الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ»

عموم مفسران و علمای نحو، «یومئذ» را ظرف متعلق به «یقول» دانسته‌اند (در آن روز چنین می‌گوید که...) و لذا آن را بر انسان منحرفی که منکر قیامت بود تطبیق داده‌اند. در عین اینکه این معنا صحیح است، اما گزینه دیگر این است که «یومئذ» را به لحاظ نحوی مقول قولِ (= گفته و سخنِ) این انسان قلمداد کنیم و آنگاه مراد از آیه چنین می‌شود: «انسان می‌گوید: آن روز جای فرار کجاست.»

آنگاه این آیه در قبال آیات قبل، مقایسه بین دو انسان خواهد بود: انسانی که در آخرت تردید می‌اندازد و می‌گوید آخرت کی و کجاست؟ و انسانی که از حالا دلنگران آخرت خویش است و می‌گوید برای رهایی و فرار از عذاب آخرت چه تدبیری بیندیشم؟

توجه: با توجه به قاعده «امکان استفاده یک لفظ در چند معنا»، صحیح بودن یک معنا، دلیل بر غلط بودن معنای دیگر نمی‌شود؛ و لذا هر دو معنا با دو لحاظ جداگانه می‌تواند مورد نظر بوده باشد.

---

[1] . فی الشواذ قراءة ابن عباس و عکرمة و أیوب السختیانی و الحسن المَفِر بفتح المیم و کسر الفاء و قراءة الزهری المِفَر بکسر المیم و فتح الفاء (مجمع البیان، ج‏10، ص595)

[2] . اصل این ماده را «انکشاف و پرده‌برداری از روی چیزی» دانسته‌اند (معجم المقاییس اللغة، ج‏4، ص: 439) و برخی توضیح داده‌اند که فرار عبارت است از حرکت سریعی به منظور انکشاف و رهایی از بلا و ابتلا (هو الحرکة السریعة مدبرا للتخلّص عن إبتلاء أو لانکشاف إبتلاء. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏9، ص54)

[3] . برخی بر این باورند که اگر به صورت «مفَر» خوانده شود مصدر میمی است (به معنای خود فرار کردن) و اگر به صورت «مَفِر» خوانده شود، اسم مکان است (إعراب القرآن و بیانه، ج‏10، ص298: المفر مصدر میمی بمعنی الفرار او اسم مکان للفرار و الأول مفتوح الفاء و الثانی مکسورها و قد قرئ بهما) در حالی که سخن قابل دفاعی نیست، زیرا اسم مکان در وزن «مفعَل» هم رایج است مانند مطبخ و مشهد.

[4] در دعاهای متعددی که از معصومین ع روایت شده است، بر این مطلب که مفری از خدا وجود ندارد، تاکید شده است که برخی از آنها در جلسات بعد خواهد آمد؛ ان شاءالله

[5] . فَلِقَوْلِهِ اللَّهُ أَکْبَرُ مَعَانٍ کَثِیرَةٌ مِنْهَا أَنَّ قَوْلَ الْمُؤَذِّنِ اللَّهُ أَکْبَرُ یَقَعُ عَلَی قِدَمِهِ وَ أَزَلِیَّتِهِ وَ أَبَدِیَّتِهِ وَ عِلْمِهِ وَ قُوَّتِهِ وَ قُدْرَتِهِ وَ حِلْمِهِ وَ کَرَمِهِ وَ جُودِهِ وَ عَطَائِهِ وَ کِبْرِیَائِهِ فَإِذَا قَالَ الْمُؤَذِّنُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّهُ یَقُولُ اللَّهُ الَّذِی لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ وَ بِمَشِیَّتِهِ کَانَ الْخَلْقُ وَ مِنْهُ کَانَ کُلُّ شَیْ‏ءٍ لِلْخَلْقِ وَ إِلَیْهِ یَرْجِعُ الْخَلْقُ وَ هُوَ الْأَوَّلُ قَبْلَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ لَمْ یَزَلْ وَ الْآخِرُ بَعْدَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ لَا یَزَالُ وَ الظَّاهِرُ فَوْقَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ لَا یُدْرَکُ وَ الْباطِنُ دُونَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ لَا یُحَدُّ فَهُوَ الْبَاقِی وَ کُلُّ شَیْ‏ءٍ دُونَهُ فَانٍ وَ الْمَعْنَی الثَّانِی اللَّهُ أَکْبَرُ أَیِ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ عَلِمَ مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ وَ الثَّالِثُ اللَّهُ أَکْبَرُ أَیِ الْقَادِرُ عَلَی کُلِّ شَیْ‏ءٍ یَقْدِرُ عَلَی مَا یَشَاءُ الْقَوِیُّ لِقُدْرَتِهِ الْمُقْتَدِرُ عَلَی خَلْقِهِ الْقَوِیُّ لِذَاتِهِ قُدْرَتُهُ قَائِمَةٌ عَلَی الْأَشْیَاءِ کُلِّهَا- إِذا قَضی‏ أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ وَ الرَّابِعُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَعْنَی حِلْمِهِ وَ کَرَمِهِ یَحْلُمُ کَأَنَّهُ لَا یَعْلَمُ وَ یَصْفَحُ کَأَنَّهُ لَا یَرَی وَ یَسْتُرُ کَأَنَّهُ لَا یُعْصَی لَا یُعَجِّلُ بِالْعُقُوبَةِ کَرَماً وَ صَفْحاً وَ حِلْماً وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ فِی مَعْنَی اللَّهُ أَکْبَرُ أَیِ الْجَوَادُ جَزِیلُ الْعَطَاءِ کَرِیمُ الْفَعَالِ وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فِیهِ نَفْیُ کَیْفِیَّتِهِ کَأَنَّهُ یَقُولُ اللَّهُ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یُدْرِکَ الْوَاصِفُونَ قَدْرَ صِفَتِهِ الَّتِی هُوَ مَوْصُوفٌ بِهَا وَ إِنَّمَا یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ عَلَی قَدْرِهِمْ لَا عَلَی قَدْرِ عَظَمَتِهِ وَ جَلَالِهِ تَعَالَی اللَّهُ عَنْ‏ أَنْ یُدْرِکَ الْوَاصِفُونَ صِفَتَهُ عُلُوّاً کَبِیراً وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ کَأَنَّهُ یَقُولُ اللَّهُ أَعْلَی وَ أَجَلُّ وَ هُوَ الْغَنِیُّ عَنْ عِبَادِهِ لَا حَاجَةَ بِهِ إِلَی أَعْمَالِ خَلْقِهِ-

[6] . ِ وَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مَعْنَاهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا هَادِیَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَا دَلِیلَ لِی إِلَّا اللَّهُ وَ أُشْهِدُ اللَّهَ بِأَنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أُشْهِدُ سُکَّانَ السَّمَاوَاتِ وَ سُکَّانَ الْأَرَضِینَ وَ مَا فِیهِنَّ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ مَا فِیهِنَّ مِنَ الْجِبَالِ وَ الْأَشْجَارِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْوُحُوشِ وَ کُلِّ رَطْبٍ وَ یَابِسٍ بِأَنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا خَالِقَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَا رَازِقَ وَ لَا مَعْبُودَ وَ لَا ضَارَّ وَ لَا نَافِعَ وَ لَا قَابِضَ وَ لَا بَاسِطَ وَ لَا مُعْطِیَ وَ لَا مَانِعَ وَ لَا دَافِعَ وَ لَا نَاصِحَ وَ لَا کَافِیَ وَ لَا شَافِیَ وَ لَا مُقَدِّمَ وَ لَا مُؤَخِّرَ إِلَّا اللَّهُ- لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ وَ بِیَدِهِ الْخَیْرُ کُلُّهُ- تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ- وَ أَمَّا قَوْلُهُ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ یَقُولُ أُشْهِدُ اللَّهَ أَنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ نَبِیُّهُ وَ صَفِیُّهُ وَ نَجِیُّهُ أَرْسَلَهُ إِلَی کَافَّةِ النَّاسِ أَجْمَعِینَ بِالْهُدی‏ وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ وَ أُشْهِدُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ أَنِّی أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً ص سَیِّدُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا حَاجَةَ لِأَحَدٍ إِلَی أَحَدٍ إِلَّا إِلَی اللَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ مُفْتَقِرَةً إِلَیْهِ سُبْحَانَهُ «1» وَ أَنَّهُ الْغَنِیُّ عَنْ عِبَادِهِ وَ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ وَ أَنَّهُ أَرْسَلَ مُحَمَّداً إِلَی النَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً- وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً فَمَنْ أَنْکَرَهُ وَ جَحَدَهُ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِهِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِداً مُخَلَّداً لَا یَنْفَکُّ عَنْهَا أَبَداً وَ أَمَّا قَوْلُهُ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ أَیْ هَلُمُّوا إِلَی خَیْرِ أَعْمَالِکُمْ وَ دَعْوَةِ رَبِّکُمْ- وَ سارِعُوا إِلی‏ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ إِطْفَاءِ نَارِکُمُ الَّتِی‏ أَوْقَدْتُمُوهَا عَلَی ظُهُورِکُمْ وَ فَکَاکِ رِقَابِکُمُ الَّتِی رَهَنْتُمُوهَا بِذُنُوبِکُمْ لِیُکَفِّرَ اللَّهُ عَنْکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَ یَغْفِرَ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ یُبَدِّلَ سَیِّئَاتِکُمْ حَسَنَاتٍ فَإِنَّهُ مَلِکٌ کَرِیمٌ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ وَ قَدْ أَذِنَ لَنَا مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ بِالدُّخُولِ فِی خِدْمَتِهِ وَ التَّقَدُّمِ إِلَی بَیْنِ یَدَیْهِ وَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ حَیَّ عَلَی الصَّلَاةِ أَیْ قُومُوا إِلَی مُنَاجَاةِ رَبِّکُمْ وَ عَرْضِ حَاجَاتِکُمْ عَلَی رَبِّکُمْ وَ تَوَسَّلُوا إِلَیْهِ بِکَلَامِهِ وَ تَشَفَّعُوا بِهِ وَ أَکْثِرُوا الذِّکْرَ وَ الْقُنُوتَ وَ الرُّکُوعَ وَ السُّجُودَ وَ الْخُضُوعَ وَ الْخُشُوعَ وَ ارْفَعُوا إِلَیْهِ حَوَائِجَکُمْ فَقَدْ أَذِنَ لَنَا فِی ذَلِکَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ فَإِنَّهُ یَقُولُ أَقْبِلُوا إِلَی بَقَاءٍ لَا فَنَاءَ مَعَهُ وَ نَجَاةٍ لَا هَلَاکَ مَعَهَا وَ تَعَالَوْا إِلَی حَیَاةٍ لَا مَوْتَ مَعَهَا وَ إِلَی نَعِیمٍ لَا نَفَادَ لَهُ وَ إِلَی مُلْکٍ لَا زَوَالَ عَنْهُ وَ إِلَی سُرُورٍ لَا حُزْنَ مَعَهُ وَ إِلَی أُنْسٍ لَا وَحْشَةَ مَعَهُ وَ إِلَی نُورٍ لَا ظُلْمَةَ مَعَهُ «1» وَ إِلَی سَعَةٍ لَا ضِیقَ مَعَهَا وَ إِلَی بَهْجَةٍ لَا انْقِطَاعَ لَهَا وَ إِلَی غِنًی لَا فَاقَةَ مَعَهُ وَ إِلَی صِحَّةٍ لَا سُقْمَ مَعَهَا وَ إِلَی عِزٍّ لَا ذُلَّ مَعَهُ وَ إِلَی قُوَّةٍ لَا ضَعْفَ مَعَهَا وَ إِلَی کَرَامَةٍ یَا لَهَا مِنْ کَرَامَةٍ وَ عَجِّلُوا إِلَی سُرُورِ الدُّنْیَا وَ الْعُقْبَی وَ نَجَاةِ الْآخِرَةِ وَ الْأُولَی وَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ فَإِنَّهُ یَقُولُ سَابِقُوا إِلَی مَا دَعَوْتُکُمْ إِلَیْهِ وَ إِلَی جَزِیلِ الْکَرَامَةِ وَ عَظِیمِ الْمِنَّةِ وَ سَنِیِّ النِّعْمَةِ وَ الْفَوْزِ الْعَظِیمِ وَ نَعِیمِ الْأَبَدِ فِی جِوَارِ مُحَمَّدٍ ص فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ وَ أَمَّا قَوْلُهُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّهُ یَقُولُ اللَّهُ أَعْلَی وَ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یَعْلَمَ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِهِ مَا عِنْدَهُ مِنَ الْکَرَامَةِ لِعَبْدٍ أَجَابَهُ وَ أَطَاعَهُ وَ أَطَاعَ وُلَاةَ أَمْرِهِ وَ عَرَفَهُ وَ عَبَدَهُ وَ اشْتَغَلَ بِهِ وَ بِذِکْرِهِ وَ أَحَبَّهُ وَ أَنِسَ بِهِ وَ اطْمَأَنَّ إِلَیْهِ وَ وَثِقَ بِهِ وَ خَافَهُ وَ رَجَاهُ وَ اشْتَاقَ إِلَیْهِ وَ وَافَقَهُ فِی حُکْمِهِ وَ قَضَائِهِ وَ رَضِیَ بِهِ وَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّهُ یَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ أَعْلَی وَ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یَعْلَمَ أَحَدٌ مَبْلَغَ کَرَامَتِهِ لِأَوْلِیَائِهِ وَ عُقُوبَتِهِ لِأَعْدَائِهِ وَ مَبْلَغَ عَفْوِهِ وَ غُفْرَانِهِ وَ نِعْمَتِهِ لِمَنْ أَجَابَهُ وَ أَجَابَ رَسُولَهُ وَ مَبْلَغَ عَذَابِهِ وَ نَکَالِهِ وَ هَوَانِهِ لِمَنْ أَنْکَرَهُ وَ جَحَدَهُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مَعْنَاهُ لِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ عَلَیْهِمْ بِالرُّسُلِ وَ الرِّسَالَةِ وَ الْبَیَانِ وَ الدَّعْوَةِ وَ هُوَ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یَکُونَ لِأَحَدٍ مِنْهُمْ عَلَیْهِ حُجَّةٌ فَمَنْ أَجَابَهُ فَلَهُ النُّورُ وَ الْکَرَامَةُ وَ مَنْ‏ أَنْکَرَهُ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ- وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبِینَ وَ مَعْنَی قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ فِی الْإِقَامَةِ أَیْ حَانَ وَقْتُ الزِّیَارَةِ وَ الْمُنَاجَاةِ وَ قَضَاءِ الْحَوَائِجِ وَ دَرْکِ الْمُنَی وَ الْوُصُولِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِلَی کَرَامَتِهِ وَ غُفْرَانِهِ وَ عَفْوِهِ وَ رِضْوَانِهِ.

قال مصنف هذا الکتاب إنما ترک الراوی لهذا الحدیث ذکر حی علی خیر العمل للتقیة

 

بسم الله الرحمن الرحیم

368) سوره قیامت (75) آیه 4  

بَلى‏ قادِرینَ عَلى‏ أَنْ نُسَوِّیَ[1] بَنانَهُ

ترجمه

آری، [در حالی که] تواناییم بر اینکه سرانگشتانش را هم سر و سامان دهیم.

حدیث

1) از امام حسن عسکری ع روایت شده است:

نزد امام صادق ع صحبت از «جدل در دین» به میان آمد و عده‌ای گفتند پیامبر خدا ص و ائمه از آن نهی کرده‌اند. حضرت ع فرمود:

آنها از هرگونه جدلی نهی نکردند، بلکه از جدلی که به نحو «احسن» (نیکو) نباشد نهی کرده‌اند ...

[بعد از توضیحاتی در مورد این «جدل غیراحسن»، فرمودند:]

اما جدلی که احسن باشد آن همان است که خداوند به پیامبرش امر کرد که به آن روش با کسی که منکر برانگیخته شدن بعد از مرگ و زنده شدن برای قیامت بود، بحث کند و خداوند از قول آن شخص فرمود: «برای ما مَثَلی زد و آفرینش خود را فراموش کرد! گفت: کیست که استخوان‌ها را زندگی می‌بخشد در حالی که پوسیده‌اند؟» و خداوند در پاسخ به او فرمود: «بگو» ای محمد! «همان کسی به آن زندگی می‌بخشد که اول بار آن را ایجاد کرد و او به هر آفریده‌ای داناست. همان کسی که برای شما از درخت سبز آتشی قرار داد تا ناگهان شما از آن آتش افروزید.» (یس/78-80)

پس خداوند از پیامبرش خواست که با آن باطل‌گرایی که می‌گفت: چگونه ممکن است که خداوند این استخوان‌ها را مبعوث کند در حالی که پوسیده است، جدل کند؛ و خداوند متعال فرمود: بگو همان کسی به آن زندگی می‌بخشد که اول بار آن را ایجاد کرد، آیا کسی که آن را ابتداءا و نه از چیزی پدید آورد، ناتوان است از اینکه آن را بعد از اینکه پوسیده شد برگرداند؟ بلکه نزد شما ابتدایش سخت‌تر از برگرداندنش است.

سپس فرمود: «همان کسی که برای شما از درخت سبز آتشی قرار داد» یعنی وقتی که آتش سوزان را که در درخت سبز دارای رطوبت مخفی شده را بیرون آورد، به شما نشان داد که او بر اینکه شیء پوسیده شده را برگرداند نیز تواناست.

التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری ع، ص528 ؛ الإحتجاج (للطبرسی)، ج‏1، ص21

قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیُّ ع: ذُکِرَ عِنْدَ الصَّادِقِ ع‏ الْجِدَالَ فِی الدِّینِ، وَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ وَ الْأَئِمَّةَ ع قَدْ نَهَوْا عَنْهُ- فَقَالَ الصَّادِقُ ع: لَمْ یُنْهَ عَنْهُ مُطْلَقاً، وَ لَکِنَّهُ نُهِیَ عَنِ الْجِدَالِ بِغَیْرِ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ

... وَ أَمَّا الْجِدَالُ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَهُوَ مَا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ نَبِیَّهُ أَنْ یُجَادِلَ بِهِ مَنْ جَحَدَ الْبَعْثَ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ إِحْیَاءَهُ لَهُ، فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى حَاکِیاً عَنْهُ:

«وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ» فَقَالَ اللَّهُ فِی الرَّدِّ عَلَیْهِ: «قُلْ» یَا مُحَمَّدُ «یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ؛ الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ».

