بسم الله الرحمن الرحیم
167) سوره أعراف (7) آیه 142
وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَةً وَ قالَ مُوسى لِأَخیهِ هارُونَ اخْلُفْنی فی قَوْمی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبیلَ الْمُفْسِدین
ترجمه
و با موسی سی شب وعده گذاشتیم و آن را با ده [شب دیگر] تکمیل نمودیم، پس میقات پروردگارش در چهل شب کامل شد؛ و موسی به برادرش هارون گفت: جانشین من در قومم باش و اصلاح کن و راه مفسدان را پیروی مکن.
شهادت امام محمد تقی جوادالأئمه ع بر همه محبان و شیعیان آن حضرت تسلیت باد
شمشیر و زهر هردو جگر پاره میکنند
دل خون و دل کباب، تو ماندی حسین هم
... هرگز نمیرد آنکه از او زندهایم ما
پس با همین حساب، تو ماندی حسین هم (محسن ناصحی)
نکات ترجمه
«میقات» مصدر از ماده «وقت» است. «وقت» به یک مقدار معین از زمان گفته میشود و هر چیزی را که غایت زمانیای برایش قرار داده باشند «موقت» میگویند (کتاب العین، ج5، ص199) و در تفاوت وقت و میقات گفتهاند که «وقت» فقط بر محدوده معین شدهای از زمان دلالت میکند، اما «میقات» (جمع آن: مواقیت، بقره/189) در موردی است که این محدوده برای انجام کار خاصی معین شده باشد. (مجمع البیان، ج4، ص728 ؛ الفروق فی اللغة، ص264) و البته گاه به مکانی هم که در آنجا وقتی برای کار خاصی اختصاص مییابد نیز گفته میشود، مانند «میقات حج» (مفردات ألفاظ القرآن، ص879)
حدیث
1) فضیل بن یسار میگوید:به امام باقر ع گفتم: فدایت شوم. برای ما وقتی در مورد آنها [سرنگونی دشمنان و قیام امام زمان ع] تعیین فرما!
فرمود: خداوند با علمش علم وقتگذاران را به هم زده است؛ آیا نشنیدهای که خداوند فرمود: «و با موسی سی شب وعده گذاشتیم و آن را با ده [شب دیگر] تکمیل نمودیم، پس میقات پروردگارش در چهل شب کامل شد» بدرستی که نه موسی از آن ده شب خبر داشت و نه بنیاسرائیل؛ پس چون واقعه آن گونه رخ داد، گفتند موسی دروغ گفته و خلف وعده کرده است. پس اگر برای شما چیزی رخ داد، بگویید خدا و رسولش راست گفتهاند تا دوبرابر اجر ببرید
[ظاهرا مقصود این است که اگر برخی از علائم ظهور رخ داد، اما هنوز امام زمان ع قیام نکرده بود، در وعده الهی تردید نکنید]
تفسیر العیاشی، ج1، ص44
عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَقِّتْ لَنَا وَقْتاً فِیهِمْ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ خَالَفَ عِلْمُهُ عِلْمَ الْمُوَقِّتِینَ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثِینَ لَیْلَةً إِلَى أَرْبَعِینَ لَیْلَةً أَمَا إِنَّ مُوسَى لَمْ یَکُنْ یَعْلَمُ بِتِلْکَ الْعَشْرِ وَ لَا بَنُو إِسْرَائِیلَ فَلَمَّا حَدَّثَهُمْ قَالُوا کَذَبَ مُوسَى وَ أَخْلَفَنَا مُوسَى فَإِنْ حَدَّثْتُمْ بِهِ فَقُولُوا صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ تُؤْجَرُوا مَرَّتَیْنِ.[1]
2) فرازی از خطبه امیرالمومنین ع معروف به خطبه «وسیله»
جابر بن یزید جعفی میگوید: بر امام باقر ع وارد شدم و گفتم: یَا ابْنَ رسول اللّه! اینکه شیعیان بین خودشان دچار اختلاف مذهبی شدهاند [اشاره به فرقههای کیسانیه و زیدیه و ... ]، دلم را آتش میزند.
فرمود: جابر! آیا میخواهی برایت معنای این اختلافشان را توضیح دهم که از کجا اختلاف کردند و به چه جهتی دچار تفرقه شدند؟
گفتم: بله، یا ابن رسول الله.
