277) سوره حجر (15) آیه 38 إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُوم
بسم الله الرحمن الرحیم
277) سوره حجر (15) آیه 38
إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ
ترجمه
[خداوند به ابلیس فرمود: پس، بدرستی که تو از مهلت‌داده‌شدگانی] تا روزِ آن وقت معین.
حدیث
1) اسحاق بن عمار می‌گوید: از ایشان (یعنی از امام زین‌العابدین علیه السلام) در مورد اینکه خداوند به شیطان تا وقت معینی مهلت داده و در قرآن کریم آمده است که «فرمود: پس، بدرستی که تو از مهلت‌داده‌شدگانی؛ تا روزِ آن وقت معین.» سوال کردم.
فرمودند: «آن وقت معین» روز قیام قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف است. وقتی خداوند ایشان را مبعوث می‌کند، زمانی می‌رسد که ایشان در مسجد کوفه است و ابلیس در حالی که به زانو درآمده نزد ایشان می‌آید و می‌گوید: ای وای از این روز! پس او را دربند کرده، گردن می‌زنند و آن هنگام، روزِ آن وقت معینی است که پایان اجل و مهلت اوست.
منتخب الأنوار المضیئة فی ذکر القائم الحجة علیه السلام، ص203
وَ مِمَّا جَازَ لِی رِوَایَتُهُ أَیْضاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَیَادِیِّ یَرْفَعُهُ إِلَى إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ یَعْنِی زَیْنَ الْعَابِدِینَ ع عَنْ إِنْظَارِ اللَّهِ تَعَالَى إِبْلِیسَ وَقْتاً مَعْلُوماً ذَکَرَهُ فِی کِتَابِهِ «قَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ» قَالَ «الْوَقْتُ الْمَعْلُومُ» یَوْمُ قِیَامِ الْقَائِمِ فَإِذَا بَعَثَهُ اللَّهُ کَانَ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ جَاءَ إِبْلِیسُ حَتَّى یَجْثُو عَلَى رُکْبَتَیْهِ فَیَقُولُ یَا وَیْلَاهْ مِنْ هَذَا الْیَوْمِ فَیَأْخُذُ بِنَاصِیَتِهِ فَیَضْرِبُ عُنُقَهُ فَذَلِکَ یَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ مُنْتَهَى أَجَلِه.[1]
توجه: شباهت ظهور و رجعت و قیامت
در برخی از احادیث، این روز به ایام رجعت - رجعت پیامبر اکرم ص (تفسیر القمی، ج2، ص245)[2] یا رجعت امیرالمومنین و پیامبر ص (مختصر البصائر، ص115-117)[3] - ونیز به نفخه اول در نفخ صور (علل الشرائع، ج2، ص402)[4] تطبیق داده‌اند.
این گونه روایات که یک آیه را بر ظهور، رجعت، یا مقدمات قیامت تطبیق می‌دهند فراوان است؛ و علامه طباطبایی توضیح داده‌اند که «ظهور» و «رجعت» و «قیامت» سه مرتبه از مراتب ظهور حقیقت نهایی عالَم است و تقریبا اغلب آیاتی را که ناظر به یکی از این سه‌تاست، می‌توان برای فهم دوتای دیگر به کار گرفت؛ و روایات نیز در همین مقام هستند. (المیزان، ج2، ص106)[5] و موید این برداشت هم روایتی است که در برخی کتب انبیای قبلی، این روز را با این تعابیر توضیح داده است:
روزى است که به نحوی حتمی و قطعی مقدر کرده‌ام که در آن روز زمین را از کفر و شرک و گناهان پاک گردانم، مردانى را براى آن وقت برمىگزینم که دلهاى آنها را در راه ایمان امتحان کرده، و پر کرده‌ام از ورع و اخلاص و یقین و تقوى و خشوع و راستى و بردبارى و صبر و وقار و زهد در دنیا، و رغبت بدانچه که نزد من است؛ دین حق را بپا می‌دارند و بدان میل می‌کنند... (سعد السعود (للسید بن طاوس) ص34)[6]
2) از امام رضا ع روایت شده است:
کسی که ورع [= خویشتن‌داری] ندارد، دین ندارد؛ و کسی که تقیه نمی‌کند، ایمان ندارد؛ و بدرستی که گرامی‌ترین شما نزد خدا کسی است که بیشتر بر اساس تقیه عمل کند.
