یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

91) سوره یوسف (12) آیه 108

قُلْ هذِهِ سَبیلی‏ أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنی‏ وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکین‏ 

12 رمضان 1437

ترجمه

الف- بگو: این روش من است که به سوى خدا با بصیرت دعوت ‏کنم، من و کسی که پیروی‌ام کرد؛ و خدا منزه است، و من از مشرکان نیستم.

ب- بگو این است روش من: به سوی خدا دعوت می‌کنم، من و کسی که پیروی‌ام کرد تنها براساس بصیرت هستیم [= عمل می‌کنیم]؛ و خداوند منزه است، و من از مشرکان نیستم.

نکات ترجمه‌ای و نحوی

«بَصیرَة» از ریشه «بصر» است. درباره این ریشه، برخی گفته‌اند به معنای «چشم» (کتاب العین7/ 117) ویا «قوه بینایی» (مفردات ألفاظ القرآن/127) است و برخی گفته‌اند به معنای «علم به چیزی» است (معجم المقاییس اللغة‏1/ 254) و برخی هم این گونه بین این سخنان جمع کرده‌اند که: به معنای «علمی است که با نظر کردن (خواه نظر کردن [ظاهری] چشم و خواه نظر کردن [باطنی] قلب) حاصل می‌شود» (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏1/ 280)، علمی که مثل دیدن، کاملا آشکار است (الفروق فی اللغة/75). همچنین در تفاوت «بصر» با «عین» (= چشم) گفته‌اند «چشم، ابزار دیدن است؛ اما بصر، اسم برای خود دیدن است؛ لذا به کسی نابیناست می‌گویند: «عین» او کور (عمیاء) است، نه اینکه «بصر» او کور است. (الفروق فی اللغة/75)

«بصیر» بر وزن فعیل، و به معنای فاعل است (یعنی بیننده) (کتاب الماء1/ 253) و مخصوصا وقتی به صورت «بصیرة» می‌آید دلالتش بر نظر کردن با قلب خیلی بیشتر می‌شود (مفردات/127؛ کتاب الماء1/ 253).

جمع «بَصَر»، «أبصار» است؛ و جمع «بصیرت»، «بصائر» (مفردات/ 127) و هردو در قرآن کریم آمده است: (لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ؛ انعام/103) و (قَدْ جاءَکُمْ بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُم؛ انعام/104)

«عَلى‏ بَصیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنی»: اغلب این عبارت را بخشی از جمله قبل به حساب آورده‌اند، یعنی «علی بصیره» را متعلق به «ادعو» دانسته، آنگاه «انا» تاکید بر ضمیری است که در فعل «ادعو» است (مثلا: المیزان11/ 277؛ الجدول فی إعراب القرآن‏13/ 79) که به صورت «الف» ترجمه شد.

اما عده‌ای توضیح داده‌اند که علاوه بر حالت فوق، می‌توان این عبارت را یک جمله کامل (مبتدا و خبر) در نظر گرفت، (مجمع البیان‏5/ 411؛ الکشاف‏2/ 50؛ إعراب القرآن و بیانه‏5/ 6) که در این حالت، «علی بصیره» خبر مقدم است، پس دلالت بر حصر می‌کند؛ یعنی من «فقط» بر اساس بصیرت عمل می‌کنم؛ و از آنجا که «مَنِ اتَّبَعَنی» عطف به «أنا» است و همان نقش نحوی را دارد، معنی آیه چنین می‌شود که: به سوی خدا دعوت می‌کنم و فقط روی بصیرت حرکت می‌کنم؛ و هرکس که از من پیروی می‌کند نیز فقط بر اساس بصیرت عمل می‌کند. (ترجمه ب)[1]

(استاد پرهیزگار، در فایل ضمیمه، طوری قرائت کرده‌اند که هر دو معنا القا شود)