فرمود: پس وقتی که آنها دچار اختلاف میشوند مواظب باش که تو در این اختلافات نیفتی. بدان که هرکس که امام زمانش را انکار کند مانند کسی است که رسول خدا ص را در زمان خودش انکار کرده باشد. جابر! بشنو و خوب به خاطر بسپار.
گفتم: هر طور شما بفرمایید.
فرمود: بشنو و خوب به خاطر بسپار و هرجا بار اقامت افکندی این را ابلاغ کن.
همانا امیرالمومنین ع هفت روز بعد از وفات پیامبر خدا ص خطبهای خواند و این موقعی بود که کار گردآوری قرآن را به پایان رسانده بود، پس چنین فرمود: ...
همانا خداوند تبارک و تعالى به وسیله من بندههاى خود را آزمود و به دست من مخالفانش را از پاى درآورد و با شمشیر من منکرانش را نابود ساخت، و مرا مایه تقرب مؤمنان، و کانون مرگ جبّاران و شمشیر او علیه مجرمان قرار داد، و به وسیله من پشت پیامبرش را استوار گردانید، و مرا به یارى رساندن به پیامبر گرامى داشت، و به دانش او شرفم بخشید، و به احکام او عطایم داد، و به وصیت او ویژهام گردانید، و براى جانشینىاش در امّتش انتخابم کرد،
و زمانی که مهاجران و انصار چنان دورش جمع شده بودند که جای سوزن انداختن نبود، دربارهام فرمود: اى مردم! همانا على نسبت به من همچون هارون است نسبت به موسى، جز آنکه پس از من پیامبرى نیست. و مؤمنان در پرتو عنایت الهى گفتار پیامبر را فهمیدند، زیرا مىدانستند که من برادر تنى او نیستم چنانچه هارون برادر تنى موسى بود، و پیامبر نیستم تا این سخن ناظر به پیامبری باشد، بلکه این سخن به معنای جانشین و خلیفه کردن من بود چنان که موسى هارون را خلیفه و جانشین خود کرد آنجا که فرمود: « جانشین من در قومم باش و اصلاح کن و راه مفسدان را پیروی مکن» ...
الکافی، ج8، ص18-27
خُطْبَةٌ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع وَ هِیَ خُطْبَةُ الْوَسِیلَةِ
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَعْمَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عُکَایَةَ التَّمِیمِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ النَّضْرِ الْفِهْرِیِّ عَنْ أَبِی عَمْرٍو الْأَوْزَاعِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِی جَعْفَرٍ ع فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ أَرْمَضَنِی اخْتِلَافُ الشِّیعَةِ فِی مَذَاهِبِهَا فَقَالَ یَا جَابِرُ أَ لَمْ أَقِفْکَ عَلَى مَعْنَى اخْتِلَافِهِمْ مِنْ أَیْنَ اخْتَلَفُوا وَ مِنْ أَیِّ جِهَةٍ تَفَرَّقُوا قُلْتُ بَلَى یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ فَلَا تَخْتَلِفْ إِذَا اخْتَلَفُوا یَا جَابِرُ إِنَّ الْجَاحِدَ لِصَاحِبِ الزَّمَانِ کَالْجَاحِدِ لِرَسُولِ اللَّهِ ص فِی أَیَّامِهِ یَا جَابِرُ اسْمَعْ وَ عِ. قُلْتُ إِذَا شِئْتَ قَالَ اسْمَعْ وَ عِ وَ بَلِّغْ حَیْثُ انْتَهَتْ بِکَ رَاحِلَتُکَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع خَطَبَ النَّاسَ بِالْمَدِینَةِ بَعْدَ سَبْعَةِ أَیَّامٍ مِنْ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ ذَلِکَ حِینَ فَرَغَ مِنْ جَمْعِ الْقُرْآنِ وَ تَأْلِیفِهِ فَقَال...
فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ اسْمُهُ امْتَحَنَ بِی عِبَادَهُ وَ قَتَلَ بِیَدِی أَضْدَادَهُ وَ أَفْنَى بِسَیْفِی جُحَّادَهُ وَ جَعَلَنِی زُلْفَةً لِلْمُؤْمِنِینَ وَ حِیَاضَ مَوْتٍ عَلَى الْجَبَّارِینَ وَ سَیْفَهُ عَلَى الْمُجْرِمِینَ وَ شَدَّ بِی أَزْرَ رَسُولِهِ وَ أَکْرَمَنِی بِنَصْرِهِ وَ شَرَّفَنِی بِعِلْمِهِ وَ حَبَانِی بِأَحْکَامِهِ وَ اخْتَصَّنِی بِوَصِیَّتِهِ وَ اصْطَفَانِی بِخِلَافَتِهِ فِی أُمَّتِهِ فَقَالَ ص وَ قَدْ حَشَدَهُ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ انْغَصَّتْ بِهِمُ الْمَحَافِلُ: أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ عَلِیّاً مِنِّی کَهَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی فَعَقَلَ الْمُؤْمِنُونَ عَنِ اللَّهِ نَطَقَ الرَّسُولُ إِذْ عَرَفُونِی أَنِّی لَسْتُ بِأَخِیهِ لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ کَمَا کَانَ هَارُونُ أَخَا مُوسَى لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ وَ لَا کُنْتُ نَبِیّاً فَاقْتَضَى نُبُوَّةً وَ لَکِنْ کَانَ ذَلِکَ مِنْهُ اسْتِخْلَافاً لِی کَمَا اسْتَخْلَفَ مُوسَى هَارُونَ ع حَیْثُ یَقُولُ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِین...
3) در دو تفسیر ابوعبیده و ابن حرب طائی (از مفسران اهل سنت) از عبدالله بن مسعود (از اصحاب پیامبر ص) روایت شده است:
خلفاء چهار نفرند:
- آدم، [که خداوند فرمود:] «همانا من در زمین خلیفهای قرار میدهم». و
- داوود، [که خداوند فرمود:] « ای داوود! ما تو را خلیفه قرار دادیم در زمین» یعنی در بیتالمقدس. و
- هارون، که موسی گفت: «در قومم خلیفه من باش» و
- علی ع، [که خداوند فرمود:] «خداوند وعده داد کسانی از شما را که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند» یعنی علی ع را «که در زمین آنها را خلیفه کند همان گونه که خلیفه کرده بود کسانی را که قبل از ایشان بودند» یعنی آدم و داود و هارون را «و مستقر سازد برایشان دینی را که برایشان پسندیده بود» یعنی اسلام را «و وضعشان را بعد از خوفشان به امنیت تبدیل کند» یعنی اهل مکه «تا مرا بپرستند و چیزی را شریک من نسازند؛ و هر کس بعد از آن کفر بورزد» به ولایت علی بن ابیطالب «پس آنها همان فاسقاناند» یعنی معصیتکنندگان نسبت به خدا و رسولش هستند.
مناقب آل أبی طالب ع (لابن شهرآشوب)، ج3، ص63
تَفْسِیرَیْ أَبِیعُبَیْدَةَ وَ عَلِیِّ بْنِ حَرْبٍ الطَّائِیِّ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ الْخُلَفَاءُ أَرْبَعَةٌ آدَمُ «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» وَ دَاوُدُ «یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ» یَعْنِی بَیْتَ الْمَقْدِسِ وَ هَارُونُ قَالَ مُوسَى «اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی» وَ عَلِیٌّ «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» یَعْنِی عَلِیّاً «لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ» آدَمُ وَ دَاوُدُ وَ هَارُونُ «وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضى لَهُمْ» یَعْنِی الْإِسْلَامَ «وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً» یَعْنِی أَهْلَ مَکَّةَ «یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ» بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ «فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ» یَعْنِی الْعَاصِینَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ.[2]
این حدیث در کتب شیعه از امام صادق ع (مائة منقبة من مناقب أمیر المؤمنین و الأئمة، ص126)[3] و از امام رضا ع (عیون أخبار الرضا ع ج2، ص10)[4] هم روایت شده است.