[تقیه: خویشتن‌داری از بیان برخی حقایق دین در جایی که ظرفیت و یا شرایط فهمش در مخاطب وجود ندارد و صرفا موجب نزاع بین مسلمانان (شیعه و سنی) و چه‌بسا کشته شدن بیگناهان شود]
به ایشان گفته شد: یا ابن رسول الله! تا کِی؟
فرمودند: «تا روزِ آن وقت معین.» که همان روز قیام قائم ماست؛ پس هر که تا پیش از قیام قائم ما تقیه را ترک کند، از ما نیست.
کفایة الأثر فی النص على الأئمة الإثنی عشر، ص274
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمْدَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا ع لَا دِینَ لِمَنْ لَا وَرَعَ [لَهُ] وَ لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ وَ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَعْمَلُکُمْ بِالتَّقِیَّةِ فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِلَى مَتَى قَالَ إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ وَ هُوَ یَوْمُ خُرُوجِ قَائِمِنَا فَمَنْ تَرَکَ التَّقِیَّةَ قَبْلَ خُرُوجِ قَائِمِنَا فَلَیْسَ مِنَّا.
تدبر
1) «إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ»
ابلیس از خداوند مهلت خواست «تا روزی که مبعوث می‌شوند»، یعنی تا روز قیامت؛ خداوند به او مهلت داد؛ اما پایان مهلت را با تعبیر «تا روزِ آن وقت معین» بیان کرد. آن زمان چه موقع است؟
الف. روز قیامت است (الکشاف، ج2، ص578)، از این جهت که روز قیامت فقط برای خدا معلوم است (مفاتیح الغیب (فخر رازی)، ج19، ص141) یا از این جهت که تا آن موقع وی را عذاب نمی‌کنند (حسن بصری، جبائی، ابومسلم، به نقل از مجمع‌البیان، ج6، ص519)
ب. خود اینکه تعبیر در پاسخ، با تعبیر در سوال تفاوت کرد، نشان می‌دهد که یک زمان معینی غیر از روز قیامت است؛ اما چه موقع است، چند دیدگاه مطرح شده:
ب.1) ایام ظهور است (بسیاری از روایات بر این تطبیق داده‌اند) از این جهت که روزی است که جامعه بشری در همین دنیا به کمال خود می‌رسد؛ یعنی بشریت به رشدی می‌رسد که دیگر ظلم و گناه نمی‌کند؛ و لذاست که در آن روز، دیگر مهلتی برای بقای شیطان نیست. (المیزان، ج12، ص159)
ب.2) ایام رجعت است (برخی از روایات بر این تطبیق داده‌اند) که دلیلش می‌تواند همان دلیل فوق باشد.
ب.3) ابتدای نفخ اول است که آخرین زمان تکلیف است، یعنی آخرین زمانی است که امکان گناه برای بشر وجود دارد (ابن‌عباس، به نقل از مجمع‌البیان، ج6، ص519)
ب.4) وقتی است که برای خدا معلوم است اما برای ابلیس معلوم نیست؛ تا او را در ابهام بگذارد و هر لحظه او منتظر مرگش باشد (بلخی، به نقل از مجمع‌البیان، ج6، ص519)
ب.5) ...
ج. شاید بتوان گفت همه این دیدگاه‌ها هرکدام وجهی از واقعیت را بیان می‌کنند؛ بویژه اگر به مطلبی که در تکمله حدیث1 بیان شد، توجه شود. باید در مفهوم «مهلت دادن» توجه شود. مهلت برای چه؟ برای اغوا کردن، برای زنده ماندن در دنیا، ... . در واقع در هر مرحله‌ای از مراحل فوق، وجود ابلیس و حوزه کارآیی او از جهتی محدود می‌شود، و از آن جهت مهلت وی به پایان می‌رسد. شاید همین که به جای هریک از زمان‌های فوق (که در قرآن برای اغلب آنها تعبیر مستقلی به کار رفته) تعبیر «روزِ آن وقت معین» را آورد، شاهدی بر صحت این دیدگاه باشد. (توضیح بیشتر در تدبر2)
2) «إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ»
تعبیر کردن از پایان مهلت شیطان به «تا روزی که وقتش معلوم است» هم معلوم و معین بودن آن را می‌رساند و هم به نحوی مساله را برای ما مبهم و نامعلوم رها کرده است. چرا؟
به نظر می‌رسد خود این گونه تعبیر کردن نمونه‌ای از بلاغت قرآن کریم است که ابعاد مختلفی از یک حقیقت و بلکه حقایق مختلفی را در یک عبارت بگنجاند؛ از این جهت که آوردن چنین تعبیری،:
الف. می‌تواند نشاندهنده این باشد که این روز برای خدا کاملا معلوم، اما برای ما مبهم است.