حدیث

1) وَ أَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ یُقَالُ لَهُ أَبُو أُمَیَّةَ فَقَالَ إِلَامَ تَدْعُو النَّاسَ‏ یَا مُحَمَّدُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی وَ أَدْعُو إِلَى مَنْ إِذَا أَصَابَکَ ضُرٌّ فَدَعَوْتَهُ کَشَفَهُ عَنْکَ وَ إِنِ اسْتَعَنْتَ بِهِ وَ أَنْتَ مَکْرُوبٌ أَعَانَکَ وَ إِنْ سَأَلْتَهُ وَ أَنْتَ مُقِلٌّ أَغْنَاک‏

تحف العقول، ص42؛ و نیز: مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص75 [2]

فردی از طایفه بنی‌تمیم، به نام ابوامیه، نزد پیامبر ص آمد و گفت: ای محمد! مردم را به چه فرامی‌خوانی؟

رسول خدا ص فرمود: «به سوى خدا فرامی‌خوانم از روی بصیرت، من و کسی که پیروی‌ام کرد»، می‌خوانم به سوی کسی که هنگامی که ضرری به تو می‌رسد، او را می‌خوانی و آن را از تو رفع می‌کند؛ و هنگامی که در سختی افتاده باشی و از او کمک بخواهی، یاری‌ات می‌کند؛ و اگر نیازمند باشی و از او درخواست کنی، بی‌نیازت می‌سازد.

2) وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی قَوْلِهِ «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی» یَعْنِی نَفْسَهُ وَ مَنْ تَبِعَهُ یَعْنِی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ آلَ مُحَمَّدٍ ع‏

تفسیر القمی، ج‏1، ص358

از امام باقر ع درباره این آیه روایت شده است که منظور خود پیامبر است و منظور از «کسی که از او تبعیت کرد» علی بن‌ابی‌طالب و آل محمد ص است.

3) قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ

قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی ع یَا سَیِّدِی إِنَّ النَّاسَ یُنْکِرُونَ عَلَیْکَ حَدَاثَةَ سِنِّکَ

قَالَ وَ مَا یُنْکِرُونَ عَلَیَّ مِنْ ذَلِکَ؛ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ قَالَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ ص «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی- أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی» فَمَا اتَّبَعَهُ غَیْرُ عَلِیٍّ ع وَ کَانَ ابْنَ تِسْعِ سِنِینَ وَ أَنَا ابْنُ تِسْعِ سِنِین‏

تفسیر القمی، ج‏1، ص358؛ و نیز: کافی، ج1، ص384؛ تفسیر العیاشی، ج‏2، ص: 201

علی بن اسباط می‌گوید: به امام جواد ع عرض کردم که مردم کم‌سن بودن شما نامتعارف می‌شمرند.

فرمود: چرا در مورد من چنین احساسی دارند؟ به خدا قسم که خدا به پیامبرش فرمود « بگو: این راه من است که به سوى خدا با بصیرت دعوت ‏کنم، من و کسی که پیروی‌ام کرد» پس کسی جز حضرت علی ع او را پیروی نکرد در حالی که او [حضرت علی ع]  نه ساله بود، و من هم نه ‌سال دارم.

4) فُرَاتٌ قَالَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ ص فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی لَا یَزَالُ الرَّجُلُ بَعْدَ الرَّجُلِ یَدْعُو إِلَى مَا أَدْعُو إِلَیْهِ.

از پیامبر اکرم ص روایت شده است که فرمود:

«بگو این روش من است که به سوى خدا با بصیرت دعوت ‏کنم، من و هرکسی که پیروی‌ام کرد» از اهل‌بیتم، که همواره یکی پس از دیگری، به آن چیزی دعوت خواهند کرد که من دعوت می‌کنم.

تفسیر فرات الکوفی، ص: 203

5) الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى الْهَمْدَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ حَسَّانَ الْوَاسِطِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْعَبْدِیُّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقَ ع یَقُول ‏صِیَامُ یَوْمِ غَدِیرِ خُمٍّ یَعْدِل‏..