4) امام باقر به امام صادق ع فرمودند:
فرزندم هیچگاه ترک مکن که هر شب از شبهای دهه اول ذیحجه، بین مغرب و عشاء ، دو رکعت نماز بجا آوری که در هر رکعت سوره فاتحه و سوره «قل هو الله احد» را یکبار بخوانی و در ادامه این آیه را بخوانی «وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَ قالَ مُوسى لِأَخِیهِ هارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ» (و با موسی سی شب وعده گذاشتیم و آن را با ده [شب دیگر] تکمیل نمودیم، پس میقات پروردگارش در چهل شب کامل شد؛ و موسی به برادرش هارون گفت: جانشین من در قومم باش و اصلاح کن و راه مفسدان را پیروی مکن) که اگر چنین کردی، حتی اگر حج نرفته باشی، با حاجیان در ثوابشان شریک خواهی شد.
الإقبال بالأعمال الحسنة، ج2، ص35
ذَکَرَهَا ابْنُ أُشْنَاسٍ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْمُغِیرَةِ الثَّلَّاجُ سَمِعْتُ طَاهِرَ بْنَ الْعَبَّاسِ یَقُولُ سَمِعْتُ مُحَمَّدَ بْنَ الْفَضْلِ الْکُوفِیَّ یَقُولُ سَمِعْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ الْجَعْفَرِیَّ یُحَدِّثُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ: قَالَ لِی أَبِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ع:
یَا بُنَیَّ لَا تَتْرُکَنَّ أَنْ تُصَلِّیَ کُلَّ لَیْلَةٍ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ مِنْ لَیَالِی عَشْرِ ذِی الْحِجَّةِ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ هَذِهِ الْآیَةَ وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَ قالَ مُوسى لِأَخِیهِ هارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ شَارَکْتَ الْحَاجَّ فِی ثَوَابِهِمْ وَ إِنْ لَمْ تَحُجَّ.
تدبر
1) «وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَةً وَ قالَ مُوسى لِأَخیهِ هارُونَ اخْلُفْنی فی قَوْمی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبیلَ الْمُفْسِدین»:
خدا با موسی سی شب وعده گذاشت و بعد آن را ده شب اضافه کرد و مدت وقت ملاقات چهل شب شد؛ و موسی هم هارون را به عنوان جانشین خود تعیین کرد و به او گفت که اصلاح پیشه کند و راه مفسدان را پیروی نکند. همه این مطالب ظاهرا مختلف، در یک آیه است که اتفاقا از جانب امامان، توصیه شده در سالگرد آن ده شب، نمازی بخوانیم و این آیه را در آن تکرار کنیم (حدیث4).
چند سوال:
1. چرا از ابتدا چهل شب اعلام نکرد؟
2. اینکه سی شب وعده کرد و چهل شبش کرد، چه ربطی دارد به اینکه موسی جانشین تعیین کند؟
3. مگر ممکن است جانشین موسی بخواهد راه فساد برود، که موسی در میان این همه توصیه که میتوانست برای بعد از خود بکند، بر اینکه «اصلاح کن و از مفسدان پیروی نکن» تاکید کرد؟
4. این وقایع چه ارتباطی با ما دارد که خاطره این ده شب را در همان ده شب، آن هم در نماز، زنده نگهداریم؟
ممکن است کسی بخواهد این سوالات را مستقلاً و بر اساس حدسیات خود پاسخ دهد، که اگر این مطلب در سه آیه مستقل آمده بود، شاید روا بود؛ اما همین که همه اینها در یک آیه آمده، میخواهد بفهماند که پاسخ این سه مطلب به همدیگر گره خورده است.
سیاق آیه نشان میدهد:
اینکه به موسی ع سی شب وعده دهد، اما چهل شب او را نگه دارد، وضعیتی رخ خواهد داد، که جانشین موسی حتما در آن وضعیت اهمیت پیدا خواهد کرد که مهترین کار این جانشین، اصلاح امور خواهد بود؛ و در آن وضعیت مفسدانی هم پیدا میشوند که مایلند، آن وضعیت را به گونهای دیگر سوق دهند.
این آیه با اشاره به قوم موسی، بنوعی وضعیت تمامی جوامع دینی را ترسیم میکند: بر اساس گزارشهای قرآن کریم قوم بنیاسرائیل اولین گروه در تاریخ بشر هستند که توانستند یک جامعه دینی موحد تشکیل دهند و در حدیث نبوی آمده است که شما هم همه کارهای آنها را تکرار خواهید کرد.