فَأَرَادَ اللَّهُ مِنْ نَبِیِّهِ أَنْ یُجَادِلَ الْمُبْطِلَ الَّذِی قَالَ: کَیْفَ یَجُوزُ أَنْ یُبْعَثَ هَذِهِ الْعِظَامُ وَ هِیَ رَمِیمٌ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ أَ فَیَعْجِزُ مَنِ ابْتَدَأَ بِهِ لَا مِنْ شَیْ‏ءٍ أَنْ یُعِیدَهُ بَعْدَ أَنْ یَبْلَى بَلِ ابْتِدَاؤُهُ أَصْعَبُ عِنْدَکُمْ مِنْ إِعَادَتِهِ.

ثُمَّ قَالَ: الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً أَیْ إِذَا کَانَ قَدْ کَمَنَ النَّارُ الْحَارَّةُ فِی الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ الرَّطْبِ یَسْتَخْرِجُهَا، فَعَرَّفَکُمْ أَنَّهُ عَلَى إِعَادَةِ مَا بَلِیَ أَقْدَر.[2]

2) از امیرالمومنین ع روایت شده است:

آنگاه که موعد مقرر سر رسد، و اندازه‌های امور در رسد و آخر آفریدگان به آغاز آن پیوندد، و از اراده خدا آنچه بر ایجاد دوباره مخلوقات تعلق گرفته، فرا رسد؛

آسمان را بتکاند و بشکافد، و زمین را بجنباند و سخت بلرزاند؛

کوهها را از بن برکند و پراکنده کند، چنانکه از هیبت جلالش، و بیم سطوتش درهم کوبیده شوند؛

و هر آن که در زمین [مدفون] است بیرون آورد، و پس از پوسیدگی‌ دوباره حیات بخشد، و پس از پراکندگى گرد هم آورد، سپس از هم متمایزشان سازد تا مورد سوال‌شان قرار دهد از کردارهاى پنهان و کارهاى کرده در نهان؛

و آنان را دو گروه سازد: بر گروهى نعمت بخشد، و گروه دیگر را در عتاب کشد...

نهج‌البلاغه، خطبه109 (با اقتباس از ترجمه شهیدی، ص105-106)

حَتَّى إِذَا بَلَغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ وَ الْأَمْرُ مَقَادِیرَهُ وَ أُلْحِقَ آخِرُ الْخَلْقِ بِأَوَّلِهِ وَ جَاءَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ مَا یُرِیدُهُ مِنْ تَجْدِیدِ خَلْقِهِ أَمَادَ السَّمَاءَ وَ فَطَرَهَا وَ أَرَجَّ الْأَرْضَ وَ أَرْجَفَهَا وَ قَلَعَ جِبَالَهَا وَ نَسَفَهَا وَ دَکَّ بَعْضُهَا بَعْضاً مِنْ هَیْبَةِ جَلَالَتِهِ وَ مَخُوفِ سَطْوَتِهِ وَ أَخْرَجَ مَنْ فِیهَا فَجَدَّدَهُمْ بَعْدَ إِخْلَاقِهِمْ وَ جَمَعَهُمْ بَعْدَ تَفَرُّقِهِمْ ثُمَّ مَیَّزَهُمْ لِمَا یُرِیدُهُ مِنْ‏ مَسْأَلَتِهِمْ عَنْ خَفَایَا الْأَعْمَالِ وَ خَبَایَا الْأَفْعَالِ وَ جَعَلَهُمْ فَرِیقَیْنِ أَنْعَمَ عَلَى هَؤُلَاءِ وَ انْتَقَمَ مِنْ هَؤُلَاء...[3]

تدبر

1) «بَلى‏ قادِرینَ عَلى‏ أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ»

در مقابل کسی که تردید دارد که آیا واقعا این استخوان‌های پراکنده شده، قابل جمع شدن است، فرمود که ما تواناییم بر اینکه سرانگشتانش را هم سر و سامان دهیم.

چرا از «تسویه بنان» سخن گفت؟

الف. استخوان انگشتها از کوچکترین استخوان‌هاست؛ وقتی خدا این را جمع می‌کند، قطعا جمع استخوان‌های بزرگ کاری ندارد. (مجمع‌البیان، ج10، ص597)

ب. سرانگشتان دست و پا، آخرین نقطه‌های بدن انسان است؛ یعنی زمانی که آن را سامان می‌دهند، حتما قبلش تمام اعضای بدن را سامان داده‌اند. (تفسیر کبیر (فخر رازی)، ج‏30، ص721)

ج. انگشتان یک انسان، با بهره‌مندی از توانایی‌های پیچیده در باز و بسته شدن و گرفتن و دادن، قابلیت انجام کارهای ظریف و دقیقی را دارد که انسان را بر خیلی از حیوانات برتری داده، به علاوه که در خود شکل و خطوط روی آن، اسرار فراوانی نهفته است (المیزان، ج‏20، ص104) از جمله اینکه امروزه کشف کرده‌اند خطوط سرانگشت هر انسانی منحصر به خود اوست (و برای همین سیستم‌های انگشت‌نگاری برای تشخیص هویت افراد راه‌اندازی شده) و در واقع، سر و سامان دادن مجدد سرانگشتان انسان، حکایتگر از این است که در حشر، هیچ چیزی از هیچ فردی، حتی ابعاد کاملا شخصی و متمایز کننده‌اش، فروگذار نمی‌شود.

د. ...

2) «بَلى‏ قادِرینَ عَلى‏ أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ»

دقت کنید افق دید هرکس تا کجاست و خداوند چگونه افق دید را - حتی در مواجهه با یک کافر- گسترش می‌دهد؟

کافران مهمترین شبهه‌شان‌ این است که خداوند چگونه استخوانهای پوسیده را جمع می‌کند (توضیح در جلسه قبل، تدبر4)؛ و جمع آوری استخوان‌های پراکنده را بعید می‌شمرند؛ در مقابل، خداوند بر سامان‌دهی کامل سر انگشتان (که حتی خطوطش هم در هر انسانی با انسان دیگر متفاوت است) تاکید می‌کند؛ یعنی کاری که خداوند قرار است انجام دهد، خیلی خیلی بالاتر از آن چیزی است که آنها انتظار داشته‌اند.

نکته تخصصی انسان‌شناسی

افق درک بسیاری از انسانها از افق محسوسات و دنیای پیرامونی خود بالاتر نمی‌رود و لذا بسیاری از آنچه در مورد بهشت و جهنم گفته می‌شود برایشان باورکردنی نیست.

از یک فرد کافر، که جهان را در محسوسات جلوی چشمش خلاصه کرده، سقوط در چنین افقی از فهم، بعید نیست؛ آنچه جای تعجب و بلکه تأسف دارد این است که بسیاری از کسانی که خود را مسلمان و باورمند به خدا و آخرت قلمداد می‌کنند، خود را از این افق بالاتر نمی‌آورند و بسیاری از حقایق مربوط به عوالم ماوراء و انسان‌هایی که در همین دنیا از آن عوالم گذر کرده‌اند (مانند پیامبر اکرم ص در سفر معراج) را صرفا به خاطر اینکه در محاسبات دنیایی‌شان نمی‌گنجد انکار می‌کنند؛ و وقتی مقامات عظیم اولیای الهی ویا کثرت وصف‌ناشدنی نعمت‌های بهشتی یا عذابهای اخروی را می‌شنوند، باب تردید و انکار می‌گشایند.

3) «بَلى‏ قادِرینَ عَلى‏ أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ»

کسی تردید کرد که آیا واقعا این استخوان‌های پراکنده شده، قابل جمع شدن است؟

خداوند پاسخ داد که ما تواناییم بر اینکه سرانگشتانش را هم سر و سامان دهیم.

آیا ما هم اگر می‌خواستیم پاسخ دهیم، همین طور وارد می‌شدیم یا موضوع بحث را عوض می‌کردیم و به سراغ بحث «روح» می‌رفتیم؟

بحث تخصصی انسان‌شناسی

اینکه انسان موجودی است که علاوه بر بُعد جسمی، از یک حقیقت ماورایی به نام روح نیز برخوردار است، از مطالب مسلم قرآنی است که قبلا درباره‌اش مکرر بحث شد (مثلا جلسه268، تدبر1).[4] اما قبول این بُعد ماورایی، نباید ما را به نادیده گرفتن همین بُعد جسمانی و اقتضائات آن سوق دهد.

این آیه از آیاتی است که بوضوح نشان می‌دهد که معاد، امری صرفا مربوط به روح انسان نیست و حتما بُعد جسمانی هم دارد؛ و بعد جسمانی‌اش هم صرفا تابع روح نیست، بلکه مشخصه‌های کاملا فیزیکی‌ای (مانند خطوط سرانگشتان) نیز در این معاد مورد توجه بوده است.

به همین ترتیب است که در مورد بهشت و جهنم، اگرچه لذت‌های معنوی و شکنجه‌های روحی (مانند لذت لقاء الله و غم فراق) مهم و برتر از لذایذ و آلام جسمانی است؛ اما این گونه نیست که بیان آن لذتها و رنجها، صرفا برای عوام باشد و واقعیت نداشته باشد. اگر انسان واقعا مرکب از جسم و روح است، که هست؛ پس، در معاد، هر دوی این ابعاد وجودی انسان باید احضار گردد، و برتری منزلت روح نسبت به بدن، دلیل موجهی برای نادیده گرفتن شأن خود بدن نیست.[5]

4) «بَلى‏ قادِرینَ عَلى‏ أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ»

استفاده از تعبیر «تسویه بنان» با توجه به سایر استعمالات قرآنی از کلمه «تسویه»، چه‌بسا بتواند مویدی بر نقش‌آفرینی روح در سر و سامان دادن جسم در قیامت باشد.

نکته تخصصی فلسفی

(توجه: این مطلب فقط به درد کسانی می‌خورد که در بحثهای فلسفی ورود دارند.)

ملاصدرا در بحث معاد جسمانی، ادله‌ای می‌آورد که نشان دهد که روح است که در مرتبه قیامت، جسم متناسب با خود را ایجاد می‌کند. اشکالی که بعدی‌ها بر او گرفته‌اند این است که معاد جسمانی را به تَبَعِ روح، و تنها در افق جسم مثالی توضیح می‌دهد؛ و بر همین اساس، آقاعلی مدرس زنوزی، تفسیر ملاصدرا از معاد جسمانی را کامل ندانسته‌ و ظاهرا با الهام گرفتن از برخی احادیث[6]، کوشیده‌ تبیینی ارائه دهد که نحوه پیوستن بدن عنصری به روح را هم شرح دهد.

شاید با توجه به کاربرد کلمه تسویه در آفرینش اولیه، و سپس استعمال همین واژه در این آیه برای حشر انسان، بتوان گفت که به نحوی هر دوی این بزرگواران، حق داشته‌اند. بدین بیان که در عین حال که همچون آقاعلی مدرس، نوعی استقلال برای بدن جسمانی و سیر او به سمت روح را قبول کنیم؛ در عین حال، نه ایجاد، بلکه سامان‌یابیِ نهاییِ این جسم را مربوط به حضور و تصرف روح در آن بدانیم.

توضیح مطلب در قالب چند مقدمه بدین بیان است:

الف. در مورد آفرینش انسان، هربار از «نفخ روح» سخن گفته شده، قبل از آن، به اینکه انسان از گِل آفریده و سپس «تسویه» شده، اشاره شده است؛ و ظاهرا «تسویه» در این موارد، همان سامان‌بخشیدن به جسم است که همراه با نفخ روح انجام می‌شود (جلسه166، تدبر2)[7]:

«إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُون‏؛ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی‏ فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ» (حجر/28-29) (جلسه266و268)

«بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طین‏ ... ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فیهِ مِنْ رُوحِهِ ...» (سجده/7و9)

«إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طین‏؛ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی‏ فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ» (ص/71-72) (جلسه165-166)

ب. در آیه کنونی، تسویه را مربوط به «سرانگشتان» دانست. (این تعبیر موید این است که «تسویه» نوعی تصرف در بُعد جسمانی انسان است.)

ج. وجودِ حیات در بدن انسان، ناشی از حضور روح است، و این آیه هم که سخن از «تسویه بنان» گفته، در مقام اشاره به احیای مجدد انسان است.

پس،

اینجا هم حضور روح مقارن و ملازم با این تسویه می‌باشد؛ یعنی این تسویه هم به خاطر این است  که روح در بدن حاضر شده است.[8]

شاید این مطلب که: در جایی که قرار است یک فرشته به صورت جسمانی بر یک انسان متمثل شود، از تعبیر «روح» و «سویّ» استفاده شده است: فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا (مریم/17) نیز بتواند در حد مویدی بر این مدعا اقامه شود.[9]

5) «بَلى‏ قادِرینَ عَلى‏ أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ»

کسی تردید کرد که آیا واقعا این استخوان‌های پراکنده شده، قابل جمع شدن است؟

خداوند پاسخ داد که ما تواناییم بر اینکه سرانگشتانش را هم سر و سامان دهیم.

این پاسخ بوضوح، «معاد جسمانی» در نگاه اسلامی را اثبات می‌کند؛ به نظر می‌آید، با دقت در برخی از احادیث که از «باقی ماندنِ طینتِ هر شخص، علی‌رغم پوسیدن تمام گوشت و استخوانش» سخن گفته‌اند، (مثلا حدیث3 در جلسه قبل) و نیز بحث‌های ژنتیک و اکتشافات مربوط به سلول‌های بنیادین (مانند اینکه تمام مشخصات هر شخص در ژن‌های وی ثبت شده، و تنها با یک سلول، بلکه فقط با جزیی از یک سلول (یعنی DNA) امکان تشخیص هویت یک نفر و چه‌بسا بازسازی تمامی اندام‌های وی وجود دارد) بتوان دریچه‌هایی برای فهم عمیق‌تر معاد جسمانی گشود.

تذکر:

قبول معاد جسمانی به معنای نفی معاد روحانی نیست. در واقع، قبول معاد روحانی یکی از اموری است که تمام کسانی که وجود روح را پذیرفته‌اند بدان باور دارند؛ بلکه بحث «معاد جسمانی»، بحث بر سر این است که علاوه بر معاد روحانی، جسم هم بازمی‌گردد؛ و روح انسان همانند دنیا، همراه با بدن جسمانی در قیامت محشور می‌شود؛ و لذا لذتها و شکنجه‌های جسمانی اموری واقعی، و نه صرفا تمثیلی، است.

---

[1] درباره «سوّی» در جلسه 134 توضیح داده شد.

[2] . این حدیث قبلا در در جلسه 171 حدیث 1 آمده بود: http://yekaye.ir/ya-seen-036-80/

[3] . این حدیث در جلسه263 حدیث1 گذشت:  http://yekaye.ir/al-hegr-15-25/

همچنین این فراز از حدیثی هم که قبلا در جلسه 85، حدیث1 آمده بود،  http://yekaye.ir/al-anam-006-094/  قابل توجه است:

چون رشته کارها از هم گسست و روزگاران سپرى شد و رستاخیز مردم فرا رسید، خداوند آنها را از درون گورها یا آشیانه‏هاى پرندگان یا کنام درندگان یا هر جاى دیگر که مرگ بر زمینشان زده است، بیرون آورد، در حالى، که به سوی امر او شتابان‏اند و بیدرنگ به سوى بازگشتگاه او به مى‏روند، و خاموش، صف در صف، در منظر الهى ایستاده. و ندا دهنده صدایش را به گوش همه می‌رساند...

نهج البلاغه، خطبه 83

حَتَّى إِذَا تَصَرَّمَتِ الْأُمُورُ وَ تَقَضَّتِ الدُّهُورُ وَ أَزِفَ النُّشُورُ أَخْرَجَهُمْ مِنْ ضَرَائِحِ الْقُبُورِ وَ أَوْکَارِ الطُّیُورِ وَ أَوْجِرَةِ السِّبَاعِ وَ مَطَارِحِ الْمَهَالِکِ سِرَاعاً إِلَى أَمْرِهِ مُهْطِعِینَ إِلَى مَعَادِهِ رَعِیلًا صُمُوتاً قِیَاماً صُفُوفاً یَنْفُذُهُمُ الْبَصَرُ وَ یُسْمِعُهُمُ الدَّاعِی.

و این حدیث از امام صادق ع که در جلسه 311، حدیث3  http://yekaye.ir/al-hajj-22-6/ گذشت نیز به مشمون این آیه می‌توان مرتبط باشد:

هنگامی که خداوند عز و جل می‌خواهد که مخلوقات را برانگیزاند، آسمان را چهل صباح به بارش وامی‌دارد، پس اعضاء [بدن] گرد هم می‌آیند و گوشت می‌روید.

الأمالی( للصدوق)، ص177؛ تفسیر القمی، ج‏2، ص253

الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَبْعَثَ الْخَلْقَ أَمْطَرَ السَّمَاءَ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فَاجْتَمَعَتِ الْأَوْصَالُ وَ نَبَتَتِ اللُّحُومُ.

[4] دقت شود در آنجا هم تعبیر «سوّی» قبل از «نفخ روح» آمده است

[5] . چنانکه در همین دنیا هم، وقتی جسم کاملا خسته و آزرده باشد، تفکر (به عنوان یک عمل روحی- معنوی اصیل) هم عملا تا حدود زیادی تعطیل می‌شود.

[6] . ظاهرا الهام‌بخش وی، این عبارت امام صادق ع بوده که در پاسخ آن زندیقی که سوالات متعددی از امام ع پرسیده بود، آمده است:

مِنْ سُؤَالِ الزِّنْدِیقِ الَّذِی سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ مَسَائِلَ کَثِیرَة...