.. رَبَّنَا آمَنَّا وَ اتَّبَعْنَا مَوْلَانَا وَ وَلِیَّنَا وَ هَادِیَنَا وَ دَاعِیَنَا وَ دَاعِیَ الْأَنَامِ وَ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ السَّوِیَّ وَ حُجَّتَکَ وَ سَبِیلَکَ الدَّاعِیَ إِلَیْکَ عَلَى بَصِیرَةٍ هُوَ وَ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ بِوَلَایَتِهِ وَ بِمَا یُلْحِدُونَ بِاتِّخَاذِ الْوَلَائِجِ دُونَه‏

تهذیب الأحکام، ج‏3، ص145              

از امام صادق ع درباره روز عید غدیر، نماز و دعایی روایت شده که در فرازی از آن می‌فرمایند:

پروردگارا! ایمان آوردیم و پیروی کردیم از مولایمان و ولیّ‌مان و راهنمای‌مان و دعوت‌کننده‌مان و دعوت‌کننده همه جانداران، و صراط مستقیم و بی‌انحراف تو، و حجت تو، و راه تو، و دعوت‌کننده به تو، که خودش و هرکه پیروی‌اش کند روی بصیرت است، و خداوند منزه است از آنچه نسبت به ولایت او، شرک؛ و با دوست‌گرفتن غیر او نسبت به او، الحاد می‌ورزند.[3]

6) عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ بُرَیْدٍ عَنْ أَبِی عَمْرٍو الزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

... إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَخْبَرَ فِی کِتَابِهِ الدُّعَاءَ إِلَیْهِ وَ وَصَفَ الدُّعَاةَ إِلَیْهِ ...

... ثُمَّ ذَکَرَ مَنْ أَذِنَ لَهُ فِی الدُّعَاءِ إِلَیْهِ بَعْدَهُ وَ بَعْدَ رَسُولِهِ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ «وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (آل‌عمران/104)

ثُمَّ أَخْبَرَ عَنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ مِمَّنْ هِیَ وَ أَنَّهَا مِنْ ذُرِّیَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَ مِنْ ذُرِّیَّةِ إِسْمَاعِیلَ مِنْ سُکَّانِ الْحَرَمِ مِمَّنْ لَمْ یَعْبُدُوا غَیْرَ اللَّهِ قَطُّ الَّذِینَ وَجَبَتْ لَهُمُ الدَّعْوَةُ دَعْوَةُ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ مِنْ أَهْلِ الْمَسْجِدِ الَّذِینَ أَخْبَرَ عَنْهُمْ فِی کِتَابِهِ أَنَّهُ أَذْهَبَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً (احزاب/33) الَّذِینَ وَصَفْنَاهُمْ قَبْلَ هَذَا فِی صِفَةِ أُمَّةِ إِبْرَاهِیمَ ع الَّذِینَ عَنَاهُمُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فِی قَوْلِهِ «أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی» یَعْنِی أَوَّلَ مَنِ اتَّبَعَهُ عَلَى الْإِیمَانِ بِهِ وَ التَّصْدِیقِ لَهُ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْأُمَّةِ الَّتِی بُعِثَ فِیهَا وَ مِنْهَا وَ إِلَیْهَا قَبْلَ الْخَلْقِ مِمَّنْ لَمْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ قَطُّ وَ لَمْ یَلْبِسْ إِیمَانَهُ بِظُلْمٍ (انعام/82) وَ هُوَ الشِّرْکُ

ثُمَّ ذَکَرَ أَتْبَاعَ نَبِیِّهِ ص وَ أَتْبَاعَ هَذِهِ الْأُمَّةِ الَّتِی وَصَفَهَا فِی کِتَابِهِ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ جَعَلَهَا دَاعِیَةً إِلَیْهِ وَ أَذِنَ لَهَا فِی الدُّعَاءِ إِلَیْهِ فَقَالَ «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» (انفال/64)

 ثُمَّ وَصَفَ أَتْبَاعَ نَبِیِّهِ ص مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ» (فتح/29) وَ قَالَ «یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعى‏ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ» (تحریم/6) یَعْنِی أُولَئِکَ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَالَ «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» (مومنون/2)

ثُمَّ حَلَّاهُمْ وَ وَصَفَهُمْ کَیْ لَا یَطْمَعَ فِی اللَّحَاقِ بِهِمْ إِلَّا مَنْ کَانَ مِنْهُمْ فَقَالَ فِیمَا حَلَّاهُمْ بِهِ وَ وَصَفَهُمْ «الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ - إِلَى قَوْلِهِ- أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ» (مومنون/3-11) وَ قَالَ فِی‏ صِفَتِهِمْ وَ حِلْیَتِهِمْ أَیْضاً «الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ وَ لا یَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لا یَزْنُونَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ یَخْلُدْ فِیهِ مُهاناً» (فرقان/68-69)

الکافی، ج‏5، ص14-15 ؛  تهذیب الاحکام، ج6، ص126-128

[از امام صادق ع روایتی طولانی نقل شده است که با آیات قرآن کریم دعوت کردن به خدا و دعوت‌کنندگان حقیقی را توضیح می‌دهند. ایشان بعد از بیان اینکه اولین دعوت‌کننده خود خداست و بعدش شخص پیامبر ص است و سوم قرآن کریم است، می فرمایند:]

سپس خداوند بیان کرد که بعد از خدا و رسولش چه کسانی اجازه دعوت دارند و فرمود: «و از شما امتی باید باشد که به خیر دعوت ‌کنند و به معروف وادارند و از منکر بازدارند؛ و آنان‌اند که رستگاران‌اند.» (آل‌عمران/104؛ جلسه 82)

سپس خبر داد که این «امت» کی‌اند و از کی‌اند و اینکه آنها از ذریه حضرت ابراهیم ع و حضرت اسماعیل، از ساکنان حرم‌اند که لحظه‌ای غیر خدا را نپرستیده‌اند، همان کسانی که که دعوت کردن بر آنها واجب است، همان دعوتی که ابراهیم و اسماعیل از اهل مسجد انجام دادند [ظاهرا اشاره است به «حج/27» که حضرت ابراهیم ع همگان را برای زیارت مسجدالحرام دعوت کرد] همان کسانی که در کتابش از آنها خبر داد که هرگونه پلیدی را از آنها زایل کرده و آنها را کاملا تطهیر نموده است (احزاب/33) همان کسانی که آنها را مدنظر داشت وقتی که فرمود «به سوى خدا با بصیرت دعوت ‏کنم، من و کسی که پیروی‌ام کرد» یعنی اولین کسی که از میان آن امتی که در آنها و از آنها و به سوی آنها مبعوث شده بود، قبل از بقیه در ایمان آوردن به او و تصدیق او در آنچه از جانب خداوند آورد، پیروی‌اش کرد؛ همان کسی که لحظه‌ای به خدا شرک نورزید و هیچگاه ایمانش را به ظلم (که همان شرک باشد) نیالود (انعام/82)

سپس خداوند از پیروی از پیامبرش ص و پیروی از این امتی سخن گفت که آنها را به امر به معروف و نهی از منکر توصیف کرد و آنها را دعوت‌کننده به سوی خود خواند و اجازه دعوت به آنها داد، و فرمود: ای پیامبر، خداوند و آن کس از مومنان که از تو تبعیت می‌کند برایت کافی است» (انفال/64)

سپس خداوند چگونگی این پیروی را توضیح داد و فرمود: «محمّد فرستاده خداست، و کسانى که همراه اویند در برابر کفّار نیرومند و سرسخت و در میان خودشان مهربانند، آنها را همواره در حال رکوع و سجود مى‏بینى که پیوسته فضل و بخشش خداوند و خشنودى او را مى‏طلبند، نشانه (عبادت و خشوع) آنها در اثر سجده در رخسارشان پیداست؛ این صفت آنهاست در تورات، و صفت آنها در انجیل ...» (فتح/29) و فرمود: « روزى که خداوند، پیامبر و کسانى را که با او ایمان آورده‏اند خوار نمى‏کند، نور آنها از پیشاپیش و از جانب راستشان در حرکت است‏» و منظورش مومنان بود و فرمود: «قطعا که مومنان رستگار شدند» (مومنون/2)

سپس این مومنان را آراست و به نحوی توصیفشان کرد که کسی که از آنها نباشد طمع نبندد که جزء آنها محسوبش کنند، و فرمود:  « آنان که در نمازشان خاشع‌اند؛ و آنان که از هر بیهوده و زشت رویگردانند - تا آنجا که فرمود - آنانند که میراث برانند. همانان که بهشت برین را به ارث مى‏برند» (مومنون/3-11) و نیز در وصفشان و زیبایی‌شان فرمود: «و آنان که معبود دیگرى با خداوند نمى‏خوانند، و نفسى را که خدا محترم و مصون داشته، جز به حق نمى‏کشند، و زنا نمى‏کنند، و کسى که چنین کند به کیفرى (سخت) برخورد نماید؛ عذاب او در روز قیامت دو برابر شود و در آن عذاب همیشه به خوارى بماند.» (فرقان/68-69) ...[4]

تدبر

1) «هذِهِ سَبیلی‏ أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصیرَةٍ»: اگر تمام راه و روش پیامبر ص خلاصه شده است در «دعوت آگاهانه به سوی خدا»،

و اگر خدا حقیقت محض است؛

پس:

تمام دینداری (یعنی تمام آنچه ما بدان دعوت شده‌ایم) عبارتست از:

«با چشم باز به سوی حقیقت محض رفتن»، همان حقیقت محضی که همه مشکلات آدمی با او حل می‌شود (حدیث1).

پس چقدر از حقیقت دین دورند کسانی که دینداری را تقلید و تعبد کورکورانه قلمداد می‌کنند.

2) «أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنی»: تنها و تنها کسی دعوت‌کننده به سوی خداست که کاملا آگاهانه گام برمی‌دارد و ذره‌ای اشتباه در کارش نیست. اگر شناسایی بدن ساده یک انسان بقدری ظرایف دارد که صدها رشته تخصصی در علوم پزشکی هنوز همه زوایایش را نشناخته‌اند، «خدا» (برترین حقیقت عالم که هر حقیقتی به او وابسته است) و «راه رسیدن به او» چقدر زوایا دارد؟ و اگر یک اشتباه کوچک پزشکی، فاجعه‌آمیز خواهد بود، اشتباه در این عظیم‌ترین حقیقت، چه بلایی بر سر جان ما خواهد آورد؟ از این روست که این دعوت کار ساده‌ای نیست و تنها از عهده کسی برمی‌آید که خود خدا - مستقیما (احادیث 2 -5) یا از راه نشان دادن اوصافش (حدیث6) - معلوم کرده باشد.

3) «عَلى‏ بَصیرَةٍ ... مَنِ اتَّبَعَنی»: یک معنی آیه این بود که: «هرکس که از من پیروی می‌کند، فقط بر اساس بصیرت حرکت می‌کند» (حدیث5). عکس نقیض این جمله چنین می‌شود: «هرکس بر اساس بصیرت عمل نکند، از من پیروی نکرده است.» پس دینداری با تقلید و تبعیت کورکورانه جمع نمی‌شود. (تقلیدی که در احکام شرعی مطرح است، رجوع جاهل به عالم است؛ که خود این، حکم عقل است، همانند مراجعه مریض به پزشک؛ نه تبعیت کورکورانه)

4) ثمره مهم آیه 108 سوره یوسف در سیر و سلوک با توجه به تدبرهای 2 و 3

بسیاری از ما دنبال این هستیم که حکیمی الهی پیدا شود و دست ما را بگیرد. اما مشکل در این است که آنکه خود را حکیمی الهی معرفی می‌کند، مبادا شیطانی فریبکار باشد. (یادمان باشد شیطان هم می‌تواند ذهن ما را هم بخوانند و مرتاضهای بت‌پرست هم کار خارق‌العاده بلدند)

پس، نباید چشم‌بسته دست در دست هیچ مدعی‌ای بگذاریم؛ هم دعوت‌کننده قطعا باید روی بصیرت و مصون از اشتباه باشد (تدبر2) و هم ما باید صددرصد با بصیرت سرغ او برویم (تدبر3). اگر سخن معصوم (پیامبر و امام) را بی‌چون و چرا می‌پذیریم، نه از این باب است که اهل چون‌وچرا نیستیم، بلکه چون ابتدا با چون‌وچرا و از روی بصیرت، او را از جانب خدا یافته‌ایم (با عقل خود، اصول دین و عصمت نبی و امام را اثبات کرده‌ایم) و پیشاپیش می‌دانیم که از روی هوای نفس سخن نمی‌گویند (نجم/3)

آیت الله بهجت (ره) می‌فرمودند: راه خدا راهی نیست که بتوان با حدس و گمان رفت.

آیت الله قاضی (ره) شرط ورود در وادی سیر و سلوک را این می‌دانست که شخص به درجه اجتهاد رسیده باشد.

یعنی اگر خودِ امام ع را یافتیم که خوش به حالمان؛ و اگر نیافتیم، باید مجتهد باشیم و آنگاه با چشم باز دست در دست مدعی بگذاریم تا اگر لحظه‌ای خواست ما را از راه بیرون برد،‌ سریعا بفهمیم و دست از او برداریم.

5) أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصیرَةٍ ...‏ وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکین‏

این دو جمله آخر چه ربطی به جملات قبل دارد؟

شاید ربطش این باشد: غایتِ مسیر، خداست، یعنی حقیقت محض؛

اولا حقیقت محض فوق هرگونه تصور ماست (الله اکبر مِن أن یوصَف: خدا بزرکتر از آن است که وصف شود) پس کسی واقعا به حقیقت محض دعوت می‌کند که همواره او را منزه از هر مرحله‌ای که رسیدیم بداند (مسیر را بی پایان بداند: هرجا که رسیدی، باز او منزه از آن است که گمان بردی به او رسیدی؛ درباره معنای سبحان الله و تسبیح خدا در جلسه 70 (صافات/159) احادیث و نکاتی اشاره شد. لینک زیر)

و ثانیا حقیقت محض، مطلق است، دو برنمی‌دارد، دومی ندارد، چیزی در عرض او نیست، پس کسی واقعا به حقیقت محض دعوت می‌کند که هیچ چیزی را در عرض او و شریک او نداند

به طور خلاصه، دعوت خدا، نه با ایستایی جمع می‌شود (سبحان الله) و نه با دوئیت و چیزی دیگر جمع می‌شود (و ما انا من المشرکین)

6) «أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ ...و ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکین‏» کسی که دعوت به خدا می‌کند باید اخلاص داشته باشد، هیچ قصد و هدفی در عرض خدا نداشته باشد.

شاید به همین جهت است که آن مبلغانی که اخلاص دارند بسیار محبوب می‌شوند و در دلها می‌نشینند (مثل آیت الله بهجت) و آنانکه تبلیغ دین و خدا را وسیله‌ای برای دنیاطلبی خود قرار داده‌اند، نزد همگان منفورتر از سایر دنیاطلبان‌اند.

7) «هذِهِ سَبیلی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ ...»: جمله «ادعوا الی الله ...» بیان و توضیح «سبیلی» (راه من) است (المیزان11/ 277) کسی که به سمت حقیقت می‌رود (در سبیل الله قدم برمی‌دارد) به سمت حقیقت دعوت هم می‌کند؛ بلکه هر کسی هر راهی می‌رود، دارد دیگران را به آن راه دعوت می‌کند. (درباره حقیقت دعوت در تدبر 1 و 2 جلسه 82  آل‌عمران/104 توضیحاتی گذشت)

8) «قُلْ هذِهِ سَبیلی‏ ... » راه و روش چیزی نیست که فقط بفهمیم؛ وقتی فهمیدیم و در جانمان نشست، به راه می‌افتیم؛ و وقتی به راه افتادیم، باید به همه بگوییم.

وقتی در مسیر حقیقت قرار گرفتی، ‌باید این راه را برای همه داد بزنی! وقتی دیندار شدی، باید مبلغ شوی. به قول تلگرامی‌ها: رسانه باشید.‏

---

[1] . در میان ترجمه‌های موجود، فقط ترجمه ابوالقاسم پاینده، و نیز ترجمه تفسیر نسفی (قرن ششم) این گونه ترجمه کرده‌اند

[2] . عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: أَتَى رَجُلٌ النَّبِیَّ فَقَالَ إِلَى مَا تَدْعُو یَا مُحَمَّدُ فَقَالَ أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی- وَ أَدْعُوکَ إِلَى مَنْ إِنْ أَصَابَکَ ضُرٌّ فَدَعَوْتَهُ کَشَفَهُ عَنْکَ وَ إِنِ اسْتَعَنْتَ بِهِ وَ أَنْتَ مَقْهُورٌ أَعَانَکَ وَ إِنْ سَأَلْتَهُ وَ أَنْتَ مُقِلٌّ أَغْنَاکَ وَ إِنْ ضَلَلْتَ فِی فَلَاةِ الْأَرْضِ أَرْشَدَک‏

[3] . روایات زیر هم همگی در همین راستاست:

1) فُرَاتُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْکُوفِیُّ [رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ حَدَّثَنِی الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ حَمَّادِ بْنِ عَمْرٍو الْحَنَّاطُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْهَیْثَمِ التَّمِیمِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا حَمَّادُ بْنُ ثَابِتٍ عَنْ أَبِی دَاوُدَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ‏] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ [ع‏] فِی هَذِهِ الْآیَةِ قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی قَالَ هِیَ [هُوَ] وَ اللَّهِ وَلَایَتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ لَا یُنْکِرُهُ أَحَدٌ إِلَّا ضَالٌّ وَ لَا یَنْتَقِصُ عَلِیّاً [ع‏] إِلَّا ضَالٌّ.

تفسیر فرات الکوفی، ص: 201

2) فُرَاتٌ قَالَ حَدَّثَنِی سَعِیدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ [بَکَّارٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أُمَیَّةَ عَنْ غَوْرَکَ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ] عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَا نَالَتْنِی شَفَاعَةُ جَدِّی إِنْ لَمْ تَکُنْ هَذِهِ الْآیَةُ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ خَاصَّةً قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ.

تفسیر فرات الکوفی، ص: 201؛ تفسیر العیاشی، ج‏2، ص: 201

3) فُرَاتٌ قَالَ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ [قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ [أَبِی‏] الْخَطَّابِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ نَجْمٍ‏] عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ع.

تفسیر فرات الکوفی، ص: 202

4) فُرَاتٌ قَالَ حَدَّثَنِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ [قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ تَسْنِیمٍ الْحَجَّالُ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ عُمَرَ بْنِ حُمَیْدٍ] عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ [تَعَالَى‏] قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی قَالَ مَنِ اتَّبَعَنِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ع.

تفسیر فرات الکوفی، ص: 202

5) فُرَاتٌ قَالَ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَا نَالَتْنِی شَفَاعَةُ جَدِّی إِنْ لَمْ یَکُنْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی [أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ‏] عَلِیِّ [بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع‏] قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ.

تفسیر فرات الکوفی، ص: 202

6) عن سلام بن المستنیر عن أبی جعفر ع قوله: «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی» إلى «أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی» قال: علی، و زاد قال: رسول الله ص و علی و الأوصیاء من بعدهما

تفسیر العیاشی، ج‏2، ص: 201

8) مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْأَحْوَلِ عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی قَوْلِهِ تَعَالَى قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی قَالَ ذَاکَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع وَ الْأَوْصِیَاءُ مِنْ بَعْدِهِمْ .

الکافی، ج‏1، ص: 425

[4] . فرازهایی از ابتدا و ادامه روایت که حذف شده بدین قرار است:

قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنِ الدُّعَاءِ إِلَى اللَّهِ وَ الْجِهَادِ فِی سَبِیلِهِ أَ هُوَ لِقَوْمٍ لَا یَحِلُّ إِلَّا لَهُمْ وَ لَا یَقُومُ بِهِ إِلَّا مَنْ کَانَ مِنْهُمْ أَمْ هُوَ مُبَاحٌ لِکُلِّ مَنْ وَحَّدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آمَنَ بِرَسُولِهِ ص وَ مَنْ کَانَ کَذَا فَلَهُ أَنْ یَدْعُوَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِلَى طَاعَتِهِ وَ أَنْ یُجَاهِدَ فِی سَبِیلِهِ فَقَالَ ذَلِکَ لِقَوْمٍ لَا یَحِلُّ إِلَّا لَهُمْ وَ لَا یَقُومُ بِذَلِکَ إِلَّا مَنْ کَانَ مِنْهُمْ قُلْتُ مَنْ أُولَئِکَ قَالَ مَنْ قَامَ بِشَرَائِطِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْقِتَالِ وَ الْجِهَادِ عَلَى الْمُجَاهِدِینَ فَهُوَ الْمَأْذُونُ لَهُ فِی الدُّعَاءِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ قَائِماً بِشَرَائِطِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْجِهَادِ عَلَى الْمُجَاهِدِینَ فَلَیْسَ بِمَأْذُونٍ لَهُ فِی الْجِهَادِ وَ لَا الدُّعَاءِ إِلَى اللَّهِ حَتَّى یَحْکُمَ فِی نَفْسِهِ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْ شَرَائِطَ الْجِهَادِ قُلْتُ فَبَیِّنْ لِی یَرْحَمُکَ اللَّهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَخْبَرَ [نَبِیَّهُ‏] فِی کِتَابِهِ الدُّعَاءَ إِلَیْهِ وَ وَصَفَ الدُّعَاةَ إِلَیْهِ فَجَعَلَ ذَلِکَ لَهُمْ دَرَجَاتٍ یُعَرِّفُ بَعْضُهَا بَعْضاً وَ یُسْتَدَلُّ بِبَعْضِهَا عَلَى بَعْضٍ- فَأَخْبَرَ أَنَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَوَّلُ مَنْ دَعَا إِلَى نَفْسِهِ وَ دَعَا إِلَى طَاعَتِهِ وَ اتِّبَاعِ أَمْرِهِ فَبَدَأَ بِنَفْسِهِ فَقَالَ «وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلى‏ دارِ السَّلامِ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» (یونس/25) ثُمَّ ثَنَّى بِرَسُولِهِ فَقَالَ «ادْعُ إِلى‏ سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» (نحل/125) یَعْنِی بِالْقُرْآنِ وَ لَمْ یَکُنْ دَاعِیاً إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ خَالَفَ أَمْرَ اللَّهِ وَ یَدْعُو إِلَیْهِ بِغَیْرِ مَا أُمِرَ [بِهِ‏] فِی کِتَابِهِ وَ الَّذِی أَمَرَ أَنْ لَا یُدْعَى إِلَّا بِهِ وَ قَالَ فِی نَبِیِّهِ ص «وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ » (شوری/52) یَقُولُ تَدْعُو ثُمَّ ثَلَّثَ بِالدُّعَاءِ إِلَیْهِ بِکِتَابِهِ أَیْضاً فَقَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ» أَیْ یَدْعُو «وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ» (اسراء/9)  

[بقیه حدیث در متن آمده است. بعد از آن می‌فرماید]