این آیه نشان میدهد همین که جامعه دینی تشکیل شد و عدهای پیدا شدند که ادعای ایمان کردند، خدا آنها را با امتحانات پیچیده (فتنه) میآزماید (عنکبوت/2) که امتحان اینها این بود که حضرت موسی ع ده روز برخلاف انتظار آنها غیبت کند. همین وضعیت غیرمنتظره زمینه سوءاستفاده توسط برخی افراد ذینفوذ (سامری) را فراهم میآورد و این فرد ذینفوذ (که نهتنها بر اساس روایات، بلکه بر طبق خود آیات قرآن (طه/96) جایگاه و اعتبار دینی هم داشته) برای کسب قدرت، فسادافکنی میکند (ساختن گوساله معروف و دعوت مردم به پرستش آن، طه/88) پیامبر برای چنین شرایط بحرانیای مردم خود را به حال خود رها نمیکند و جانشین میگذارد؛ و جانشیناش سعی در اصلاح میکند و وقتی مردم او را تنها میگذارند، اگرچه سکوت میکند اما راه مفسدان را تایید نمیکند. وقتی هم مردم به این جانشین پیامبر بیاعتنایی میکنند و فریب خورده، دور قدرتطلبان را میگیرند، تقصیر هارون نیست (طه/94)، بلکه این سامری (طه/97) و مردم (بقره/54) هستند که وقتی موسی برگردد مواخذه و مجازات خواهند شد هرچند که خود سامری، سابقه دینی خوب، و این مردم در مبارزه با فرعون سابقه درخشانی داشته باشند.
اگر حدیث معروف منزلت (که پیامبر ص فرمود: منزلت علی ع به من همچون هارون به موسی است و با تعابیر مختلف در متون شیعه و سنی آمده است؛ مثلا حدیث2) را در کنار این آیه قرار دهیم، هم پاسخ سه سوال اول، و هم ارتباط آنها با ما مسلمانان بهتر معلوم میشود.
شاید اکنون بتوان فهمید که چرا تاکید شده که در همان شبهایی که ابهام ایجاد شده بود ما هم این آیات را شب هنگام (بین نماز مغرب و عشاء) آن هم در نماز (یعنی به عنوان یک دغدغه کاملا دینی) بخوانیم.
اکنون برخی از نتایج این تدبر را جداگانه مرور کنیم:
2) «واعَدْنا مُوسى ثَلاثینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَةً»:
خداوند گاه اقداماتی میکند که سوال و ابهام ایجاد میکند و میتواند زمینه ساز فتنهانگیزی مفسدان شود. (نحوه استنتاج مطلب در تدبر1)
3) «وَ واعَدْنا مُوسى ... وَ قالَ مُوسى لِأَخیهِ هارُونَ اخْلُفْنی ...»:
وقتی وضعیت پیچیده (دارای ظرفیت فتنهانگیزی) در جامعه دینی ایجاد میشود، حتما راه معتبر دینی برای خروج از فتنه توسط آورنده دین، قرار داده میشود، هرچند مردم بدان راه رو نیاورند. (نحوه استنتاج مطلب در تدبر1)
4) «وَ قالَ مُوسى لِأَخیهِ هارُونَ اخْلُفْنی فی قَوْمی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبیلَ الْمُفْسِدین»:
هارون همچون موسی پیامبر و لذا معصوم بود (مریم/53) و معنی ندارد که حضرت موسی ع وی را از گناه و فساد کردن نهی کند؛ پس این نهی نشان میدهد که عدهای مفسد ذینفوذ در میان قوم وجود دارند و برای اداره وضعیت پس از موسی، راه حلهایی را پیشنهاد میدهند که او نباید آن راهها پیروی کند (المیزان، ج8، ص236)
پس، مهمترین وظیفهی کسی که در غیاب صاحب شریعت، در قبال وضعیت فتنهآمیز وجود دارد، این است که بکوشد این وضعیت را اصلاح کند، اما نه به قیمت پیروی از مفسدان. (نحوه استنتاج مطلب در تدبر1)
5) «وَ واعَدْنا ... ثَلاثینَ لَیْلَةً ... فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَةً»:
ما وقتی یک بازه زمانی پیوسته (چند شبانهروز) را معین میکنیم، به جای سی شبانهروز یا چهل شبانهروز، غالبا میگوییم مثلا سی روز، یا چهل روز. چرا این قرار را با تعبیر سی شب و چهل شب بیان فرمود؟
الف. شاید چون روز، وقت کارهای متفرقه است و خلوت شب، برای مناجات و قرب خدا مناسبتر است (مزمل/6-7) و میقات هم برای تقرب خدا و ذکر و مناجات او بود (المیزان، ج8، ص236)
ب. حقیقت عالم دنیا در قبال عالم آخرت «شب» است و به همین جهت، قیامت به «روز قیامت» تعبیر شده و از تمام مقاطع مهم معنوی دنیا با تعبیر شب یاد شده است، مثلا شب قدر (قدر/1) شب معراج (اسراء/1) شب نزول قرآن (دخان/3) (توضیح بیشتر در جلسه97، تدبر3)
ج. ...