قال ع ...فَإِذَا کَانَ حِینُ الْبَعْثِ مُطِرَتِ الْأَرْضُ مَطَرَ النُّشُورِ فَتَرْبُو الْأَرْضُ ثُمَّ تمخضوا [تُمْخَضُ‏] مَخْضَ السِّقَاءِ فَیَصِیرُ تُرَابُ الْبَشَرِ کَمَصِیرِ الذَّهَبِ مِنَ التُّرَابِ إِذَا غُسِلَ بِالْمَاءِ- وَ الزُّبْدِ مِنَ اللَّبَنِ إِذَا مُخِضَ فَیَجْتَمِعُ تُرَابُ کُلِّ قَالَبٍ إِلَى قَالَبِهِ فَیَنْتَقِلُ بِإِذْنِ اللَّهِ الْقَادِرِ إِلَى حَیْثُ الرُّوحِ فَتَعُودُ الصُّوَرُ بِإِذْنِ الْمُصَوِّرِ کَهَیْئَتِهَا وَ تَلِجُ الرُّوحُ فِیهَا فَإِذَا قَدِ اسْتَوَى لَا یُنْکِرُ مِنْ نَفْسِهِ شَیْئاً (الإحتجاج (للطبرسی)، ج‏2، ص351)

[7] . در جلسه 268 چنین گمان شد که اگر «اعتدال و سامان یافتن وجود آدمی» را غیر از «نفخ روح» بدانیم معنایی متفاوت با معنای مذکور در جلسه 166 گفته‌ایم؛ اما به نظر می‌رسد این دو معنا منافاتی با هم ندارند و براحتی می‌توان مطلب آن دو جلسه را با هم جمع کرد؛ بدین بیان که:

«تسویه» اساسا ناظر به جسم است؛ اما این تسویه، کاری است که توسط روح ویا بواسطه حضور روح در جسم انجام می‌شود.

[8] . شاید چون چنین تلازمی در کار است، گاه در قرآن کریم از خلقت بدن و سپس تسویه آن سخن گفته و همین مقدار را برای انسان شدن کافی دانسته و مجددا از دمیدن روح سخن نگفته است، چرا که تسویه ملازم با دمیدن روح است؛ مثلا:

ثُمَّ کانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّى؛ (‌قیامت/38)؛

الَّذی خَلَقَ فَسَوَّى (اعلی/2)

الَّذی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلاً (کهف/37)

الَّذی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ (انفطار/7)

[9] . لازم به ذکر است که تعبیر «سوّی» در مورد نفس هم کار رفته (وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها؛ شمس/7) و چند مورد دیگر در قرآن کریم هست که ربطی به حضور روح ندارد؛ در همان معنای اولیه «مساوی» دانستن و یا صاف و مساوی کردن است:

یَوْمَئِذٍ یَوَدُّ الَّذینَ کَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَ لا یَکْتُمُونَ اللَّهَ حَدیثاً (نساء/42)

رَفَعَ سَمْکَها فَسَوَّاها (نازعات/28)

فَکَذَّبُوهُ فَعَقَرُوها فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاها (شمس/14)

هُوَ الَّذی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمیعاً ثُمَّ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلیمٌ (بقره/29)

إِذْ نُسَوِّیکُمْ بِرَبِّ الْعالَمینَ (شعرا/98)

 

بسم الله الرحمن الرحیم

توجه

آیه 2 سوره قیامت «وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ» قبلا در جلسه 136 مورد بحث و تدبر واقع شد. برای مطالعه آن می‌توانید به لینک زیر مراجعه کنید.

http://yekaye.ir/al-qiyamah-075-02/

367) سوره قیامت (75) آیه 3

أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ

ترجمه

آیا انسان چنین حساب می‌کند که هرگز استخوان‌هایش را جمع نمی‌کنیم؟

نکات ترجمه‌ای و نحوی

«یَحْسَبُ» از ماده «حسب» است که درباره این ماده و استعمالات قرآنی آن در جلسه96  (http://yekaye.ir/al-muminoon-023-115/ )  و جلسه18 (http://yekaye.ir/39-33-al-ahzab/ ) توضیحاتی ارائه شد.

«أَلَّنْ نَجْمَعَ» = أن + لن نجمع

«عِظامَ» به معنای «استخوان» می‌باشد که در جلسه 169 (http://yekaye.ir/ya-seen-036-78/ ) درباره‌اش توضیحاتی ارائه شد.

توجه

مضمون این آیه و آیه بعد بسیار شبیه مضمون آیات «وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمیم‏؛ قُلْ یُحْییهَا الَّذی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلیم‏» (یس/78-79: برای ما مَثَلی زد و آفرینش خود را فراموش کرد! گفت: کیست که استخوان‌ها را زندگی می‌بخشد در حالی که پوسیده‌اند؟ بگو همان کسی به آن زندگی می‌بخشد که اول بار آن را ایجاد کرد و او به هر آفریده‌ای [یا: به هر گونه آفرینشی] داناست.) است که در جلسات 169-170 مورد بررسی قرار گرفت. اغلب احادیث و تدبرهای آنجا در اینجا نیز صدق می‌کند که از تکرار آنها خودداری می‌شود:

http://yekaye.ir/ya-seen-036-78/

http://yekaye.ir/ya-seen-036-79/

شأن نزول

1) روایت شده است که عدی بن ربیعه به پیامبر خدا ص گفت:

محمد! بگو ببینم روز قیامت وضعیتش چگونه خواهد بود؟

حضرت برایش توضیحاتی داد. او گفت: اگر آن روز را هم ببینم تو را تصدیق نمی‌کنم و به تو ایمان نمی‌آورم؛ آیا خداوند این استخوان‌ها را بعد از اینکه پوسید جمع می‌کند؟ و این آیه نازل شد.

و گفته‌اند در مورد ابوجهل نازل شد که مرتب می‌گفت: آیا محمد ص گمان می‌کند که خداوند این استخوانها را بعد از پوسیدن و پخش شدنشان دوباره در خلقتی جدید برمی‌گرداند؟

البحر المحیط فی التفسیر، ج‏10، ص345؛ أسباب نزول القرآن (الواحدی)، ص469

روی أن عدی بن ربیعة قال لرسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و سلم:

یا محمد، حدّثنی عن یوم القیامة متى یکون أمره؟ فأخبره رسول اللّه صلّى اللّه علیه و سلم، فقال: لو عاینت ذلک الیوم لم أصدقک و لم أؤمن به، أو یجمع اللّه هذه العظام بعد بلاها، فنزلت.

و قیل: نزلت فی أبی جهل، کان یقول: أ یزعم محمد صلّى اللّه علیه و سلم أن یجمع اللّه هذه العظام بعد بلاها و تفرّقها فیعیدها خلقا جدیدا؟

حدیث

2) از امیرالمومنین ع روایت شده که فرموده‌اند:

تعجب می‌کنم که از کسی که در خدا شک دارد در حالی که آفرینش خدا را می‌بیند؛

وتعجب می‌کنم از کسی که مرگ را فراموش کرده در حالی که می‌بیند کسانی را که می‌میرند؛

و تعجب می‌کنم از کسی که منکر ایجاد آخرت است در حالی که ایجاد در دنیا را می‌بیند؛

و تعجب می‌کنم از کسی که مشغول آباد کردن سرای فانی است در حالی که آباد کردن باقی را رها کرده است.

نهج البلاغه؛ حکمت126

وَ قَالَ ع:

عَجِبْتُ لِمَنْ شَکَّ فِی اللَّهِ وَ هُوَ یَرَى خَلْقَ اللَّهِ وَ عَجِبْتُ لِمَنْ نَسِیَ الْمَوْتَ وَ هُوَ یَرَى [مَنْ یَمُوتُ‏] الْمَوْتَى وَ عَجِبْتُ لِمَنْ أَنْکَرَ النَّشْأَةَ الْأُخْرَى وَ هُوَ یَرَى النَّشْأَةَ الْأُولَى وَ عَجِبْتُ لِعَامِرٍ دَارَ الْفَنَاءِ وَ تَارِکٍ دَارَ الْبَقَاء.[1]

3) از امام صادق ع سوال شد که آیا مُرده، جسدش می‌پوسد؟

فرمود: بله، تا جایی که نه گوشتی از او می‌ماند و نه استخوانی؛ مگر آن طینتی که از آن آفریده شد، که آن نمی‌پوسد، در قبر در حالت دَوَران باقی می‌ماند، تا اینکه از آن آفریده شود همان گونه که اول بار آفریده شده بود.

الکافی، ج‏3، ص251

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَى عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

سُئِلَ عَنِ الْمَیِّتِ یَبْلَى جَسَدُهُ؟

قَالَ نَعَمْ حَتَّى لَا یَبْقَى لَهُ لَحْمٌ وَ لَا عَظْمٌ إِلَّا طِینَتُهُ الَّتِی خُلِقَ مِنْهَا فَإِنَّهَا لَا تَبْلَى تَبْقَى فِی الْقَبْرِ مُسْتَدِیرَةً حَتَّى یُخْلَقَ مِنْهَا کَمَا خُلِقَ أَوَّلَ مَرَّةٍ.[2]

تدبر

1) «أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ»

قبلا بیان شد که در قرآن کریم، تمامی مواردی که ماده «حسب» به صورت فعلِ انسان به کار رفته، ناظر به نوعی اشتباه در «حساب و کتاب‌»های انسان‌هاست؛ به طوری که در همگی می‌توان کلمه «ظن» و «زعم» (گمان و پندار) با بار معنایی منفی را به کار برد. (جلسه96، تدبر1)[3] http://yekaye.ir/al-muminoon-023-115/

این آیه استفهام انکاری است؛ در واقع، قرآن این مدل حساب و کتاب کردن «انسان» را به چالش می‌کشد؛ و در دو آیه بعدی، هم منشأ معرفتی آن را نقد می‌کند (آیه4: بَلى‏ قادِرینَ عَلى‏ أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ) و هم درباره منشأ احساساتی و انگیزشیِ آن هشدار می‌دهد (آیه5: بَلْ یُریدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ).

نکته تخصصی انسان‌شناسی

ظاهرا اشتباه در حساب و کتاب‌های «انسان» دو منشا دارد؛ که برای مصون ماندن از این اشتباهات باید هر دو را جدی گرفت:

الف. منشأ معرفتی: ما در زندگی‌مان همواره بر اساس اطلاعاتی است که تاکنون داشته‌ایم، حساب و کتاب می‌کنیم؛ و هرچه اطلاعات ما بیشتر ویا عوض شود، حساب و کتاب‌هایمان تغییر می‌کند.

پس باید شناخت‌هایی که از عالم و آدم داریم را مرتب بازبینی کرده و در جایی که شناخت متعبری نداریم، نایستیم: «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْم» (إسراء/36)

ب. منشأ احساساتی و انگیزشی: انسان چیزی را خوشش بیاید سعی می‌کند در حساب و کتاب‌هایش جدی بگیرد و به سمت آن حرکت کند «یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً» (کهف/104)؛ و از چیزی که بدش بیاید، می‌کوشد در حساب و کتاب‌هایش، آن را نادیده گرفته «وَ حَسِبُوا أَلاَّ تَکُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا» (مائده/71)، یا به سمت حذف آن از مقابل دیدگان خود اقدام کند «بَلْ یُریدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ» (قیامة/5)؛ و در هر صورت، به نحوی حساب و کتاب کند که دلخواه خود را توجیه نماید:

در اینجا حتی شناخت صحیح هم گاه حریف انسان نمی‌شود؛ و اتفاقا «کفر» در جایی است که شناخت هست، اما احساسات و انگیزش‌ها آن را کنار می‌نهد.

راه علاج این دومی آن است که دائما دلخواه‌های خود را زیر نظر داشته، و مراقب دوست داشتن و ناخوشایند داشتن‌های خود باشیم؛ به قول حافظ شیرازی:

پاسبان حرم دل شده‌ام شب همه شب

تا در این پرده جز اندیشه او نگذارم

http://ganjoor.net/hafez/ghazal/sh324/

2) «أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ»

این آیه هشداری است به یکی از حساب و کتاب‌های ناروای انسان:

یکی از اشتباهات انسان این است که آنچه را تاکنون تجربه نکرده، ناممکن می‌شمرد. تاکنون ندیده که کسی که مرد و استخوانهایش متلاشی شد، دوباره زنده شود، گمان می‌کند که چنین چیزی هرگز رخ نخواهد داد.

ثمره معرفت‌شناختی

راه شناخت واقعیت، به «آنچه به تجربه ما درآمده» منحصر نمی‌شود؛ و برای انکار یک واقعیت، اینکه تاکنون آن را تجربه نکرده‌ایم، دلیل موجهی نمی‌باشد.

همان طور که قبول یک واقعیت، نیازمند دلیل کافی است؛ رد هر چیزی هم باید مبتنی بر دلیل کافی باشد.

3) «أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ»

با اینکه واقعه‌ای که شأن نزول این آیه بوده، سخن یکی از کافران زمان پیامبر ص بوده است، اما نفرمود: «آیا او حساب کرد که ...»؛ بلکه فرمود: «آیا انسان حساب می‌کند که ...».

چرا؟

الف. این یک رویه‌ای که مورد ابتلای «انسان» است؛ نه یک شخص خاص؛ در واقع، مساله‌ای است ناظر به انسان‌شناسی، و آفتی که گریبانگیر هر انسانی ممکن است بشود. (تدبر1)

ب. این یک رویه‌ای است که «همواره» رخ می‌دهد. یک واقعه‌ای نیست که یکبار رخ داده و تمام شود تا با فعل ماضی از آن یاد شود؛ بلکه هر زمان این اشتباه محاسباتی دوباره تکرار می‌شود.

ج. ...

4) «أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ»

کفار در اعتراض به معاد، عمدتا بر این تاکید کرده‌اند که انسان چگونه از حالتی که به «استخوان» تبدیل شده (إسراء/49 و 98؛ مومنون/23 و 82 ؛ صافات/16 و 53 ؛ واقعه/47) ویا استخوانش پوسیده (نازعات/17)، دوباره زنده می‌شود (یس/78) ویا چگونه این استخوان‌ها جمع‌آوری می‌گردد (قیامت/3)؟ و حتی در مورد زنده کردنی که به عُزَیرِ نبی نشان داده شد، بر پیوند و بازسازی استخوان‌ها تاکید رفت (بقره/259).

چرا در مساله احیای مجدد انسان، در میان اعضای بدن، این اندازه بر مساله جمع و بازسازی مجدد استخوان‌ها تاکید شده است؟

الف. شاید از این جهت که در نگاه عادی، انسانها بارها متلاشی شدن  و ترمیم مجدد پوست و گوشت را مشاهده می‌کرده‌اند، اما اگر استخوانی متلاشی می‌شد، دیگر ترمیمی برایش نمی‌دیده‌اند.

ب. شاید از این جهت که در نگاه عمومی، پیکره بدن انسان، بیش و پیش از هر چیز در گروی استخوان‌بندی اوست.

ج. ...[4]

---

[1] . البته شبیه این روایت، اما از امام سجاد ع در جلسه170، حدیث3 گذشت

[2] . البته شبیه این روایت در جلسه169، حدیث2 گذشت.

[3] در جلسه مذکور بیان شد که این بار معنایی منفی، در وزن ثلاثی مجرد (حسب) و وزن «افتعال» (احتسب) چنین است. اکنون می‌افزاییم که در وزن «مفاعله» (حاسب) این کلمه دلالتی بر خطا ندارد؛ اما این وزن فقط در مورد اقدامی که خداوند و فرشتگان در مورد انسان انجام می دهند (محاسبه اعمال) به کار رفته و در هیچیک از موارد استعمال قرآنی این وازه، فاعل آن انسان نیست؛ لذاست که گفته شد (تمامی مواردی که ماده «حسب» به صورت فعلِ انسان به کار رفته).

[4] . اما هر چه باشد، این نکته جالب است که اگر انسان توجه کند که همین انسان، در یک مرحله‌ای در مراحل تکوینش، بدون استخوان بود و بعدا به مرحله‌ای رسید که دارای استخوان شد (مومنون/14)، براحتی می‌تواند دریابد که خداوند براحتی می‌تواند مجددا در حالی که استخوانی در کار نیست، او را به عالم برگرداند. (پیشرفت‌های علم ژنتیک و مساله سلول‌های بنیادین، پذیرش این مساله را امروزه بسیار آسان کرده است) انشاء الله در جلسه بعد توضیح بیشتری خواهد آمد.

 

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏؛ لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ[1]

366) سوره قیامت (75) آیه 1

ترجمه

به نام خداوند رحمت‌گستر که رحمتش همیشگی است؛ سوگند می‌خورم به روز قیامت؛

نکات ترجمه‌ای و نحوی

«لا أُقْسِمُ»

درباره این تعبیر قبلا در جلسه 136 (قیامت/2 http://yekaye.ir/al-qiyamah-075-02/) و جلسه330 (بلد/1 http://yekaye.ir/al-balad-90-1/) توضیح داده شد.

«الْقِیامَةِ»

از ماده «ق‌وم» است. این ماده در زبان عربی در دو معنای اصلی به کار رفته است: یکی به معنای «جماعتی از مردم» [قوم و قبیله] و دیگری به معنای برخاستن (انتصاب) و عزم و تصمیم (معجم المقاییس اللغة، ج‏5، ص43). برخی اصل این ماده را در معنای نقطه مقابل نسشتن (قعود)، یعنی برخاستن و به کاری اقدام کردن (فعلیة العمل)، دانسته و توضیح داده‌اند که معنای اول آن از زبان سریانی وارد عربی شده است. (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏9، ص341-344)

از این ماده مشتقات قرآنی فراوانی به کار رفته است:

«قیام» مصدر ثلاثی مجرد از این ماده است که انحای مختلفی دارد: یا «قیام به چیزی» است یا «قیام بر چیزی» و یا قیام به معنای «عزم به کاری» ویا به معنای اسم برای «چیزی که امور دیگر بدان تکیه می‌زنند» (مفردات ألفاظ القرآن، ص690-691):

-         قیام به چیزی [همان معنای «ایستادن» می‌دهد] مانند  «مِنْها قائِمٌ وَ حَصِیدٌ» (هود/100) ، «ما قَطَعْتُمْ مِنْ لِینَةٍ أَوْ تَرَکْتُمُوها قائِمَةً عَلى‏ أُصُولِها» (حشر/5) «الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً» (آل عمران/191)

-         قیام بر چیزی، به معنای مراعات کردن و حفظ و مراقبت از آن چیز است، که در این صورت غالبا با حرف «علی» می‌آید؛ مثلا: «أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلى‏ کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَت‏» (رعد/33) یا تعبیر «إِلَّا ما دُمْتَ عَلَیْهِ قائِماً» (آل عمران/75) که این دومی به معنای در طلب آن مطلب ثابت قدم ماندن است.