ب. می‌تواند همه دیدگاه‌هایی را که درباره تعیین این روز ارائه شده (تدبر1) پوشش دهد؛ آن هم به نحوی که قبول هیچ مقطعی برای پایان مهلت مستلزم نفی مقطع دیگر نباشد.
ج. ...
3) «إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ»
فرمود :تا روزِ آن وقت معین. یعنی یک «وقت معین»ی هست که تا آن روز مهلت داری. این تعبیر بخوبی نشان می‌دهد که کلمه «یوم: روز» لزوما به معنای «روز 24 ساعتی که واحد شمارش هفته و ماه و سال است»، یا «روز در مقابل شب» نیست، بلکه به معنای «یک مقطع زمانی» است.
(لذا در آیاتی هم که مثلا آمده آسمانها و زمین را در شش روز آفرید، یا ... ضرورتی ندارد که آن را به معنای روز 24 ساعتی یا روز در مقابل شب بدانیم، که بعد در توجیهش دچار مشکل شویم)
4) «إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ»
نفرمود: «الی الیوم المعلوم: تا روز معلوم» یا «الی الوقت المعلوم: تا وقت معین»؛ چرا؟
الف. چه‌بسا می‌خواهد ذهن را درگیر کند که یک «وقت معلوم»ی هم در کار است؛ که در یک مقطع زمانی خاص فراخواهد رسید. وقتی آن مقطع زمانی (یوم) مربوط به یک «وقت معلوم» است، که مهمترین ویژگی آن وقت، این است که معلوم است؛
پس،
ما هم می‌توانیم بدان علم پیدا کنیم.
ب. ...
حکایت
5) مومن الطاق، یکی از اصحاب برجسته امام باقر ع و امام صادق ع بود. نقل شده است وقتی خبر رحلت امام صادق ع [یا طبق برخی نقلها: امام باقر ع] را به او دادند، یکی از علمای مخالف شیعه که با او رفت و آمد داشت، به طعنه به او گفت: «امام تو مُرد؟!»
او گفت: بله، اما امام تو «از مهلت‌داده‌شدگان است؛ تا روزِ آن وقت معین»!
الإحتجاج (للطبرسی)، ج2، ص381 [7]
[1] . ؛ در تفسیر العیاشی، ج2، ص242 (و با سند متصل به او، در دلائل الإمامة، ص453) شبیه این حدیث را یکی از موالی اسحاق بن عمار، از امام صادق ع می‌پرسد. (روایت را به نقل از دلائل الامامه آورده‌ایم که عباراتش تفاوتهای مختصری با تفسیر عیاشی کنونی دارد و ظاهرا نقل وی درست‌تر است) وَ أَخْبَرَنِی أَبُو الْحَسَنِ عَلِیٌّ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْمُظَفَّرُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ الْمُظَفَّرِ الْعَلَوِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی الْعَبَّاسُ بْنُ عَامِرٍ، عَنْ وَهْبِ بْنِ جَمِیعِ مَوْلَى إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) عَنْ إِبْلِیسَ، قَوْلِهِ: رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ» أَیُّ یَوْمٍ هُوَ؟ قَالَ: یَا وَهْبُ، أَ تَحْسَبُ أَنَّهُ یَوْمَ یَبْعَثُ اللَّهُ (تَعَالَى) النَّاسَ؟ لَا، وَ لَکِنَّ اللَّهَ (عَزَّ وَ جَلَّ) أَنْظَرَهُ إِلَى یَوْمِ یَبْعَثُ اللَّهُ (عَزَّ وَ جَلَّ) قَائِمَنَا، فَإِذَا بَعَثَ اللَّهُ (عَزَّ وَ جَلَّ) قَائِمَنَا، فَیَأْخُذُ بِنَاصِیَتِهِ، وَ یَضْرِبُ عُنُقَهُ، فَذَلِکَ یَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُوم.