6) «قالَ مُوسى لِأَخیهِ هارُونَ اخْلُفْنی فی قَوْمی»:
حضرت موسی ع، علیرغم اینکه هارون از همان ابتدای دعوت حضرت موسی، به عنوان پیامبر برگزیده شد (طه/29-36 و مریم/53)، با این حال، هارون را به جانشینی منصوب میکند. این نشان میدهد امامت [به معنای حکومت]، مقامی غیر از مقام نبوت است که البته نیاز به نصب توسط پیامبر دارد؛ هرچند میشود که این دو مقام از ابتدا در برخی اشخاص (مانند خود حضرت موسی ع) جمع شده باشد. (مجمعالبیان، ج4، ص729)
7) «أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ»:
اگر مردم به فساد کشیده شدند و یا خواستار فساد بودند، رهبرى نباید از موضع اصلاحگرى دست بردارد؛ و اصلاح جامعه، با پیروى از مفسدان، امکانپذیر نیست (قرائتی، تفسیر نور، ج4، ص170)
8) «اخْلُفْنی فی قَوْمی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ»:
جامعه نیاز به رهبرى اصلاحگر دارد، که هرگز تسلیم نظرات و توطئههاى مفسدان نشود. (قرائتی، تفسیر نور، ج4، ص170)
[1] . روایات زیر هم در همین مضمون وارد شده اند:
1) الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزَّازِ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِیِّ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: قُلْتُ لِهَذَا الْأَمْرِ وَقْتٌ فَقَالَ کَذَبَ الْوَقَّاتُونَ کَذَبَ الْوَقَّاتُونَ کَذَبَ الْوَقَّاتُونَ إِنَّ مُوسَى ع لَمَّا خَرَجَ وَافِداً إِلَى رَبِّهِ وَاعَدَهُمْ ثَلَاثِینَ یَوْماً فَلَمَّا زَادَهُ اللَّهُ عَلَى الثَّلَاثِینَ عَشْراً قَالَ قَوْمُهُ قَدْ أَخْلَفَنَا مُوسَى فَصَنَعُوا مَا صَنَعُوا فَإِذَا حَدَّثْنَاکُمُ الْحَدِیثَ فَجَاءَ عَلَى مَا حَدَّثْنَاکُمْ بِهِ فَقُولُوا صَدَقَ اللَّهُ وَ إِذَا حَدَّثْنَاکُمُ الْحَدِیثَ فَجَاءَ عَلَى خِلَافِ مَا حَدَّثْنَاکُمْ بِهِ فَقُولُوا صَدَقَ اللَّهُ تُؤْجَرُوا مَرَّتَیْن
الغیبة للنعمانی، ص295؛ تفسیر العیاشی، ج1، ص44 الکافی، ج1، ص369
2) عن محمد بن مسلم عن أبی جعفر ع فی قوله: «وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى أَرْبَعِینَ لَیْلَةً» قال: کان فی العلم و التقدیر ثلاثین لیلة، ثم بدا لله فزاد عشرا فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ للأول و الآخر أَرْبَعِینَ لَیْلَة
تفسیر العیاشی، ج1، ص44
3) الْفَضْلُ بْنُ شَاذَانَ عَنْ عُمَرَ بْنِ مُسْلِمٍ الْبَجَلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بِشْرٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّة ... قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَلْ لِذَلِکَ وَقْتٌ.
قَالَ لَا لِأَنَّ عِلْمَ اللَّهِ غَلَبَ عِلْمَ الْمُوَقِّتِینَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى وَعَدَ مُوسَى ثَلَاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتَمَّهَا بِعَشْرٍ لَمْ یَعْلَمْهَا مُوسَى وَ لَمْ یَعْلَمْهَا بَنُو إِسْرَائِیلَ فَلَمَّا جَاوَزَ الْوَقْتَ قَالُوا غَرَّنَا مُوسَى فَعَبَدُوا الْعِجْلَ وَ لَکِنْ إِذَا کَثُرَتِ الْحَاجَةُ وَ الْفَاقَةُ فِی النَّاسِ وَ أَنْکَرَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَعِنْدَ ذَلِکَ تَوَقَّعُوا أَمْرَ اللَّهِ صَبَاحاً وَ مَسَاء
الغیبة (للطوسی) ص427
[2] . در ادامه آمده است: وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع مَنْ لَمْ یَقُلْ إِنِّی رَابِعُ الْخُلَفَاءِ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ.
که این حدیث معنای این جمله امیرالمومنین ع را شرح میدهد. این مضمون در کتب شیعه هم آمده است. از جمله به دو حدیث زیر دقت فرمایید:
[3] . حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّکُونِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَجَلِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ یَحْیَى بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ [قَالَ] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع:
مَنْ لَمْ یَقُلْ إِنِّی رَابِعُ الْخُلَفَاءِ الْأَرْبَعَةِ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ زَیْدٍ فَقُلْتُ لِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَدْ رَوَیْتُمْ غَیْرَ هَذَا فَإِنَّکُمْ لَا تَکْذِبُونَ قَالَ نَعَمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» فَکَانَ آدَمُ أَوَّلَ خَلِیفَةِ اللَّهِ، وَ [قَالَ] «إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ» فَکَانَ دَاوُدُ الثَّانِیَ وَ کَانَ هَارُونُ خَلِیفَةَ مُوسَى قَوْلُهُ تَعَالَى «اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ» وَ هُوَ خَلِیفَةُ مُحَمَّدٍ ص فَمَنْ لَمْ یَقُلْ إِنِّی رَابِعُ الْخُلَفَاءِ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّه
[4] . حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو سَعِیدٍ النَّسَوِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ أَبُو الْفَضْلِ الْبَلْخِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی خَالُ یَحْیَى بْنِ سَعِیدٍ الْبَلْخِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع قَالَ: بَیْنَمَا أَنَا أَمْشِی مَعَ النَّبِیِّ ص فِی بَعْضِ طُرُقَاتِ الْمَدِینَةِ إِذْ لَقِیَنَا شَیْخٌ طَوِیلٌ کَثُّ اللِّحْیَةِ بَعِیدُ مَا بَیْنَ الْمَنْکِبَیْنِ فَسَلَّمَ عَلَى النَّبِیِّ ص وَ رَحَّبَ بِهِ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَابِعَ الْخُلَفَاءِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَ لَیْسَ کَذَلِکَ هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص بَلَى ثُمَّ مَضَى فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذَا الَّذِی قَالَ لِی هَذَا الشَّیْخُ وَ تَصْدِیقُکَ لَهُ قَالَ أَنْتَ کَذَلِکَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فِی کِتَابِهِ «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» وَ الْخَلِیفَةُ الْمَجْعُولُ فِیهَا آدَمُ ع وَ قَالَ «یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ» فَهُوَ الثَّانِی وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ حِکَایَةً عَنْ مُوسَى حِینَ قَالَ لِهَارُونَ ع «اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ» فَهُوَ هَارُونُ إِذَا اسْتَخْلَفَهُ مُوسَى ع فِی قَوْمِهِ فَهُوَ الثَّالِثُ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ» فَکُنْتَ أَنْتَ الْمُبَلِّغَ عَنِ اللَّهِ وَ عَنْ رَسُولِهِ وَ أَنْتَ وَصِیِّی وَ وَزِیرِی وَ قَاضِی دَیْنِی وَ الْمُؤَدِّی عَنِّی وَ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی فَأَنْتَ رَابِعُ الْخُلَفَاءِ کَمَا سَلَّمَ عَلَیْکَ الشَّیْخُ أَ وَ لَا تَدْرِی مَنْ هُوَ قُلْتُ لَا قَالَ ذَاکَ أَخُوکَ الْخَضِرُ ع فَاعْلَمْ.