-       قیام به معنای تصمیم و عزم به انجام کاری، مانند «إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ» (مائده/6) ویا «یُقِیمُونَ الصَّلاةَ» (مائده/55) یعنی دائما آن را انجام می‌دهند و بر آن محافظت دارند؛ (بیتن تعبیر قیام به نماز و اقامه نماز تفاوتی هست که در ادامه توضیح داده می‌شود)

-       «قیام» و «قِوام» به معنای اسم برای چیزی که بدان تکیه زده می‌شود و موجب ایستاده ماندن چیز دیگری می‌شود و قوام‌بخش آن است؛ مانند : «وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ الَّتِی‏ جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً» (نساء/5) ویا «جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ‏» (مائده/97)

 «قیامة» (قیامت) که به معنای برپایی آن ساعت خاص است (وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ؛ روم/12)، از «قیام» به اضافه «ة» (که علامت «دفعه» است) درست شده، یعنی آنجایی است که انسان یکدفعه قیام می‌کند (مفردات ألفاظ القرآن، ص691)

«مَقام» به معنای مکانی است که شخص در آن جا می‌ایستد، معادل کلمه «جایگاه» (لا مَقامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا، أحزاب/13؛ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِینٍ‏، دخان/51)، که به «جایگاه» از آن جهت که در آن می‌ایستند «مقام»؛ و از آن جهت که در آن می‌نشینند «مَقعد» (فی‏ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلیکٍ مُقْتَدِر؛ قمر/55) گفته می‌شود. (مفردات ألفاظ القرآن، ص692)

«إِقامَة» در یک مکان هم به معنای ثابت ماندن در آنجاست، (عَذابٌ مُقِیمٌ؛ هود/39) و بر همین اساس «اقامة یک چیز» به معنای حق آن را به طور کامل ادا کردن می‌باشد «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلى‏ شَیْ‏ءٍ حَتَّى تُقِیمُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ‏» (مائده/68) و «مُقَامَة» (الَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ‏؛ فاطر/35) هم به همان معنای «اقامت» است. (مفردات ألفاظ القرآن، ص692)

با این توضیح معلوم می‌شود که در مورد رفتن به سراغ نماز، اگر از مصدر «قیام» استفاده شود، صرفا به معنای به نماز ایستادن است و لزوما بار معنایی مثبت ندارد، مانند «وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا کُسالى‏» (نساء/ 142)؛ اما وقتی از مصدر «اقامه» استفاده می‌شود به معنای حق آن را به طور کامل ادا کردن است و لذا بار معنایی مثبت دارد، مانند: «رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاةِ» (إبراهیم/40) «فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ» (توبه/11). (مفردات ألفاظ القرآن، ص693). [2]

«قیّم» و «قیّوم» هم هر دو از قیام گرفته شده؛ «قَیّم» صفت است، به معنای کسی که دیگری به او تکیه داده و پابرجا گردیده و قوام کارش به اوست؛ مانند «ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ»[3] (یوسف/40) یا «فِیها کُتُبٌ قَیِّمَةٌ» (بینة/3) و «قیّوم» صیغه مبالغه در همین معنا می‌باشد (اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّوم‏؛ بقره/214). (مفردات ألفاظ القرآن، ص691؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏9، ص343)

این ماده و مشتقات آن 660 بار در قرآن کریم به کار رفته است.

حدیث

1) از امام باقر ع روایت شده است:

کسی که بر خواندن [سوره] «لا أُقْسِمُ» مداومت بورزد و همواره بدان عمل نماید، خداوند عز و جل او را همراه با رسول خدا ص از قبرش در بهترین صورت برمی‌انگیزاند و به او بشارت می‌دهد و در روی او می‌خندد تا از صراط و میزان عبور کند.

ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص121؛ تفسیر جوامع الجامع، ج‏4، ص399

أَبِی ره قَالَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَن‏ الْحَسَنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَةَ لا أُقْسِمُ وَ کَانَ یَعْمَلُ بِهَا بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ص مِنْ قَبْرِهِ فِی أَحْسَنِ صُورَةٍ وَ یُبَشِّرُهُ وَ یَضْحَکُ فِی وَجْهِهِ حَتَّى یَجُوزَ عَلَى الصِّرَاطِ وَ الْمِیزَانِ.[4]

2) روایت شده که شخصی به نام یزید بن سلام سوالاتی را از پیامبر اکرم ص پرسید. از جمله اینکه:

گفت: از دنیا به من خبر بده که چرا دنیا نامیده شد؟

فرمود: دنیا ، دنی [پست]  است، و دونِ [= پایین‌تر و پست‌تر از] آخرت آفریده شد؛ و اگر همراه آخرت آفریده می‌شد اهل آن فانی نمی‌شدند همان طور که اهل آخرت فانی نمی‌شوند.

پرسید: پس، از قیامت به من بگو؛ که چرا قیامت نامیده شد؟

فرمود: چون در آن، قیام خلق برای حساب رخ می‌دهد.

گفت: پس چرا آخرت آخرت نامیده شد؟

فرمود: چون متاخر است، بعد از دنیا می‌آید؛ سالهایش وصف نمی‌شود و ایامش به شماره در نمی‌آید و ساکنانش نمی‌میرند.

علل الشرائع، ج‏2، ص470

حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ یَحْیَى بْنِ ضُرَیْسٍ الْبَجَلِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ عُمَارَةُ السَّکُونِیُّ السُّرْیَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ بْنُ عَاصِمٍ بِقَزْوِینَ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ هَارُونَ الْکَرْخِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَزِیدَ بْنِ سَلَّامِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مَوْلَى رَسُولِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ یَزِیدَ قَالَ حَدَّثَنِی یَزِیدُ بْنُ سَلَّامٍ أَنَّهُ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ ص ...[5]

قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الدُّنْیَا لِمَ سُمِّیَتِ الدُّنْیَا؟

قَالَ الدُّنْیَا دَنِیَّةٌ خُلِقَتْ مِنْ دُونِ الْآخِرَةِ وَ لَوْ خُلِقَتْ مَعَ الْآخِرَةِ لَمْ یَفْنَ أَهْلُهَا کَمَا لَا یَفْنَى أَهْلُ الْآخِرَةِ.

قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْقِیَامَةِ لِمَ سُمِّیَتِ الْقِیَامَةَ؟

قَالَ لِأَنَّ فِیهَا قِیَامَ الْخَلْقِ لِلْحِسَابِ.

قَالَ فَأَخْبِرْنِی لِمَ سُمِّیَتِ الْآخِرَةُ آخِرَةً؟

قَالَ لِأَنَّهَا مُتَأَخِّرَةٌ تَجِی‏ءُ مِنْ بَعْدِ الدُّنْیَا لَا تُوصَفُ سنیها [سِنِینُهَا] وَ لَا تُحْصَى أَیَّامُهَا وَ لَا یَمُوتُ سُکَّانُهَا.

تدبر

1) «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏؛ لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ»

مقصود از «لا» در ابتدای «لا اقسم ...» چیست؟

الف. «لا» زائد (برای تاکید) است و معنایش این است که «سوگند می‌خورم به ...» (ابن عباس و سعید بن جبیر، به نقل مجمع البیان، ج‏10، ص597؛‌ تفسیر القمی، ج2، ص329)[6]

ب. «رد» بر کسانی است که منکر رستاخیز هستند[7]؛ گویی ابتدا می‌فرماید: نه چنین است که گمان می‌کنید، و سپس سوگند را شروع می‌کند؛ تا تفاوتی باشد بین سوگندی که ابتدا به ساکن انجام می‌شود با سوگندی که در مقابل کسانی که با مطلب مخالف‌اند اقامه می‌گردد. (مجمع البیان، ج‏10، ص597) و گفتن «لا» قبل از سوگند خوردن در عربی متداول است، مانند «لا واللّه» [در فارسی هم تعبیر «نه به خدا»‌ رایج است] (معانی القرآن، ج‏3، ص207)

ج. به معنای «سوگند نمی‌خورم» است و درباره چرایی این تعبیر هم دو نظر بیان شده است (مجمع البیان، ج‏10، ص597):

ج.1. چون مطلب با دلایل عقلی و نقلی بقدری واضح است که سوگند خوردن نیاز ندارد.

ج.2. چون شما آن را باور ندارید و بدان اقرار نمی‌کنید.

د. ...

2) «لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ»

قبلا بارها بیان شد که وقتی در جایی سوگندی خورده می‌شود هم دلالت بر عظمت و اهمیت آن چیزی دارد که بدان سوگند خورده شده، و هم دلالت دارد بر اهمیت آن چیزی که به خاطر آن سوگند خورده شده (= جواب قسم).

در اینجا جواب قسم محذوف است و عموم مفسران اتفاق نظر دارند که سیاق آیات دلالت دارد که آن محذوف، عبارتِ «لَتُبعَثُنّ: حتما مبعوث خواهید شد» می‌باشد؛ و علت حذف را این داسنته‌اند که با این حذف کردن و نامش را نبردن، به نحو کنایه‌ای بر عظمت و بزرگی آن تاکید می‌شود (المیزان، ج‏20، ص104)

بدین ترتیب، معنای آیه چنین می‌شود:

«سوگند می‌خورم به روز قیامت که شما حتما برانگیخته خواهید شد»

اگر توجه کنیم که «قیامت» دلالت بر همان معنای رستاخیز و بپا خاستن دارد، آنگاه نکته جالب توجه این است که در اینجا، چیزی که بدان سوگند خورده شده، با چیزی که برای تاکید بر آن سوگند خورده شده، یکی است: سوگند به روز رستاخیز که شما رستاخیزی در پیش دارید.

اما چرا؟

الف. شاید می‌خواهد نشان دهد که مساله قیامت بقدری واضح و آشکار است، که با توجه دادن به آن، وجودش غیرقابل انکار خواهد بود. (قریب به مضمون «إِنْ کُنْتُمْ فی‏ رَیْبٍ مِنَ الْبَعْث‏ ...؛ حج/5» که می‌خواهد بفرماید برانگیخته شدن اصلا جای تردید ندارد. توضیح در جلسه310، تدبر7 http://yekaye.ir/al-hajj-22-5/)

ب. ...

3) «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏؛ لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ»

گاه فضای انکار بقدری در میان ما آدمیان شدید است که:

خداوند رحمان و رحیم، اولا برای اینکه ما باور کنیم مجبور می‌شود سوگند یاد کند؛

و ثانیا قبل از اینکه سوگندش را هم بیان کند، مجبور است با تعبیر «لا» ابتدا با این انکار ما مخالفت کند و بفرماید چنین نیست که شما گمان می‌کنید!

---

[1] . قرأ القواس لأقسم و الباقون «لا أُقْسِمُ» و لم یختلفوا فی الثانی أنه «وَ لا أُقْسِمُ» (مجمع البیان، ج‏10، ص595) نحاس قرائت «لأقسم» را به حسن بصری و اعرج نسبت داده است (إعراب القرآن، ج‏5، ص51)

[2] . در باب وجه تسمیه «قیمت» و نسبت آن با ماده «قوم» توضیحی در کتب لغت نیافتم. البته اینکه «تقویم» به معنای «ارزیابی کردن» از مفهوم «تعیین قیمت» گرفته شده را همگی اشاره کرده اند، اما اینکه چرا «قیمت» را قیمت نامیدند چیزی گفته نشده است.

[3] . البته «قیّمة» در آیه «وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ» (بینة/5) مضاف الیه است نه صفت؛ و لذا گفته‌اند مقصود از آن امت قائم به قسط است که در آیاتی مانند «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ» (آل عمران/110) و «کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلَّهِ‏» نساء/135) بدان اشاره شده است. (مفردات ألفاظ القرآن، ص691)

[4] .  در تفسیر جوامع الجامع، ج‏4، ص399 روایت زیر را هم در فضیلت این سوره ذکر کرده است:

فى حدیث أبىّ: و من قرأ سورة القیامة شهدت له أنا و جبرئیل یوم القیامة أنه کان مؤمنا بیوم القیامة.

در نفسیر برهان از کتاب خواص القران، علاوه بر نقل روایت فوق از رسول خدا ص، روایات زیر را هم در فضیلت این سوره ذکر کرده است:

و من (خواص القرآن): روی عن النبی (صلى الله علیه و آله) أنه قال: «من قرأ هذه السورة شهدت له أنا و جبرئیل یوم القیامة أنه کان موقنا بیوم القیامة، و خرج من قبره و وجهه مسفر عن وجوه الخلائق، یسعى نوره بین یدیه، و إدمان قراءتها یجلب الرزق و الصیانة و یحبب إلى الناس».

و قال الصادق (علیه السلام): «قراءتها تخشع و تجلب العفاف و الصیانة، و من قرأها لم یخف من سلطان، و حفظ فی لیله- إذا قرأها- و نهاره بإذن الله تعالى». (البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏5، ص533)

درباره خواندن این سوره و آداب آن روایات زیر قابل توجه است:

استحباب خواندن آن در رکعت اول نماز عشاء: أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع الْقِرَاءَةُ فِی الصَّلَاةِ فِیهَا شَیْ‏ءٌ مُوَقَّتٌ قَالَ لَا إِلَّا الْجُمُعَةَ تُقْرَأُ بِالْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقِینَ قُلْتُ لَهُ فَأَیُّ السُّوَرِ تُقْرَأُ فِی الصَّلَوَاتِ قَالَ أَمَّا الظُّهْرُ وَ الْعِشَاءُ الْآخِرَةُ تُقْرَأُ فِیهِمَا سَوَاءً وَ الْعَصْرُ وَ الْمَغْرِبُ سَوَاءً وَ أَمَّا الْغَدَاةُ فَأَطْوَلُ وَ أَمَّا الظُّهْرُ وَ الْعِشَاءُ الْآخِرَةُ- فَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَى وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها وَ نَحْوُهُمَا وَ أَمَّا الْعَصْرُ وَ الْمَغْرِبُ- فَ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ وَ نَحْوُهُمَا وَ أَمَّا الْغَدَاةُ فَ عَمَّ یَتَساءَلُونَ وَ هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْغاشِیَةِ وَ لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ وَ هَلْ أَتى‏ عَلَى الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ. (تهذیب الأحکام، ج‏2، ص95)

استحباب گفتن سبحانک اللهم بعد از قرائت آن: 5- حَدَّثَنَا تَمِیمُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِیمٍ الْقُرَشِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ سَمِعْتُ رَجَاءَ بْنَ أَبِی الضَّحَّاکِ یَقُول‏ ... وَ کَانَ [الرضا ع] إِذَا قَرَأَ لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ  قَالَ عِنْدَ الْفَرَاغِ مِنْهَا سُبْحَانَک‏.

[5] . فَقَالَ لَهُ لِمَ سُمِّیَ الْفُرْقَانُ فُرْقَاناً قَالَ لِأَنَّهُ مُتَفَرِّقُ الْآیَاتِ وَ السُّوَرِ أُنْزِلَتْ فِی غَیْرِ الْأَلْوَاحِ وَ غَیْرُهُ مِنَ الصُّحُفِ وَ التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِیلُ وَ الزَّبُورُ نَزَلَتْ کُلُّهَا جُمْلَةً فِی الْأَلْوَاحِ وَ الْوَرَقِ قَالَ فَمَا بَالُ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ لَا یَسْتَوِیَانِ فِی الضَّوْءِ وَ النُّورِ قَالَ لَمَّا خَلَقَهُمَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَطَاعَا وَ لَمْ یَعْصِیَا شَیْئاً فَأَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى جَبْرَئِیلَ ع أَنْ یَمْحُوَ ضَوْءَ الْقَمَرِ فَمَحَاهُ فَأَثَّرَ الْمَحْوُ فِی الْقَمَرِ خُطُوطاً سَوْدَاءَ وَ لَوْ أَنَّ الْقَمَرَ تُرِکَ عَلَى حَالِهِ بِمَنْزِلَةِ الشَّمْسِ وَ لَمْ یُمْحَ لَمَا عُرِفَ اللَّیْلُ مِنَ النَّهَارِ وَ لَا النَّهَارُ مِنَ اللَّیْلِ وَ لَا عَلِمَ الصَّائِمُ کَمْ یَصُومُ وَ لَا عَرَفَ النَّاسُ عَدَدَ السِّنِینَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی لِمَ سُمِّیَ اللَّیْلُ لَیْلًا قَالَ لِأَنَّهُ یُلَایِلُ الرِّجَالَ مِنَ النِّسَاءِ جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أُلْفَةً وَ لِبَاساً وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَمَا بَالُ النُّجُومِ تَسْتَبِینُ صِغَاراً وَ کِبَاراً وَ مِقْدَارُهَا سَوَاءٌ قَالَ لِأَنَّ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا بَحْراً یَضْرِبُ الرِّیحُ أَمْوَاجَهَا فَلِذَلِکَ تَسْتَبِینُ صِغَاراً وَ کِبَاراً وَ مِقْدَارُ النُّجُومِ کُلُّهَا سَوَاءٌ

[6] . این نظر با قرائت ابن‌کثیر که «لأقسم» خوانده نیز سازگار است «زاید» بودن به معنای این است که در إعراب و نحو جایگاهی ندارد، نه اینکه (آن گونه که نویسنده بیان المعانی، ج1، ص237 گمان کرده) به معنای زیادی و بی‌فایده باشد که بودنش در کلام خدا مورد انکار قرار بگیرد.

[7] یا منکر سخنان پیامبر درباره معاد هستند و پیامبر را در اخبار از معاد دروغگو می‌شمرند. (التبیان فی إعراب القرآن، ص381)

 

بسم الله الرحمن الرحیم

این سوره با دعوت به «خواندن» شروع شد، خواندنی با اسم پروردگاری که هم انسان را آفریده و هم بر اساس کرامتش به او علم داده، علمی با «قلم» که انسانها را از سایر موجودات متمایز می‌کند.

بدین ترتیب، انسانی که مخاطب وحی است: رب دارد، خالق دارد، و ممیزه خاصی دارد: خواندن و نوشتن؛ و در نتیجه: فرهنگ و تمدن؛ و امکان انتقال آن، و در نتیجه تکامل و پیشرفت.

اما علی‌رغم این امتیاز ویژه، همه انسانها راه کمال حقیقی (قرب خدا) را در پیش نمی‌گیرند؛ بلکه برخی با برخورداری از این ممیزه‌ها، احساس استغنا کرده، به طغیان کشیده می‌شوند، که دو علاج دارد: یکی به یاد آورد که عاقبت و سرانجامش به سوی خداست؛ و دوم اینکه توجه کند که خدا او را می‌بیند.

البته آن طغیانگر، زیر بار حق و حقیقت نمی‌رود، و در مقابل آن بنده‌ای که بر هدایت است  و راه خدا را در پیش گرفته و می‌کوشد که دیگران را هم به تقوا وادارد، مانع‌تراشی می‌کند و می‌کوشد با سازمان‌دهی نیروها، وی را زمین بزند؛

اما کاری از پیش نخواهد برد؛ و بنده‌ای که سر به سجده نهاده و خود را یکسره تسلیم خداوند نموده، مراتب قرب و کمال را خواهد پیمود و آن مقام ویژه‌ای که خداوند انسان را برای آن آفریده، به دست خواهد آورد.

با این بیان، چه‌بسا بتوان گفت:

این سوره، که ظاهرا اولین سوره‌ای است که بر پیامبر ص نازل شده، در همان ابتدا، با معرفی‌ای از حقیقت انسان، و نمونه‌ای از دو بُعد اصلی وجود وی، که یکی به طغیان تمایل دارد و دیگری تسلیم شدن در برابر راه هدایت را می‌جوید، وضعیت کلی انسان و دین و آنچه که در تاریخ بشر بر سر این دو رفته و خواهد رفت، به اجمال بیان کرده است.

 

بسم الله الرحمن الرحیم

365) سوره علق (96) آیه 19 

کَلاَّ لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ

ترجمه

چنین نیست [که او گمان کرده؛ یا: که بتواند کاری از پیش ببرد] ؛ اطاعتش مکن، و سجده کن و تقرب جوی.

توجه: آیه سجده‌دار

این آیه از آیاتی است که سجده واجب دارد. در صورتی که صوت آن را گوش دهید یا با صدایی که تلفظ شود، بخوانید انجام یک سجده واجب است. البته برای مرور ذهنی، سجده لازم نیست. این سجده نیاز به وضو ندارد، اما شرایط سجده را باید رعایت کرد (اعضایی که بر زمین باید گذاشته شود و اینکه پیشانی بر خاک (مُهر) باشد). هر ذکری در این سجده جایز است، اما بهتر آن است که این ذکر گفته شود[1]:

لا إِلهَ إِلَّا اللّهُ حَقّا حَقّا

لَا إِلهَ الّا اللّهُ ایماناً وَ تَصْدِیقاً

لَا إِلهَ إِلَّا اللّهُ عُبُودِیَّه وَ رِقًّا

سَجَدْتُ لَکَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقًّا

لَا مُسْتَنْکِفاً وَ لَا مُسْتَکْبِراً

بَلْ أَنَا عَبْدٌ ذَلِیلٌ ضَعِیفٌ خَائِفٌ مُسْتَجِیرٌ.

من لا یحضره الفقیه، ج‏1، ص307

حدیث

1) از امام باقر ع روایت شده است:

سجده‌های واجب در قرآن چهارتاست: در سوره سجده (معروف به سوره «الم تنزیل» یا «الم سجده»)؛ و در سوره غافر (معروف به سوره «حم سجده»)؛ و در سوره نجم؛ و در سوره علق (معروف به سوره «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ»)، آیه «کَلَّا لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ».

فرمود: اینها «سُوَر عزائم» است که سجده در آنها واجب است؛ ولی در غیر اینها، اختیار با خودت است [یعنی سجده‌اش واجب نیست و مستحب است]، اگر خواستی سجده کن و اگر خواستی سجده نکن؛ و امام سجاد ع خوش داشت که در همگی آنها سجده کند.

دعائم الإسلام، ج‏1، ص215؛ مجمع البیان[2]، ج‏10، ص783؛ الخصال[3]، ج‏1، ص252

وَ رُوِّینَا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ص أَنَّهُ قَالَ: الْعَزَائِمُ مِنْ سُجُودِ الْقُرْآنِ أَرْبَعٌ فِی الم تَنْزِیلِ السَّجْدَةِ وَ فِی حم السَّجْدَةِ وَ فِی النَّجْمِ وَ فِی «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ»: «کَلَّا لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ» قَالَ فَهَذِهِ الْعَزَائِمُ لَا بُدَّ مِنَ السُّجُودِ فِیهَا وَ أَنْتَ فِی غَیْرِهَا بِالْخِیَارِ إِنْ شِئْتَ فَاسْجُدْ وَ إِنْ شِئْتَ فَلَا تَسْجُدْ قَالَ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ یُعْجِبُهُ أَنْ یَسْجُدَ فِیهِنَّ کُلِّهِنَّ.

2) ابوبصیر حدیثی را ظاهرا از امام صادق ع روایت کرده است که:

هنگامی که آیه سجده در هریک از سوره‌های عزائم چهارگانه (سجده، غافر، نجم و علق) خوانده شد و شنیدی، سجده کن، هرچند که وضو نداشته باشی و یا جُنُب باشی و یا زنی باشد که نماز نمی‌خواند [= در ایام عادت ماهیانه است]؛ ولی آیات سجده در سایر قرآن اختیار داری؛ خواستی سجده کن و خواستی سجده نکن.

الکافی ، ج‏3، ص318

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ [أبوعبد اللّه علیه السلام‏]:

إِذَا قُرِئَ شَیْ‏ءٌ مِنَ الْعَزَائِمِ الْأَرْبَعِ فَسَمِعْتَهَا فَاسْجُدْ وَ إِنْ کُنْتَ عَلَى غَیْرِ وُضُوءٍ وَ إِنْ کُنْتَ جُنُباً وَ إِنْ کَانَتِ الْمَرْأَةُ لَا تُصَلِّی وَ سَائِرُ الْقُرْآنِ أَنْتَ فِیهِ بِالْخِیَارِ إِنْ شِئْتَ سَجَدْتَ وَ إِنْ شِئْتَ لَمْ تَسْجُدْ.

3) از رسول خدا ص روایت شده است که:

«نزدیکترین وضعیتی که بنده نسبت به خداوند دارد وقتی است که در سجده است.»

این مطلب، مستقیما از قول امام صادق و امام رضا ع هم روایت شده، با این تفاوت که آنها بعد از بیان این جمله فرموده‌اند:

«و این مفاد همان سخن خداوند تبارک و تعالی است که فرمود: «سجده کن و نزدیک شو.»

مجمع البیان ، ج‏10، ص783

عن عبد الله بن مسعود أن رسول الله ص:

قال أقرب ما یکون العبد من الله إذا کان ساجدا.

و فی عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج‏2، ص7؛ الکافی، ج‏3، ص265؛ من لا یحضره الفقیه، ج‏1، ص209 :[4]

حَدَّثَنَا أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا ع یَقُولُ أَقْرَبُ مَا یَکُونُ الْعَبْدُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ سَاجِدٌ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى «وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِب‏»

4) روایت شده است هنگامی که آیه «و سجده کن و نزدیک شو» نازل شود، پیامبر ص به سجده افتاد و در سجده‌اش گفت:

از خشم تو به رضای تو، و از عقوبتت به چشم‌پوشی کردنت پناه می‌برم؛ و از تو به تو پناه می‌برم؛ تو را ثنا گفتن نتوانم، تو آن گونه‌ای که خود گفته‌ای.

عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، ج‏4، ص114

رُوِیَ فِی الْحَدِیثِ أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَى «وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ» سَجَدَ النَّبِیُّ ص فَقَالَ فِی سُجُودِهِ «أَعُوذُ بِرِضَاکَ مِنْ سَخَطِکَ وَ بِمُعَافَاتِکَ مِنْ عُقُوبَتِکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْکَ لَا أُحْصِی ثَنَاءً عَلَیْکَ أَنْتَ کَمَا أَثْنَیْتَ عَلَى نَفْسِک‏».[5]

تدبر

1) «کَلاَّ لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ»

در آیات قبل حکایت شخصی را مطرح کرد که مانع نماز می‌شد و تهدید می‌کرد که عِدّه و عُدِه‌اش را علیه پیامبر ص فرامی‌خواند. طبق روایات، او ابوجهل بوده و گفته بود اگر پیامبر ص را در حال سجده ببینم، گردنش را لگدمال می‌کنم. (جلسه356، شأن نزول). خدا هم بعد از اینکه پاسخ تهدیدش را داد، اکنون به پیامبرش دلگرمی می‌دهد که به سخن او گوش نکن که او هیچ غلطی نمی‌تواند بکند، بلکه سجده‌ات را بکن و به خداین نزدیک شو!

به قول حافظ شیرازی

تو با خدای خود انداز کار و دل خوش دار

که رحم اگر نکند مدعی، خدا بکند

http://ganjoor.net/hafez/ghazal/sh187/

2) «لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ»

کسی که می‌خواهد از اطاعت افراد طغیانگر رها شود، سر سجده بر آستان خدا می‌ساید.

نکته تخصصی انسان‌شناسی

شهید مطهری در تبیین دقیقی نشان می‌دهند که «آزادی اجتماعی بدون آزادی معنوی سرابی بیش نیست.» (آزادی معنوی، ص17-35) ایشان مساله را از این زاویه تحلیل می‌کنند که کسی که به آزادی معنوی نرسیده باشد، اگر قدرت پیدا کند، آزادی دیگران را رعایت نخواهد کرد. در حالی که آن تحلیل در جای خود درست است، اما همه مساله نیست.

آیات این سوره، این وابستگی آزادی اجتماعی به آزادی معنوی را از زاویه دیگری نیز تبیین می‌کنند:

همواره در هر جامعه‌ای انسانهای طغیانگری  وجود دارند که به خاطر مال و اموالی که دارند احساس استغنا می‌کنند، (علق/6-7)، لذا زیر بار سخن حق نمی‌روند (علق/13) و عِدّه و عُدّه‌ای گرد خود فراهم می‌آورند (علق/17)، آنچه دلخواه خود را انجام می‌دهند، اما مانع فعالیت‌های دیگران می‌شوند (علق/9-10).

چه کسی می‌تواند در مقابل اینها بایستد، و از آنها اطاعت نکند؟

این آیه می‌فرماید:

کسی که پشتوانه قوی‌تر و برتری داشته باشد؛

کسی که خدا را می‌شناسد و در مقابل خداوند سر تسلیم فرو می‌آورد، کسی است که از این طغیانگرها نمی‌ترسد.

-         خداوند رحمت کند امام خمینی را که در پیام برائت خویش، بعد از کشتار حاجیان چنین فرمود:

خداوندا، تو می‌دانی که ما سر سازش با کفر را نداریم.

خداوندا، تو می‌دانی که استکبار و امریکای جهانخوار گلهای باغ رسالت تو را پرپر نمودند.

خداوندا، در جهان ظلم و ستم و بیداد، همه تکیه گاه ما تویی، و ما تنهای تنهاییم و غیر از تو کسی را نمی‌شناسیم و غیر از تو نخواسته‌ایم که کسی را بشناسیم. ما را یاری کن، که تو بهترین یاری کنندگانی. (صحیفه امام خمینی، ج21، ص95)

http://farsi.rouhollah.ir/library/sahifeh?volume=21&tid=46

3) « وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ»

راه تقرب به سوی خدا، سجده بر آستان اوست. (حدیث3)

ثمره اخلاقی- اجتماعی

قبلا (در جلسه 166 (http://yekaye.ir/sad-038-71-2/ ) و جلسه 224 (http://yekaye.ir/2-baqare-03/ ) ) توضیح داده شد که سجده به معنای «ابراز خضوعی است که هیچ گونه اثری از منیت در شخص نماند» و این حالت بدنی خاص، جزء معنای کلمه نیست.

پس، سجده، فقط یک حالت بدنی نیست؛ بلکه حقیقت سجده، تسلیم محض بودن در برابر خداوند است. این آیه می‌فرماید که راه قرب، سجده است؛ یعنی تسلیم خدا بودن.

از کجا می‌توان فهمید کسی واقعا تسلیم خدا هست یا نه؟

از اینکه دستورات خدا را چه اندازه در زندگی‌اش عمل می‌کند. دستورات خداوند در قابل شریعت و دین به ما رسیده است. از اینکه چه اندازه از این شریعت تبعیت می‌کنیم، می‌توانیم پی ببریم چه اندازه به قرب خداوند رسیده‌ایم.

4) «اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ»

خداوند به ما از رگ گردن نزدیکتر است (نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرید؛ ق/16) ؛ بلکه او از خودمان هم به ما نزدیکتر است (أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ؛ انفال/24)؛ پس نزدیک شدن به خدا یعنی چه؟ و چگونه ممکن است؟

نکته تخصصی فلسفی

خداوند فوق مکان و خالق مکان است؛ پس این نزدیک بودن، قطعا نزدیکی مکانی نیست. از عمیق‌ترین معارف دینی، وجود رابطه‌هایی است که از دو سو یکسان نیستند. یکی از آنها رابطه مخلوقات با خداوند است. وقتی از زاویه خدا بنگریم، خداوند به خاطر قهاریتی که دارد، و اینکه آفریننده همه موجودات است، در یک نگاه عمیق، از خود آنها هم به آنها نزدیکتر است؛ اما مخلوقات به خاطر ضعف وجودی‌شان و حقارت بی‌حد و حصرشان در قبال عظمت الهی، بسیار از او دورند. خداوند به تمام حقیقت ما احاطه دارد، اما ما به ذره‌ای از حقیقت او راه نداریم؛ لذا ما از او دوریم و او به ما نزدیک.

تمثیل

برای فهم رابطه‌ای که از دو سو متفاوت است یک آدمی را در یک باغ در ذهن خود بسازید و به او اجازه دهید در آن باغ گردش کند. شما چه نسبتی با او دارید؟ شما به او احاطه کامل دارید و از خودش به او نزدیکترید؛ اما او از شما چه می‌داند؟

در عین حال، ما می‌توانیم به او نزدیک شویم.

چگونه؟

مادام که خداوند را با ساخته‌ها و بافته‌های ذهن خود می جوییم، دائما از او دور می‌شویم زیرا هر آنچه در ذهن ماست، مخلوق و ساخته ماست؛

اما این آیه می‌فرماید که راه بسته نیست؛ ما می‌توانیم کاملا تسلیم او شویم و بگذاریم که او خودش خود را به ما بنمایاند.

شاید به همین دلیل است که خداوند در عین حال که از توصیف توصیف‌کنندگان منزه و برتر دانسته شده، اما توصیف مخلَصان (یعنی کسانی که خداوند آنها را خالص کرده و هیچ چیزی از خود ندارند) در مورد او صادق است: سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُون‏؛ إِلاَّ عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصین‏ (صافات/39-40)

---

[1] . متن فوق را اغلب فقها در فتوایشان آورده‌اند، البته ظاهرا در حدیث به نحو مرسل آمده، ولی در کافی (ج3، ص328) با سند صحیح بدین صورت روایت شده است:

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا قَرَأَ أَحَدُکُمُ السَّجْدَةَ مِنَ الْعَزَائِمِ فَلْیَقُلْ فِی سُجُودِهِ «سَجَدْتُ لَکَ تَعَبُّداً وَ رِقّاً لَا مُسْتَکْبِراً عَنْ عِبَادَتِکَ وَ لَا مُسْتَنْکِفاً وَ لَا مُتَعَظِّماً بَلْ أَنَا عَبْدٌ ذَلِیلٌ خَائِفٌ مُسْتَجِیرٌ».

[2] . روی عن عبد الله بن سنان عن أبی عبد الله (ع) قال العزائم الم تنزل و حم السجدة و النجم إذا هوى و اقرأ باسم ربک و ما عداها فی جمیع القرآن مسنون و لیس بمفروض   

[3] . حَدَّثَنَا أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ الْعَزَائِمَ أَرْبَعٌ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ وَ النَّجْمُ وَ تَنْزِیلُ السَّجْدَةِ وَ حم السَّجْدَةِ.

[4] سندش در کافی چنین است: عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا؛ و در من لایحضره الفقیه از امام صادق ع روایت شده است.

[5] . این حکایت درباره این آیه هم قابل توجه است:

روى أنّ النّبىّ- صلّى اللّه علیه و آله- قرأ ذات یوم: «وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ» فسجد هو و من معه من المؤمنین و قریش تصفق فوق رؤوسهم و تصفر، فنزلت «فَما لَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ؛ وَ إِذا قُرِئَ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنُ لا یَسْجُدُون» (انشقاق/20-21) (تفسیر جوامع الجامع، ج‏4، ص467)

 

بسم الله الرحمن الرحیم

364) سوره علق (96) آیه 18

سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ

ترجمه

ما هم به‌زودی «زبانیة» [مأموران جهنم، فرشتگان عذاب] را خواهیم خواند.[1]

نکات ترجمه‌ای و نحوی

«الزَّبانِیَةَ»

از ماده «زبن» می‌باشد که این ماده در اصل به معنای «دفع» کردن و راندن به کار می‌رود و «زبانیة» را از این جهت چنین خوانده‌اند که کسانی‌اند که جهنمیان را سوی جهنم می‌رانند (معجم المقاییس اللغة، ج‏3، ص46). برخی آن را معادل «شُرَط» (جمعِ «شُرطة»: پلیس، نیروی انتظامی) دانسته (قتاده، به نقل از لسان العرب، ج‏13، ص194؛ تفسیر الصافی، ج5، ص350) و برخی گفته‌اند به معنای اشخاص شدید و غلیظ است و منظور همان فرشتگانی است که خداوند متعال در وصفشان تعبیر «عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ ...» (تحریم/6) را به کار برده است (زجاج، به نقل از لسان العرب، ج‏13، ص194).

کلمه «زبانیة» اسم جمع است و درباره اینکه اینکه مفرد آن چیست؛ اختلاف نظر است؛ مفرد آن را «زِبْنیّ»، «زَبانیّ»، «زابن» و «زِبْنِیَة» گفته‌اند و برخی آن را اساساً از اسم‌جمع‌هایی که مفرد ندارد (مانند ابابیل) دانسته‌اند. (لسان العرب، ج‏13، ص194)

این ماده در قرآن کریم تنها در همین آیه به کار رفته است.[2]

حدیث

1) دعای سوم صحیفه سجادیه، صلوات و درود بر فرشتگان الهی است که عملا به معرفی فرشتگان مختلف نیز پرداخته است. در فرازی از این دعا آمده است:

خدایا ! [صلوات فرست بر] ...

و بر «زبانیه» همان کسانی که هنگامی که بدانها گفته شود «بگیریدش، پس به زنجیرش کشید، سپس به دوزخش درآرید» (الحاقة/30-31) به سرعت اقدام کنند و مهلتش ندهند...

پس بر آنها درود فرست روزی که «هر کسی با سوق‌دهنده و شاهدی که همراهش است» (ق/21) می‌آید؛

و درودی فرست که کرامتی بر کرامت آنان و طهارتی بر طهارت آنان بیفزاید.

خدایا؛ و هنگامی که بر فرشتگان و فرستادگانت درود فرستادی و درود ما را بدانها رساندی، پس بر ما هم درودی بفرست به خاطر اینکه باب سخن نیکو درباره آنها را گشودی، که همانا تویی که بخشنده و بزرگواری!

الصحیفة السجادیة، دعاء3

وَ کَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الصَّلَاةِ عَلَى حَمَلَةِ الْعَرْشِ وَ کُلِّ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ:

اللَّهُمَّ وَ حَمَلَةُ عَرْشِکَ الَّذِینَ ... وَ عَلَى الْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِمْ: مِنْ سُکَّانِ سَمَاوَاتِکَ، وَ ...

وَ الزَّبَانِیَةِ الَّذِینَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ: «خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ» ابْتَدَرُوهُ سِرَاعاً، وَ لَمْ یُنْظِرُوهُ

... فَصَلِّ عَلَیْهِمْ یَومَ یَأْتِی «کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ»

وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ صَلَاةً تَزِیدُهُمْ کَرَامَةً عَلَى کَرَامَتِهِمْ وَ طَهَارَةً عَلَى طَهَارَتِهِمْ

اللَّهُمَّ وَ إِذَا صَلَّیْتَ عَلَى مَلَائِکَتِکَ وَ رُسُلِکَ وَ بَلَّغْتَهُمْ صَلَاتَنَا عَلَیْهِمْ فَصَلِّ عَلَیْنَا بِمَا فَتَحْتَ لَنَا مِنْ حُسْنِ الْقَوْلِ فِیهِمْ، إِنَّکَ جَوَادٌ کَرِیمٌ. [3]

2) از پیامبر ص روایت شده است:

کسی که می‌خواهد خداوند او را از نوزده زبانیه [ماموران نوزدهگانه جهنم] نجات دهد؛ «بسم الله الرحمن الرحیم» را [زیاد] بگوید؛ چرا که آن نوزده حرف است و خداوند با هر حرفی از آن سپری در برابر یکی از آنان قرار می‌دهد.

جامع الأخبار(للشعیری)، ص42

وَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ عَنِ النَّبِیِّ ص مَنْ أَرَادَ أَنْ یُنَجِّیَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِنَ الزَّبَانِیَةِ التِّسْعَةَ عَشَرَ فَلْیَقْرَأْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- فَإِنَّهَا تِسْعَةَ عَشَرَ حَرْفاً لِیَجْعَلَ اللَّهُ کُلَّ حَرْفٍ مِنْهَا جُنَّةً مِنْ وَاحِدٍ مِنْهُمْ.

توجه:

اینکه تعداد ماموران جهنم 19 نفر است، عبارت قرآن کریم است که:  «عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَر» (مدثر/30)

3) ابن‌ابی‌الحدید حکایت می‌کند که بین اصحاب پیامبر خدا ص بحثی درگرفته بود که کدامیک از حروف الفبا بیش از همه در کلمات به کار می‌رود و همه اتفاق نظر داشتند که حرف «الف» چنین است. حضرت علی ع که این سخنان را شنید، بدون درنگ خطبه‌ شیوایی مشتمل بر معارف توحید و نبوت و معاد ایراد کردند که مطلقا از حرف الف در آن استفاده نفرمودند. فرازی از این خطبه که در آن با اشاره‌ای به «زبانیه» (البته به صورت مفرد، که الف ندارد؛ یعنی «زبنیة») به وصف وضعیت جهنمیان می‌پردازند، چنین است:

نامه عملش آشکار شد و جرایمش برملا گشت، نگاهی به بدیِ عملش کرد؛ و بر آن شهادت داد چشمش با نگاهش، و دستش با در دست گرفتنش، و پایش با گامهایش، و اندام جنسی‌اش با لمسش، و پوستش با تماسش؛

پس گردنش به زنجیر کشیده شد و دستانش در غل فرو رفت، و هُل داده شد و تنها و بی‌یاور کشان‌کشان به جهنم وارد گشت، با مصیبت و شدتی جانکاه؛

در جهنم عذاب می‌شود و از آب جوشانش نوشانده می‌گردد، که گوشت صورتش [از حرارت این آب جوش] می‌ریزد و پوستش کنده می‌شود؛ و مامور عذاب (زبنیة) با گرزی از آهن بر او می‌زند و پوستش بعد از پوسیده شدن دوباره پوست جدید می‌اندازد، فریاد استغاثه سر می‌دهد اما نگهبانان جهنم از او روی برمی‌گردانند؛ و آه و فغان سر می‌دهد، اما دوره‌ای طولانی همراه با پشیمانی در آن باقی می‌ماند...

شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج‏19، ص140-143؛  کفایة الطالب، ص393، و مصباح الکفعمی، ص741-744، کنز العمّال، ج16، ص208.

قالوا تذاکر قوم من أصحاب رسول الله ص أی حروف الهجاء أدخل فی الکلام فأجمعوا على الألف فقال علی ع:

حَمِدْتُ مَنْ عَظُمَتْ مِنَّتُهُ...[4]

بَرَزَتْ صَحِیفَتُهُ وَ تَبَیَّنَتْ جَرِیرَتُهُ، نَظَرَ فی سُوءِ عَمَلِهِ‏، وَ شَهِدَتْ عَیْنُهُ بِنَظَرِهِ، وَ یَدُهُ بِبَطْشِهِ، وَ رِجْلُهُ بِخَطْوِهِ، وَ جِلْدُهُ بِلَمْسِهِ وَ فَرْجُهُ بِمَسِّهِ، فَسُلْسِلَ جِیدُهُ وَ غُلَّتْ یَدُهُ، وَ سِیقَ یُسْحَبُ وَحْدَهُ، فَوَرَدَ جَهَنَّمَ بِکَربٍ و شِدَةٍ فَظَلَّ یُعَذَّبُ فِی جَحِیمٍ، وَ یُسْقَى شَرْبَةً مِنْ حَمِیمٍ، تَشْوِی وَجْهَهُ وَ تَسْلَخُ جِلْدَهُ‏، تَضرِبُهُ زَبینَةٌ بِمِقمَعٍ مِن حَدیدٍ، یَعُودُ جِلدُهُ بَعدَ نَضجِهِ بِجِلدٍ جَدیدٍ، یَسْتَغِیثُ فَیُعْرِضُ عَنْهُ خَزَنَةُ جَهَنَّمَ، وَ یَسْتَصْرِخُ فَیَلْبَثُ حُقْبَهُ بِنَدَمٍ...[5]

تدبر

1) «سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ»

اگر آن طغیانگر به انجمن خویش می‌بالد و اعوان و انصار خود را علیه دین خدا فرابخواند، خداوند هم فرشتگان عذاب را علیه او فراخواهد خواند.

ثمره سیاسی- اجتماعی

جواب تهدید دشمن، نرمش و ابراز تمایل به مذاکره نیست؛ بلکه تهدید است، آن هم با قاطعیت بیشتر![6]

به‌ویژه اگر توجه شود که این دشمنی که در اینجا تهدید کرده بود، ابوجهل بود، آن هم با چنان عِدّه و عُده‌ای؛ و پیامبر ص هم در اوایل بعثتش است، آن هم بی‌هیچ عده و عُده (جلسه قبل، ‌شأن نزول)؛ و طبق برخی نقل‌ها، این تهدید ابوجهل و پاسخ آن، بعد از آن به وقوع پیوست که حضرت ابوطالب از دنیا رفت و پیامبر مهمترین پشتیبان ظاهری خود را از دست داد. (تفسیر القمی، ج‏2، ص431)[7]

2) « فَلْیَدْعُ نادِیَهُ؛ سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ»

از نظر برخی مفسران، با توجه به مفاد آیه فعلی، فعل امر در آیه قبل، امر تعجیزی (به عجر درآوردن) است و مقصود از این دو آیه این است: به این شخص بگو اعوان و انصارش را جمع کند که از دست ما نجاتش دهند و ما هم ماموران جهنم را فرامی‌خوانیم تا ببینیم با وجود آنها،  آیا هیچ یاوری می‌تواند کسی را یاری کند؟! (المیزان، ج20، ص327)

3) «سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ»

او «نادیِ» (هم‌نشینان، اهل مجلس) خود را بخواند، بزودی ما «زبانیه» (مامورانی که شخص را به جهنم وارد می‌کنند) را خواهیم خواند.

آیا احتمال ندارد این «زبانیه» برای او، همان «نادی»اش باشند؟

نحوه استنباط مطلب با روش تفسیر قرآن به قرآن

اگر این آیه را کنار دو آیه دیگر بگذاریم، شاید این احتمال بیشتر تقویت ‌شود:

(1) الْأَخِلاَّءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقین‏: دوستان صمیمی در آن روز دشمنان همدیگرند، به جز متقین. (زخرف/67)

(2) إِنَّ الَّذینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامى‏ ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فی‏ بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعیرا: مال یتیم می‌خورند، آتش می‌خورند، «بزودی» در آتشی افروخته درآیند (نساء/10) http://yekaye.ir/an-nisa-004-010/

آیه اول، از این جهت که آن همنشینانی که وی فرامی‌خوانده، علی‌القاعده دوستان صمیمی‌ وی می‌باشند (که در آن روز دشمن می‌شوند، پس می‌توانند برای او نقش کسانی را ایفا کنند که با کمک کردن به او در معصیت، عملا وی را به سوی جهنم هل می‌دهند)؛

و آیه دوم، از این جهت که اقدام امروز و جزای فردا، با تعبیر نسبتاً یکسان و افزودن حرف «سـ» (بزودی) به کار رفت: «یَأْکُلُونَ ... یَأْکُلُونَ ... سَیَصْلَوْن»؛ «فَلْیَدْعُ ... سَنَدْعُ».[8]

---

[1] . در قرائت ابن‌مسعود این آیات چنین قرائت شده است:

«کلّا لئن لّم ینته لأسفعا بالنّاصیة ناصِیَةٍ کاذِبَةٍ خاطِئَةٍ فلیدع إلىّ نادیه فسأدعو الزّبانیة» (معانی القرآن، ج‏3، ص280)

[2] . «سَنَدْعُ» در اصل «سندعو الزبانیة» بوده است که در رسم‌الخط قرآنی (که به نحو متواتر به ما رسیده است) حرف «و» آن، که به خاطر التقای ساکنین تلفظ نمی‌شود، در کتابت هم حذف شده است؛ ضمنا قرائت دیگری به صورت «سیُدعی الزبانیةُ» هم وجود دارد. (سَنَدْعُ بالنون مبنیا للفاعل، و کتبت بغیر واو لأنها تسقط فی الوصل لالتقاء الساکنین. و قرأ ابن أبی عبلة: سیدعى مبنیا للمفعول الزبانیة رفع؛ البحر المحیط فی التفسیر، ج‏10، ص511)

[3] . درباره نقش‌آفرینی «زبانیه» احادیث متعددی وارد شده است که برخی از آنها به قرار ذیل است:

حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِی الْجَنَّةِ وَ أَهْلُ النَّارِ فِی النَّارِ عَرَفَ أَهْلُ الْجَنَّةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِمَا یَرَوْنَ مِنْ تَضَاعُفِ اللَّذَّةِ وَ السُّرُورِ وَ عَرَفَ أَهْلُ النَّارِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ تَبْطِشُ بِهِمُ الزَّبَانِیَة. (الزهد، ص99) 

حَدَّثَنَا الشَّیْخُ الْفَقِیهُ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَى بْنِ بَابَوَیْهِ الْقُمِّیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا صَالِحُ بْنُ عِیسَى الْعِجْلِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الصَّلْتِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ بُکَیْرٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَبَّادُ بْنُ عَبَّادٍ الملهبی [الْمُهَلَّبِیُ‏] قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ [سَعِیدُ] بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ هِلَالِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ بعلی [یَعْلَى‏] بْنِ زَیْدِ بْنِ جُدْعَانَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَمُرَةَ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ یَوْماً فَقَالَ إِنِّی رَأَیْتُ الْبَارِحَةَ عَجَائِبَ قَالَ فَقُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ ص وَ مَا رَأَیْتَ حَدِّثْنَا بِهِ فِدَاکَ أَنْفُسُنَا وَ أَهْلُونَا وَ أَوْلَادُنَا فَقَالَ رَأَیْتُ ... و رَأَیْتُ رَجُلًا مِنْ أُمَّتِی قَدْ أَخَذَتْهُ الزَّبَانِیَةُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَجَاءَهُ أَمْرُهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهْیُهُ عَنِ الْمُنْکَرِ فَخَلَّصَاهُ مِنْ بَیْنِهِمْ وَ جَعَلَاهُ مَعَ مَلَائِکَةِ الرَّحْمَةِ وَ رَأَیْتُ رَجُلًا مِنْ أُمَّتِی جَاثِیاً عَلَى رُکْبَتَیْهِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ رَحْمَةِ اللَّهِ حِجَابٌ فَجَاءَهُ حُسْنُ خُلُقِهِ فَأَخَذَهُ بِیَدِهِ وَ أَدْخَلَهُ فِی رَحْمَةِ اللَّهِ ... (الأمالی( للصدوق)، ص231)

أَخْبَرَنِی عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ الْقَزْوِینِیُّ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ النَّحْوِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیُّ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ سُلَیْمَانَ بْنِ مُقْبِلٍ الْمَدِینِیِّ عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع أَنَّهُ قَالَ ع إِذَا مَاتَ الْکَافِرُ شَیَّعَهُ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنَ الزَّبَانِیَةِ إِلَى قَبْرِهِ وَ إِنَّهُ لَیُنَاشِدُ حَامِلِیهِ بِصَوْتٍ یَسْمَعُهُ کُلُّ شَیْ‏ءٍ إِلَّا الثَّقَلَانِ وَ یَقُولُ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً فَأَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ یَقُولُ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ فَتُجِیبُهُ الزَّبَانِیَةُ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ أَنْتَ قَائِلُهَا وَ یُنَادِیهِمْ مَلَکٌ لَوْ رُدَّ لَعَادَ لِمَا نُهِیَ عَنْهُ ... (الأمالی( للصدوق)، ص290)

کِتَابِ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُؤَذِّنِ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ الضَّرِیرِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ سُمَیٍّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ فِی تَفْسِیرِ ابْنِ جَرِیحٍ عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ وَ قَدْ دَخَلَتِ الرِّوَایَاتُ بَعْضُهَا فِی بَعْضٍ أَنَّ النَّبِیَّ ص انْتَبَهَ مِنْ نَوْمِهِ فِی بَیْتِ أُمِّ هَانِی فَزِعاً فَسَأَلَتْهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ یَا أُمَّ هَانِی إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَرَضَ عَلَیَّ فِی مَنَامِی الْقِیَامَةَ وَ أَهْوَالَهَا وَ الْجَنَّةَ وَ نَعِیمَهَا وَ النَّارَ وَ مَا فِیهَا وَ عَذَابَهَا فَاطَّلَعْتُ فِی النَّارِ فَإِذَا أَنَا بِمُعَاوِیَةَ وَ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ قَائِمَیْنِ فِی حَرِّ جَهَنَّمَ تَرْضَخُ رُءُوسَهُمَا الزَّبَانِیَةُ بِحِجَارَةٍ مِنْ جَمْرِ جَهَنَّمَ یَقُولُونَ لَهُمَا هَلْ آمَنْتُمَا بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَیَخْرُجُ عَلِیٌّ مِنْ حِجَابِ الْعَظَمَةِ ضَاحِکاً مُسْتَبْشِراً وَ یُنَادِی حُکِمَ لِی وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ فَذَلِکَ قَوْلُهُ أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ فَیُبْعَثُ الْخَبِیثُ إِلَى النَّارِ وَ یَقُومُ عَلِیٌّ فِی الْمَوْقِفِ یَشْفَعُ فِی أَصْحَابِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ شِیعَتِهِ. (مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب)، ج‏3، ص204)

قال ص أَیُّهَا النَّاسُ تَدَبَّرُوا الْقُرْآنَ الْمَجِیدَ فَقَدْ دَلَّکُمْ عَلَى الْأَمْرِ الرَّشِیدِ وَ سَلِّمُوا لِلَّهِ أَمْرَهُ فَإِنَّهُ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ وَ احْذَرُوا یَوْمَ الْوَعِیدِ ... یَوْمَ یَقُومُ الزَّبَانِیَةُ إِلَى الْکُفَّارِ وَ یُبَادِرُ مَنْ یَسُوقُهُمْ سَوْقاً عَنِیفاً وَ الدُّمُوعُ تَتَحَادَرُ وَ تَثِبُ النَّارُ إِلَى الْکُفَّارِ کَوُثُوبِ اللَّیْثِ إِذَا شَاخَرَ فَیَذِلُّ مِنْ زَفِیرِهَا کُلُّ مَنْ عَزَّ وَ فَاخَرَ- الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَأَلْقِیاهُ فِی الْعَذابِ الشَّدِیدِ. (إرشاد القلوب إلى الصواب (للدیلمی)، ج‏1، ص81)

قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: «النار و الزبانیة أسرع إلى فسّاق أهل القرآن منهم إلى عبدة الأوثان فیشکون، یقولون: ربّنا، النار و الزبانیة أسرع إلینا من عبدة الأوثان، فیقول اللّه تعالى: لیس من علم کمن لا یعلم». (غرر الأخبار، ص43؛‌ کنز العمّال، ج10، ص191، حدیث29005)

همچنین در جلسه 335، حدیث1 (http://yekaye.ir/al-balad-90-6/ ) هم درباره اینکه اعمال عده‌ای در روز قیامت به صورت «زبانیه» مثمتثل می‌شود و آنها را به سوی جهنم می‌راند، اشاراتی شده بود. و شبیه مضمون آن حدیث، حدیث دیگری در همان تفسیر منسوب به امام عسکری آمده است که مجددا بعد از بیان تارک الزکات، به توضیح شخصی می‌پردازند که مودی زکات و اهل جهاد و ... بوده اما به ولایتی که خداوند معین کرده تن نداده؛ لذا وقت مرگ همه اعمالش حبس می‌شود تا آنجا که می‌فرماید: ثُمَّ یُنَادِی مُنَادِی رَبِّنَا عَزَّ وَ جَلَّ: یَا أَیَّتُهَا الزَّبَانِیَةُ تَنَاوَلِیهَا، وَ حُطِّیهَا إِلى‏ سَواءِ الْجَحِیمِ، لِأَنَّ صَاحِبَهَا لَمْ یَجْعَلْ لَهَا مَطَایَا- مِنْ مُوَالاةِ عَلِیٍّ وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِ ع. (التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری علیه السلام، ص79)

[4] . و سبغت نعمته و سبقت غضبه رحمته و تمت کلمته و نفذت مشیئته و بلغت قضیته حمدته حمد مقر بربوبیته متخضع لعبودیته متنصل من خطیئته متفرد بتوحیده مؤمل منه مغفرة تنجیه یوم یشغل عن فصیلته و بنیه و نستعینه و نسترشده و نستهدیه و نؤمن به و نتوکل علیه و شهدت له شهود مخلص موقن و فردته تفرید مؤمن متیقن و وحدته توحید عبد مذعن لیس له شریک فی ملکه و لم یکن له ولی فی صنعه جل عن مشیر و وزیر و عن عون معین و نصیر و نظیر علم فستر و بطن فخبر و ملک فقهر و عصی فغفر و حکم فعدل لم یزل و لن یزول «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ» و هو بعد کل شی‏ء رب متعزز بعزته متمکن بقوته متقدس بعلوه متکبر بسموه لیس یدرکه بصر و لم یحط به نظر قوی منیع بصیر سمیع رءوف رحیم عجز عن وصفه من یصفه و ضل عن نعته من یعرفه‏ قرب فبعد و بعد فقرب یجیب دعوة من یدعوه و یرزقه و یحبوه ذو لطف خفی و بطش قوی و رحمة موسعة و عقوبة موجعة رحمته جنة عریضة مونقة و عقوبته جحیم ممدودة موبقة و شهدت ببعث محمد رسوله و عبده و صفیه و نبیه و نجیه و حبیبه و خلیله بعثه فی خیر عصر و حین فترة و کفر رحمة لعبیده و منة لمزیده ختم به نبوته و شید به حجته فوعظ و نصح و بلغ و کدح رءوف بکل مؤمن رحیم سخی رضی ولی زکی علیه رحمة و تسلیم و برکة و تکریم من رب غفور رحیم قریب مجیب وصیتکم معشر من حضرنی بوصیة ربک و ذکرتکم بسنة نبیکم فعلیکم برهبة تسکن قلوبکم و خشیة تذری دموعکم و تقیة تنجیکم قبل یوم تبلیکم و تذهلکم یوم یفوز فیه من ثقل وزن حسنته و خف وزن سیئته و لتکن مسئلتکم و تملقکم مسئلة ذل و خضوع و شکر و خشوع بتوبة و تورع و ندم و رجوع و لیغتنم کل مغتنم منکم صحته قبل سقمه و شبیبته قبل هرمه و سعته قبل فقره و فرغته قبل شغله و حضره قبل سفره قبل تکبر و تهرم و تسقم یمله طبیبه و یعرض عنه حبیبه و ینقطع غمده و یتغیر عقله ثم قیل هو موعوک و جسمه منهوک ثم جد فی نزع شدید و حضره کل قریب و بعید فشخص بصره و طمح نظره و رشح جبینه و عطف عرینه و سکن حنینه و حزنته نفسه و بکته عرسه و حفر رمسه و یتم منه ولده و تفرق منه عدده و قسم جمعه و ذهب بصره و سمعه و مدد و جرد و عری و غسل و نشف و سجی و بسط له و هیئ و نشر علیه کفنه و شد منه ذقنه و قمص و عمم و ودع و سلم و حمل فوق سریر و صلی علیه بتکبیر و نقل من دور مزخرفة و قصور مشیدة و حجر منجدة و جعل فی ضریح ملحود و ضیق مرصود بلبن منضود مسقف بجلمود و هیل علیه حفره و حثی علیه مدره و تحقق حذره و نسی خبره و رجع عنه ولیه و صفیه و ندیمه و نسیبه و تبدل به قرینه و حبیبه فهو حشو قبر و رهین قفر یسعى بجسمه دود قبره و یسیل صدیده من منخره یسحق تربه لحمه و ینشف دمه و یرم عظمه حتى یوم حشره فنشر من قبره حین ینفخ فی صور و یدعى بحشر و نشور فثم بعثرت قبور و حصلت سریرة صدور و جی‏ء بکل نبی و صدیق و شهید و توحد للفصل قدیر بعبده خبیر بصیر فکم من زفرة تضنیه و حسرة تنضیه فی موقف مهول و مشهد جلیل بین یدی ملک عظیم و بکل صغیر و کبیر علیم فحینئذ یلجمه عرقه و یحصره قلقه عبرته غیر مرحومة و صرخته غیر مسموعة و حجته غیر مقولة.

[5] . نعوذ برب قدیر من شر کل مصیر و نسئله عفو من رضی عنه و مغفرة من قبله فهو ولی مسئلتی و منجح طلبتی فمن زحزح عن تعذیب ربه جعل فی جنته بقربه و خلد فی قصور مشیدة و ملک بحور عین و حفدة و طیف علیه بکئوس أسکن فی حظیرة قدوس و تقلب فی نعیم و سقی من تسنیم و شرب من عین سلسبیل و مزج له بزنجبیل مختم بمسک و عبیر مستدیم للملک مستشعر للسرر یشرب من خمور فی روض مغدق لیس یصدع من شربه و لیس ینزف؛ هذه منزلة من خشی ربه و حذر نفسه معصیته و تلک عقوبة من جحد مشیئته و سولت له نفسه معصیته فهو قول فصل و حکم عدل و خبر قصص قص و وعظ نص «تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ» نزل به روح قدس مبین على قلب نبی مهتد رشید صلت علیه رسل سفرة مکرمون بررة عذت برب علیم رحیم کریم من شر کل عدو لعین رجیم فلیتضرع متضرعکم و لیبتهل مبتهلکم و لیستغفر کل مربوب منکم لی و لکم و حسبی ربی وحده.

البته متن خطبه در نقلهای مختلف اندکی متفاوت است و آقایی به نام آقای سجادی سعی کرده با مبنا قرار دادن نقل بحار الانوار، این اختلاف نسخ را لحاظ کند و متن را با ترجمه در وبلاگ خود قرار داده است

http://shahab-hedayat.persianblog.ir/post/38/

 

[6] . رهبر انقلاب چندی قبل (19/11/1395) در برابر تهدیدهای ترامپ فرمودند:

حالا این آقا که تازه در ایالات متّحده [سرِ کار] آمده، میگوید شما باید از آمریکا متشکّر باشید، از دولت اوباما متشکّر باشید! چرا متشکّر باشیم؟ هیچ متشکّر هم نیستیم؛ [او هم در] همان تشکیلاتی بود که این تحریمهای سنگین را به نیّت فلج کردن جمهوری ‌اسلامی و ملّت ایران، بر ملّت ایران تحمیل کردند؛ امیدشان این بود که فلج بکنند. البتّه به این امید نرسیدند و هرگز نخواهند رسید و هرگز هیچ دشمنی نمیتواند ایران را فلج کند. میگوید متشکّر باشید؛ نخیر، اصلاً متشکّر نیستیم. چرا متشکّر باشیم؟ به خاطر تحریمها؟ به‌خاطر ایجاد داعش؟ به‌خاطر به آتش کشیدن منطقه؟ سوریه را به آتش کشیدند، عراق را به آتش کشیدند؛ چرا باید متشکّر باشیم؟ به‌خاطر حمایت از فتنه‌ی انتخابات در سال 88 در کشور؟ از آن‌طرف به بنده نامه مینویسد و اظهار ارادت و محبّت و همکاری میکند، از این طرف علناً و صریحاً از فتنه‌گر حمایت میکند و میگوید ما پشت سر شما ایستاده‌ایم و دنبال فتنه ایجاد کردن در کشور است؛ چهره‌ی نفاق [همین است]؛ همان دستکش مخملینی که روی پنجه‌ی آهنی کشیده شده بود که من این را بارها گفتم. ما هیچ تشکّری نمیکنیم. ما میدانیم که چه کار میکردند؛ میفهمیم که آنها چه کار میکردند؛ این میگوید از او تشکّر کنید، از من هم بترسید! نه از شما هم نمیترسیم. روز بیست‌و‌دوّم بهمن، مردم جواب این تهدیدها و این حرفها را در خیابان خواهند داد؛ نشان میدهند که ملّت ایران در مقابل تهدید چه موضعی میگیرد. نخیر، از تهدید کسی هم ما نمیترسیم.  http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=35567

[7] . قَوْلُهُ فَلْیَدْعُ نادِیَهُ قَالَ لَمَّا مَاتَ أَبُو طَالِبٍ ع فَنَادَى أَبُو جَهْلٍ وَ الْوَلِیدُ عَلَیْهِمَا لَعَائِنُ اللَّهِ هَلُمُّوا- فَاقْتُلُوا مُحَمَّداً فَقَدْ مَاتَ الَّذِی کَانَ نَاصِرَهُ- فَقَالَ اللَّهُ فَلْیَدْعُ نادِیَهُ سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ قَالَ کَمَا دَعَا إِلَى قَتْلِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ ص نَحْنُ أَیْضاً نَدْعُو الزَّبَانِیَة.

[8] . در فضای روایات مویداتی له و علیه این برداشت می‌توان یافت:

موید له: در برخی احادیث، این «زبانیه» (ماموران جهنم)، دقیقا تمثل اعمال خود شخص قلمداد شده است (جلسه 335، حدیث1) http://yekaye.ir/al-balad-90-6/

موید علیه: در برخی احادیث، تعداد «زبانیة» همان 19 نفری دانسته شده است که در آیه30 سوره مدثر بدانها اشاره شده (حدیث2).

والله العالم.

 

بسم الله الرحمن الرحیم

363) سوره علق (96) آیه 17

 فَلْیَدْعُ نادِیَهُ

ترجمه

پس، [بگو] اهل مجلسش را [به یاری خویش] بخواند؛

نکات ترجمه‌ای و نحوی

«نادِی»

این کلمه از ماده «ندو» [یا «ندی][1] گرفته شده که برخی اصل این ماده را به معنای «جمع شدن» دانسته‌اند، به نحوی که وقتی گروهی در کنار هم جمع شوند به آنها «نادی» گفته می‌شود [چنانکه در عربی معاصر نیز برای کلمه «باشگاه» (club) از کلمه «نادی» استفاده می‌شود] و اگر آن جمع از هم متفرق شوند، دیگر بدانها «نادی» نمی‌گویند؛ و کاربرد آن در مورد ندا زدن را هم از این باب دانسته‌اند که موجب جمع شدن افراد می‌گردد (معجم المقاییس اللغة، ج‏5، ص412)؛ و برخی بالعکس، اصل این ماده را دالّ بر «صدا زدن» و «فراخوان مخاطبین با صدای بلند» (ندا دادن) دانسته، و جمع شدن و گرد هم آمدن را از لوازم این دانسته‌اند (مفردات ألفاظ القرآن، ص796؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏12، ص71)

در هر صورت، کلمه «نادی» [و نیز «ندیّ» (مریم/73)] به «مجلس» و «انجمن»ی که با صدا زدن گرد هم آمده‌اند گفته می‌شد؛ و کم‌کم به هر انجمن و مجلسی، «نادی» گفته‌اند (مجمع‌البیان، ج10، ص779)

کاربرد این کلمه در معنای ندا دادن، غالبا در وزن مفاعله بوده است (نادی، ینادی، نداء) و البته در وزن تفاعل (تنادی) هم در قرآن کریم به کار رفته است (یَوْمَ التَّناد؛ غافر/32؛ فَتَنادَوْا مُصْبِحینَ؛ قلم/21) که در این وزن، در خصوص «اقدام کسی که ندا را می‌شنود و بدان پاسخ می‌دهد» و یا «همدیگر را ندا دادن» می‌باشد (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏12، ص71)

ماده «ندو» [یا: ندی] 53 بار در قرآن کریم به کار رفته است که غیر از سه بار که در همین معنای مجلس و انجمن بوده (فَلْیَدْعُ نادِیَهُ، علق/17؛ تَأْتُونَ فی‏ نادیکُمُ الْمُنْکَر، عنکبوت/29؛ أَحْسَنُ نَدِیًّا، مریم/73) در بقیه موارد در همان معنای «صدا زدن و مخاطب قرار دادن» استعمال شده است.

شأن نزول

1) از ابن عباس و اصم روایت شده است که پیامبر ص در مقام ابراهیم ع نماز می‌خواند. ابوجهل بر ایشان گذشت و گفت: آیا تو را از این کار نهی نکردم؟ و ایشان را تهدید کرد. پیامبر ص به او روی خوش نشان نداد و بر او [با آیاتی از قرآن] نهیب زد.

او گفت: ای محمد! به چه چیزی مرا تهدید می‌کنی؟ به خدا سوگند که هیچکس بیش از من در اینجا انجمن و عِدّه و عُدّه ندارد. پس نازل شد «آیا دیدی کسی را که نهی می‌کند ... پس [بگو] اهل مجلسش را [به یاری خویش] بخواند؛ تا ما هم زبانیه [آتش] را بخوانیم».

ابن عباس می‌گوید: اگر او ندا می‌داد زبانیه‌ی عذاب همانجا او را در بر می‌گرفت.

مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب)، ج‏1، ص55؛ مجمع‌البیان[2]، ج10، ص783

ابْنُ عَبَّاسٍ وَ الْأَصَمُّ کَانَ النَّبِیُّ ع یُصَلِّی عِنْدَ الْمَقَامِ فَمَرَّ بِهِ أَبُو جَهْلٍ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَ لَمْ أَنْهَکَ عَنْ هَذَا وَ تَوَعَّدَهُ فَأَغْلَظَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ وَ انْتَهَرَهُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ بِأَیِّ شَیْ‏ءٍ تَتَهَدَّدُنِی أَمَا وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَکْبَرُ هَذَا الْوَادِی نَادِیاً فَنَزَلَ «أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهى»‏ إِلَى قَوْلِهِ‏ «فَلْیَدْعُ نادِیَهُ سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ» فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لَوْ نَادَى لَأَخَذَتْهُ الزَّبَانِیَةُ بِالْعَذَابِ مَکَانَهُ.

حدیث

1) از امام باقر ع روایت شده است:

در روزی که مکه فتح شد پیامبر خدا ص ایستاد و خطبه‌ای خواند و پس از حمد و ثنای خداوند فرمود:

ای مردم! حاضران به غایبان برسانند:

بدرستی که خداوند تبارک و تعالی با [فرستادن] اسلام، نخوت و غرور جاهلی و فخرفروشی به خاطر آباء و اجداد و قوم و قبیله را از بین برد.

ای مردم! شما از آدم‌اید و آدم از گِل؛ همانا امروز بهترین شما نزد خداوند و گرامی‌ترین‌تان از نظر او، باتقواترین و مطیع‌ترینِ شما نسبت به دستورات اوست؛

بدانید که «عربیت»، پدرِ هیچ فرزندی نیست، بلکه زبانی گویا است؛ پس به هر کس بین شما طعنه زدند [که اصل و نسب عربی ندارد] و خودش می‌دانست که در مسیر رضایت خداوند گام برمی‌دارد، همان برایش کافی است [یا: خداوند کفایتش می‌کند].

بدانید هر گونه خونخواهی و تقاص‌گیری، و کینه‌توزی‌ای که در جاهلیت بوده است، من تا روز قیامت آن را زیر پا می‌گذارم.

الزهد، ص56؛ بحار الأنوار، ج‏70، ص293      

الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ:

لَمَّا کَانَ یَوْمُ فَتْحِ مَکَّةَ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِی النَّاسِ خَطِیباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ

أَیُّهَا النَّاسُ لِیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى قَدْ أَذْهَبَ عَنْکُمْ بِالْإِسْلَامِ نَخْوَةَ الْجَاهِلِیَّةِ وَ التَّفَاخُرَ بِآبَائِهَا وَ عَشَائِرِهَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ مِنْ آدَمَ وَ آدَمُ مِنْ طِینٍ أَلَا وَ إِنَّ خَیْرَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَکْرَمَکُمْ عَلَیْهِ الْیَوْمَ أَتْقَاکُمْ وَ أَطْوَعُکُمْ لَهُ أَلَا وَ إِنَّ الْعَرَبِیَّةَ لَیْسَتْ بِأَبٍ وَالِدٍ وَ لَکِنَّهَا لِسَانٌ نَاطِقٌ فَمَنْ طُعِنَ بَیْنَکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّهُ یُبْلِغُهُ رِضْوَانَ اللَّهِ حَسَبَهُ أَلَا وَ إِنَّ کُلَّ دَمٍ أَوْ مَظْلِمَةٍ أَوْ إِحْنَةٍ کَانَتْ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَهِیَ تَظَلُّ تَحْتَ قَدَمَیَّ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَة.

3) از امام سجاد ع درباره «تعصب» سوال شد. فرمودند:

تعصب‌ورزی‌ِ گناه آن است که شخص، بدهای خویش و قوم خود را بهتر از خوبانِ قوم و قبیله دیگران بشمارد؛ و این تعصب‌ورزی نیست که شخص خویش و قوم خود را دوست بدارد، بلکه تعصب‌ورزی آن است که خویش و قوم خود را بر در ظلم کردن یاری نماید.

الکافی، ج‏2، ص309

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ مَعْمَرٍ عَنِ الزُّهْرِیِّ قَالَ: سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع عَنِ الْعَصَبِیَّةِ فَقَالَ الْعَصَبِیَّةُ الَّتِی یَأْثَمُ عَلَیْهَا صَاحِبُهَا أَنْ یَرَى الرَّجُلُ شِرَارَ قَوْمِهِ خَیْراً مِنْ خِیَارِ قَوْمٍ آخَرِینَ وَ لَیْسَ مِنَ الْعَصَبِیَّةِ أَنْ یُحِبُّ الرَّجُلُ قَوْمَهُ وَ لَکِنْ مِنَ الْعَصَبِیَّةِ أَنْ یُعِینَ قَوْمَهُ عَلَى الظُّلْمِ.[3]

4) در دربار یزید، وقتی که وی به سر مقدس امام حسین ع جسارت کرد و سخنان ناروایی بر زبان آورد، حضرت زینب سلام الله علیها بلند شد و سخنانی آتشین بر زبان راند و در اواخر کلام خود فرمود:

... پس هر کیدی می‌خواهی به کار ببر؛ و هر تلاشی که می‌خواهی بکن، که به خدایی که ما را به وحی و کتاب و نبوت و برگزیدگی شرافت بخشید، کار ما را پایان نتوانی داد و به غایت ما نخواهی رسید و یاد ما را محو نتوانی کرد و عار و ننگی که به خاطر ما دامنگیرت شد، از تو رخت برنخواهد بست؛ و آیا نظر تو جز ناشی از بی‌عقلی و روزگارت جز چند صباح، و جمع تو جز پراکنده است، ‌روزی که منادی ندا می‌دهد: بدانید که خداوند هر ظالم متجاوزی را لعنت کند.

 الإحتجاج (للطبرسی)، ج‏2، ص310

فَقَامَتْ إِلَیْهِ زَیْنَبُ بِنْتُ عَلِیٍّ وَ أُمُّهَا فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ وَ قَالَتْ

ثُم‏ کِدْ کَیْدَکَ وَ اجْهَدْ جُهْدَکَ فَوَ اللَّهِ الَّذِی شَرَّفَنَا بِالْوَحْیِ وَ الْکِتَابِ وَ النُّبُوَّةِ وَ الِانْتِخَابِ لَا تُدْرِکُ أَمَدَنَا وَ لَا تَبْلُغُ غَایَتَنَا وَ لَا تَمْحُو ذِکْرَنَا وَ لَا یُرْحَضُ عَنْکَ‏ عَارُنَا وَ هَلْ رَأْیُکَ إِلَّا فَنَدٌ وَ أَیَّامُکَ إِلَّا عَدَدٌ وَ جَمْعُکَ إِلَّا بَدَدٌ یَوْمَ یُنَادِی الْمُنَادِی أَلَا لَعَنَ اللَّهُ الظَّالِمَ الْعَادِی‏...

تدبر

1) «فَلْیَدْعُ نادِیَهُ»

کسی که به خدا تکیه می‌کند، از عِده و عُدّه‌ی اهل باطل نمی‌هراسد؛

پس،

اگر طغیانگری به دوستان و هم‌نشینانش می‌نازد؛ خدا هم در مقابل، به مومن توصیه می‌کند:

بگو اهل مجلسش را به یاری خویش بخواند؛

و نگران چیزی نباش، که خدا تو را کفایت می‌کند.

این مطلبی است که خداوند به پیامبرانش توصیه کرده است که اصلا به آنها بگویید تمام شریکانتان را هم جمع کنید و به ما مهلت ندهید، ببینید عاقبت از آن که خواهد بود؟! (اعراف/195؛ یونس/71؛ هود/55)

2) «فَلْیَدْعُ نادِیَهُ»

به شخص طغیانگر بگو اگر از دعوت تو به خدا و تقوای الهی ناراحت می‌شود، هم‌نشینانش را به یاری خویش بخواند؛

اما چرا هم‌نشینانِ اهل باطل، واقعا نمی‌توانند یاری‌ای به وی برسانند؟

الف. زیرا هر کار و اقدامی تحت قدرت خدا و به اراده خداوند حاصل می‌شود.

ب. چرا که هر دوستیِ غیرالهی‌ای حقیقت و باطنش دشمنی است (الْأَخِلاَّءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقین‏؛ زخرف/67)

ج. ...

3) «فَلْیَدْعُ نادِیَهُ»

این آیه پیامبر ص را خطاب قرار داده که: به شخص طغیانگر بگو، اگر دلش می‌خواهد، هم‌نشینانش را صدا بزند و به یاری خویش بخواند؛ چرا که هیچ کاری از او ساخته نیست و خدا هم برایش نگهبانان آتش را صدا خواهد زد!

و این توصیه فقط به پیامبرص نیست، بلکه به هر مومنی است که یاری خداوند متعال را باور دارد؛

به نظر می‌رسد حضرت زینب سلام الله علیها با تکیه بر این گونه آیات بود که در کمال شجاعت به یزید فرمود:

 هر غلطی می‌خواهی، بکن! که هیچ کاری از دستت ساخته نیست! (حدیث4)

و شهید بهشتی، که می‌گفت:

به آمریکا بگویید از دست ما عصبانی باش و از این عصبانیت بمیر!

و ...

---

[1] . اینکه سه حرف «ن، د، حرف معتل» در کنار هم بیاید غالبا دو معنا را برایش مطرح کرده‌اند. یکی معنای «رطوبت» است که برخی این را مربوط به «ندی» دانسته‌اند و معنای دیگر همان است که در متن بحث شد. مرحوم مصطفوی، تفاوت این دو معنا را در همین «ندو» و «ندی» دانسته است (أنّ الأصل الواحد فی المادّة واویّة: هو دعوة فی مخاطبة. و فی الیائیّة: هو الترشّح و الابتلال.و قد خولطت مفاهیم المادّتین و موارد استعمالهما فی کتب اللغة. فمن الواویّة تقول: نَادَاهُ نِدَاءً و مُنَادَاةً و ینادیه فتنادى تنادیا، أى الدعوة فی الخطاب، بأىّ کلمة کان...؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏12، ص71)؛ اما بسیاری از اهل لغت، ماده همین معنایی را که در متن مورد بحث قرار گرفته «ندی» گفته‌اند و یا لااقل به اینکه تمایز این دو معنا به خاطر این باشد که یکی به واو ختم می‌شود و دیگری به یاء، سخنی نگفته‌اند. با توجه به اینکه این ماده در معنای «رطوبت» در قرآن کریم نیامده است، اصلا بدان پرداخته نشد. البته راغب اصفهانی ظاهرا این دو معنا را به یک معنا برمی‌گرداند، زیرا ایشان وجه کاربرد «نداء» در معنای «فراخوان و صدا کردن مخاطبین با صدای بلند» را این دانسته است که کسی که دهانش مرطوب باشد راحت‌تر می‌تواند دیگران را صدا بزند « استعارة النِّداء للصَّوْت من حیث إنّ من یَکْثُرُ رطوبةُ فَمِهِ حَسُنَ کلامُه» (مفردات ألفاظ القرآن، ص797)

[2] . قال ابن عباس: لما أتى أبو جهل رسول الله ص انتهره رسول الله ص فقال أبو جهل أ تنتهرنی یا محمد فو الله لقد علمت ما بها أحد أکثر نادیا منی فأنزل الله سبحانه «فَلْیَدْعُ نادِیَهُ» و هذا وعید أی فلیدع أهل نادیة أی أهل مجلسه یعنی عشیرته فلیستنصر بهم إذا حل عقاب الله به و النادی الفنا

[3] . این دو حدیث هم در مذمت تعصب‌ورزی‌ها:

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمْدَانِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ ع قَالَ: ثَلَاثَةٌ مِنْ عَمَلِ الْجَاهِلِیَّةِ الْفَخْرُ بِالْأَنْسَابِ وَ الطَّعْنُ فِی الْأَحْسَابِ وَ الِاسْتِسْقَاءُ بِالْأَنْوَاء (معانی الأخبار، ص326)

أَبِی ره قَالَ حَدَّثَنِی سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ رَفَعَهُ إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ: مَنْ صَنَعَ شَیْئاً لِلْمُفَاخَرَةِ حَشَرَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَسْوَدَ الْوَجْهِ. (ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص255)

 

بسم الله الرحمن الرحیم

362) سوره علق (96) آیه 16 

ناصِیَةٍ کاذِبَةٍ خاطِئَةٍ ‏

ترجمه

ناصیه‌ی [= (موی) جلوی پیشانیِ، زمامِ] دروغگوی خطاکار

نکات ترجمه‌ای و نحوی

«خاطِئَةٍ»

اسم فاعل از ماده «خطأ» است. برخی بین این ماده و ماده «خطو» (که کلمه «خُطوة = قدم» از آن ساخته شده: وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ، بقرة/168) تفاوتی نگذاشته و هر دو را به معنای عبور کردن و تجاوز از حد دانسته‌اند (معجم المقاییس اللغة، ج‏2، ص198) و جمعا در قرآن کریم ماده «خطأ» 22 بار و ماده «خطو» 5 بار و در تمامی موارد به صورت جمع (و با تعبیر «خُطُواتِ الشَّیْطانِ») به کار رفته است.

اما اغلب اهل لغت بین این دو تفاوت گذاشته‌اند.

همچنین، در زبان فارسی، ما کلمه «خطا» را غالبا به معنای «اشتباه» و نه «گناه» (یعنی در جایی که تعمدی در کار نبوده است) به کار می‌بریم؛ اما اینکه آیا در زبان عربی هم همین طور است یا خیر، بین اهل لغت اختلاف است.

اغلب (مثلا: کتاب العین، ج4، ص292؛ مفردات ألفاظ القرآن، ص288) بر این باورند که:

وقتی به صورت فعل ثلاثی مجرد به کار می‌رود (خَطِئ یَخطأ خِطْئاً، فهو خاطئ) به معنای «گناه» است، مثلا: «إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأً کَبِیراً» (إسراء/31) یا «وَ لا طَعامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِینٍ، لا یَأْکُلُهُ إِلَّا الْخاطِؤُنَ‏» (لحاقة/36- 37) یا «وَ إِنْ کُنَّا لَخاطِئِینَ‏» (یوسف/91).

اما در جایی که به نحو ثلاثی مزید (باب افعال) به کار می‌رود (أَخْطَأَ إِخْطَاءً فهو مُخْطِئ‏) به معنای «اشتباه» است؛ مثلا «وَ لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ فِیما أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَ لکِنْ ما تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ‏» (أحزاب/5)

البته وقتی به صورت «خَطَأ» و «خَطِیئَة» (جمعِ آن: خَطِیئات و خَطایا) به کار می‌رود، گاهی به معنای «اشتباه غیرعمدی» است (مثلا: وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ، نساء/92؛ وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً، نساء/112) و گاهی به معنای «گناه عمدی» است (مثلا: مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ‏ أُغرِقوا، نوح/25؛ إِنَّا نَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لَنا رَبُّنا خَطایانا، شعراء/51؛ وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ وَ ما هُمْ بِحامِلِینَ مِنْ خَطایاهُمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ، عنکبوت/12؛ وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ‏، شعراء/82 ؛ نَغْفِرْ لَکُمْ خَطایاکُمْ‏، بقره/58)

در مقابل، برخی (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏3، ص79-80) بر این باورند که تفاوت «خطأ» و «أخطأ» ربطی به عمدی بودن یا نبودن ندارد و صرفا از این جهت است که در اولی خود فعل بیشتر مورد عنایت است و در دومی، انتساب فعل به فاعل؛ و در هر صورت، ماده «خطأ» صرفا به معنای نقطه مقابل «صواب» (=درست) می‌باشد و هر جا که معنای تعمدی بودن از این ماده برداشت شده است بر اساس قرینه‌های پیرامونی بوده است؛

و تفاوتش با دو کلمه معروف برای «گناه» (یعنی ذنب و إثم) در این است که علاوه بر اینکه در «خطا» لزوما تعمدی در کار نیست، «إثم» در جایی است که تنبلی و کم‌کاری در انجام وظیفه رخ دهد؛[1] و «ذنب» مشخصا در مورد کار زشت و قبیحی که بد بودنش مورد اذعان و اعتراف خود فرد است به کار می‌رود؛ و در مواردی مانند «یا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنَّا کُنَّا خاطِئِینَ‏» (یوسف/97) که هر دو تعبیر آمده یکجور عذرتراشی بوده است، یعنی در این آیه، برادران حضرت یوسف ع می‌خواهند بگویند در اینکه اصل کار ما «ذنب» و گناه بوده و باید استغفار کنیم تردیدی نیست؛‏ اما ما به خطا و اشتباه به این گناه افتادیم.[2]

به لحاظ نحوی، «ناصِیَةٍ» بدل برای «الناصیة» در آیه قبل می‌باشد (ناصیه‌اش را محکم می‌گیرند، همان ناصیه دروغگوی خطاکار را)؛

و دو تعبیر «کاذِبَةٍ خاطِئَةٍ» در اینجا، صفت برای «ناصِیَةٍ» می‌باشد، نه مضاف الیه، یعنی نمی‌گوید: ناصیه‌ی شخص دروغگوی خطاکار، بلکه دروغگویی و خطاکاری را وصف خود ناصیه دانسته است؛ و این استفاده مجازی (که به جای اینکه اینها را وصف صاحب ناصیه بکند، وصف خود ناصیه کرده) معنا را به نحو بلیغ‌تر و زیباتر و لطیفتر منتقل می‌کند تا اینکه می‌گفت: ناصیة الکاذب الخاطئ. (الکشاف، ج4، ‌ص778)

حدیث

1) از امام باقر ع روایت شده است که پدرم امام سجاد ع مکرر به فرزندانشان می‌فرمودند:

از دروغ خودداری کنید، کوچک باشد یا بزرگ، جدی باشد یا شوخی،، چرا که شخص هنگامی که دروغ کوچک گفت جرات بر دروغ بزرگ هم پیدا می‌کند؛

آیا نمی‌دانید که رسول خدا ص می‌فرمود: بنده‌ای دائما راست می‌گوید تا اینکه خداوند او را به عنوان «صدّیق» ثبت می‌کند؛ و بنده‌ای مرتب دروغ می‌گوید تا اینکه خداوند او را به عنوان «کذّاب» ثبت می‌کند.

الکافی، ج‏2، ص338

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ:

کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ص یَقُولُ لِوُلْدِهِ اتَّقُوا الْکَذِبَ الصَّغِیرَ مِنْهُ وَ الْکَبِیرَ فِی کُلِّ جِدٍّ وَ هَزْلٍ فَإِنَّ الرَّجُلَ إِذَا کَذَبَ فِی الصَّغِیرِ اجْتَرَى عَلَى الْکَبِیرِ؛

أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ مَا یَزَالُ الْعَبْدُ یَصْدُقُ حَتَّى یَکْتُبَهُ اللَّهُ صِدِّیقاً وَ مَا یَزَالُ الْعَبْدُ یَکْذِبُ حَتَّى یَکْتُبَهُ اللَّهُ کَذَّاباً.

2) از امام صادق ع روایت شده است:

به نماز و روزه مردم فریفته نشوید؛ چرا که گاه شخصی به نماز و روزه عادت کرده به طوری که اگر آن را ترک کند وحشت می‌کند؛ بلکه آنها را با راستگویی و امانتداری امتحان کنید.

الکافی، ج‏2، ص104

عَنْهُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَا تَغْتَرُّوا بِصَلَاتِهِمْ وَ لَا بِصِیَامِهِمْ فَإِنَّ الرَّجُلَ رُبَّمَا لَهِجَ بِالصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ حَتَّى لَوْ تَرَکَهُ اسْتَوْحَشَ وَ لَکِنِ اخْتَبِرُوهُمْ عِنْدَ صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ.[3]

3) از امام باقر ع روایت شده است: گناهان همگی‌شان شدیدند، و شدیدترین آنها گناهی است که گوشت و خون بر آن رشد کند؛ چرا که بالاخره [هر گناهی] یا مورد رحمت ویا مورد عذاب واقع می‌شود؛ در حالی که در بهشت جز کسی که پاک باشد، وارد نمی‌شود.

[یعنی گوشت و خونی که از گناه روئیده ویا با گناه عجین شده است، نمی‌تواند وارد بهشت شود]

الکافی، ج‏2، ص270

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِ‏ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: الذُّنُوبُ کُلُّهَا شَدِیدَةٌ وَ أَشَدُّهَا مَا نَبَتَ عَلَیْهِ اللَّحْمُ وَ الدَّمُ لِأَنَّهُ إِمَّا مَرْحُومٌ وَ إِمَّا مُعَذَّبٌ وَ الْجَنَّةُ لَا یَدْخُلُهَا إِلَّا طَیِّب‏.[4]

تدبر

1) «ناصِیَةٍ کاذِبَةٍ خاطِئَةٍ»

ناصیه‌ی [= پیشانی یا موهای جلوی پیشانیِ]  شخصی که او را از ناصیه‌اش محکم می‌گیرند و ذلیلانه به سمت جهنم می‌کشانند، ناصیه‌ی دروغگویی و خطاکاری است؛ یعنی هم سخنان [و آراء و باورهای] وی خلاف حقیقت است و هم اعمال و رفتارش (مجمع البیان، ج‏10، ص783؛ المیزان، ج‏20، ص327)

اگر بتوان ابعاد هویتی انسان در «باورها» و «رفتارها»یش خلاصه کردد، می‌توان گفت این آیه، نهایت وضعیت یک انسان در بُعد نامطلوب را نشان می‌دهد و می‌خواهد بفرماید که علت جهنمی شدن وی این است که تمام وجودش خلاف حق و حقیقت شده؛ و کسی که وجودش (تمام گوشت و خونش) خلاف حق و حقیقت شود، راهی به بهشت نخواهد داشت. (حدیث3)

2) «ناصِیَةٍ کاذِبَةٍ خاطِئَةٍ»

به جای اینکه بگوید «ناصِیَةِ الکاذِبِ الخاطِئ: ناصیه شخص دروغگوی خطاکار» فرمود: «ناصِیَةٍ کاذِبَةٍ خاطِئَةٍ: ناصیه‌ای که خود این ناصیه دروغگو و خطاکار است». چرا؟

الف. نوعی بیان مجازی است که معنا را به نحو بلیغ‌تر و زیباتر و لطیفتر منتقل می‌کند (الکشاف، ج4، ‌ص778).

ب. شاید می‌خواهد نشان دهد که نه هر دروغگو و هر گناهکار، بلکه کسی که پیشانی دروغ و گناه است، ‌به چنین عذابی عقاب می‌شود.

ج. ...

---

[1] تقابل خطا و إثم در این آیه بوضوح مشاهده می‌شود: «وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِینا» (نساء/112)

[2] ایشان عین همین توضیح را در مورد آیه «وَ اسْتَغْفِرِی لِذَنْبِکِ إِنَّکِ کُنْتِ مِنَ الْخاطِئِین» (یوسف/29) و اقدام زلیخا مطرح می‌کنند.

[3] . این روایت هم قابل توجه است که از امام باقر ع روایت شده است:

بدرستی که خداوند عز و جل برای شر و بدی قفل‌هایی قرار داد و کلیدهای همه آن قفل‌ها را شراب قرار داد، و دروغ از شراب بدتر است.

الکافی، ج‏2، ص339

عَنْهُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ‏ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ:

إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ لِلشَّرِّ أَقْفَالًا وَ جَعَلَ مَفَاتِیحَ تِلْکَ الْأَقْفَالِ الشَّرَابَ وَ الْکَذِبُ شَرٌّ مِنَ الشَّرَاب‏.

[4] . این حدیث هم در همین مضمون قابل توجه است: عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَا مِنْ نَکْبَةٍ تُصِیبُ الْعَبْدَ إِلَّا بِذَنْبٍ وَ مَا یَعْفُو اللَّهُ عَنْهُ أَکْثَرُ. (الکافی، ج‏2، ص269)