[2] . أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُونُسَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ قَالَ یَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ یَوْمٌ یَذْبَحُهُ رَسُولُ اللَّهِ ص عَلَى الصَّخْرَةِ الَّتِی فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ.
مرحوم فیض کاشانی در تفسیر الصافی، ج3، ص113 می‌گوید: مقصود از این تعبیر، هنگام رجعت است.
[3] . مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ، عَنْ مُوسَى بْنِ سَعْدَانَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ الْحَضْرَمِیِّ، عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ «إِنَّ إِبْلِیسَ قَالَ أَنْظِرْنِی إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ فَأَبَى اللَّهُ ذَلِکَ عَلَیْهِ، فَقَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ظَهَرَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فِی جَمِیعِ أَشْیَاعِهِ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ إِلَى یَوْمِ الْوَقْت الْمَعْلُومِ، وَ هِیَ آخِرُ کَرَّةٍ یَکُرُّهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ص.
فَقُلْتُ: وَ إِنَّهَا لَکَرَّاتٌ؟
قَالَ: نَعَمْ، إِنَّهَا لَکَرَّاتٌ وَ کَرَّاتٌ، مَا مِنْ إِمَامٍ فِی قَرْنٍ إِلَّا وَ یَکُرُّ مَعَهُ الْبَرُّ وَ الْفَاجِرُ فِی دَهْرِهِ حَتَّى یُدِیلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُؤْمِنَ مِنَ الْکَافِرِ. فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ کَرَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ص فِی أَصْحَابِهِ، وَ جَاءَ إِبْلِیسُ فِی أَصْحَابِهِ، وَ یَکُونُ مِیقَاتُهُمْ فِی أَرْضٍ مِنْ أَرَاضِی الْفُرَاتِ، یُقَالُ لَهَا الرَّوْحَاءُ قَرِیبٌ مِنْ کُوفَتِکُمْ، فَیَقْتَتِلُونَ قِتَالًا لَمْ یُقْتَتَلْ مِثْلُهُ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْعَالَمِینَ، فَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَى أَصْحَابِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ص قَدْ رَجَعُوا إِلَى خَلْفِهِمُ الْقَهْقَرَى مِائَةَ قَدَمٍ، وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ وَ قَدْ وَقَعَتْ بَعْضُ أَرْجُلِهِمْ فِی الْفُرَاتِ. فَعِنْدَ ذَلِکَ یَهْبِطُ الْجَبَّارُ عَزَّ وَ جَلَ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ، رَسُولُ اللَّهِ ص أَمَامَهُ بِیَدِهِ حَرْبَةٌ مِنْ نُورٍ، فَإِذَا نَظَرَ إِلَیْهِ إِبْلِیسُ رَجَعَ الْقَهْقَرَى نَاکِصاً عَلَى عَقِبَیْهِ، فَیَقُولُونَ لَهُ أَصْحَابُهُ: أَیْنَ تُرِیدُ وَ قَدْ ظَفِرْتَ؟ فَیَقُولُ: إِنِّی أَرى ما لا تَرَوْنَ ... إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ فَیَلْحَقُهُ النَّبِیُّ ص فَیَطْعُنُهُ طَعْنَةً بَیْنَ کَتِفَیْهِ، فَیَکُونُ هَلَاکُهُ وَ هَلَاکُ جَمِیعِ أَشْیَاعِهِ، فَعِنْدَ ذَلِکَ یُعْبَدُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا یُشْرَکُ بِهِ شَیْئاً. وَ یَمْلِکُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع أَرْبَعاً وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ سَنَةٍ، حَتَّى یَلِدَ الرَّجُلُ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ ع أَلْفَ وَلَدٍ مِنْ صُلْبِهِ ذَکَراً، فِی کُلِّ سَنَةٍ ذَکَراً، وَ عِنْدَ ذَلِکَ تَظْهَرُ الْجَنَّتَانِ الْمُدْهَامَّتَانِ عِنْدَ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ مَا حَوْلَهُ بِمَا شَاءَ اللَّهُ»
[4] . أَخْبَرَنَا عَلِیُّ بْنُ حَبَشِیِّ بْنِ قُونِیٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ فِیمَا کَتَبَ إِلَیَّ قَالَ حَدَّثَنَا جَمِیلُ بْنُ زِیَادٍ قَالَ حَدَّثَنَا الْقَاسِمُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ سَلَمَةَ عَنْ یَحْیَى بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ الرَّازِیِّ أَنَّ رَجُلًا دَخَلَ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی ... وَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِإِبْلِیسَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ... فَالْتَفَتَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِلَیْهِ وَ قَالَ مَا سَأَلَنِی عَنْ مَسْأَلَتِکَ أَحَدٌ قَطُّ قَبْلَکَ ... قَالَ وَ یَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ یَوْمٌ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ نَفْخَةٌ واحِدَةٌ فَیَمُوتُ إِبْلِیسُ مَا بَیْنَ النَّفْخَةِ الْأُولَى وَ الثَّانِیَةِ...
[5] . «فإذا تصفحت وجدت شیئا کثیرا من الآیات ورد تفسیرها عن أئمة أهل البیت تارة بالقیامة و أخرى بالرجعة و ثالثة بالظهور، و لیس ذلک إلا لوحدة و سنخیة بین هذه المعانی»
[6] . رَأَیْتُ فِی صُحُفِ إِدْرِیسَ عَلَى نَبِیِّنَا وَ آلِهِ وَ عَلَیْهِ السَّلَامُ ... فیما نذکره من القائمة الثامنة من الکراس الخامس من سؤال إبلیس و جواب الله بلفظ ما وجدناه:
قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ قَالَ لَا وَ لَکِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلَى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ فَإِنَّهُ یَوْمٌ قَضَیْتُ وَ حَتَمْتُ أَنْ أُطَهِّرَ الْأَرْضَ ذَلِکَ الْیَوْمَ مِنَ الْکُفْرِ وَ الشِّرْکِ وَ الْمَعَاصِی وَ أَنْتَخِبَ لِذَلِکَ الْوَقْتِ عِبَاداً لِی امْتَحَنْتُ قُلُوبَهُمْ لِلْإِیمَانِ وَ حَشَوْتُهَا بِالْوَرَعِ [بالروح] وَ الْإِخْلَاصِ وَ الْیَقِینِ وَ التَّقْوَى وَ الْخُشُوعِ وَ الصِّدْقِ وَ الْحِلْمِ وَ الصَّبْرِ وَ الْوَقَارِ وَ الزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا وَ الرَّغْبَةِ فِیمَا عِنْدِی یَدِینُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ أُولَئِکَ أَوْلِیَائِی حَقّاً اخْتَرْتُ لَهُمْ نَبِیّاً مُصْطَفَى وَ أَمِیناً مُرْتَضَى فَجَعَلْتُهُ لَهُمْ نَبِیّاً وَ رَسُولًا وَ جَعَلْتُهُمْ لَهُ أَوْلِیَاءَ وَ أَنْصَاراً تِلْکَ أُمَّةٌ اخْتَرْتُهَا لِلنَّبِیِّ الْمُصْطَفَى وَ أَمِینِیَ الْمُرْتَضَى ذَلِکَ وَقْتٌ حَجَبْتُهُ فِی عِلْمِ غَیْبِی وَ لَا بُدَّ أَنَّهُ وَاقِعٌ أُبِیدُکَ یَوْمَئِذٍ وَ خَیْلَکَ وَ رَجِلَکَ وَ جُنُودَکَ أَجْمَعِینَ فَاذْهَبْ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلَى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُوم.
[7] . کان أبو حنیفة یوما آخر یتماشى مع مؤمن الطاق فی سکة من سکک الکوفة إذا مناد ینادی من یدلنی على صبی ضال؟ فقال مؤمن الطاق أما الصبی الضال فلم نره و إن أردت شیخا ضالا فخذ هذا عنى به أبا حنیفة و لما مات الصادق ع رأى أبوحنیفة مؤمن الطاق فقال له مات إمامک-؟ قال نعم أما إمامک مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُوم.