705) سوره فاطر (35) آیه 5 یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللّ
بسم الله الرحمن الرحیم
705) سوره فاطر (35) آیه 5
یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ
ترجمه
ای مردم! به یقین وعده خداوند حق است؛ پس زنهار که زندگانی دنیا شما را مغرور نسازد، و زنهار که [نسبت] به خدا مغرورتان نکند آن بسیار فریبکار.
نکات ادبی
تَغُرَّنَّکُمُ ، یَغُرَّنَّکُمْ ، الْغَرُورُ
ماده «غرر» در اصل در جایی به کار می‌رود که با تاثیر چیزی، غفلتی حاصل شود و بدین جهت آن را اخص از غفلت دانسته‌اند (در غفلت لزوما تحت تاثیر چیزی بودن، لحاظ نشده) (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج7، ص207) و برخی افزوده‌اند که «غِرّه» غفلتی است که در حال بیداری برای انسان پیش می‌آید و اصل آن از «غُرّ» است که اثر ظاهر از هر چیزی است، مانند «غره اسب» (پیشانی سفید اسب) یا «غِرار شمشیر» (تیزی و برندگی آن) یا «غَرّ لباس» (محل تاخوردگی لباس که در اطو کردن مورد توجه است)؛ و «غُرور» به معنای «فریب خوردن» و در غفلت واقع شدن است؛ و «غَرور» هر چیزی از مال و جاه و شهوت و شیطان است که انسان را به غفلت بیندازد، چنانکه «غررتُ فلانا» یعنی او را به غفلت انداختم و به آنچه از او می‌خواستم دست یافتم (مفردات ألفاظ القرآن، ص603-604)[1] برخی هم توضیح داده‌اند که «غُرُور» به معنای «در ظاهر خیرخواهی و در باطن دغلبازی کردن» است و اصل «غر» همان خط تای لباس است که در زبان عربی گفته می‌شود لباس را روی «غر» آن بپیچ و تا کن؛ پس «غرور» از این جهت شبیه محل تا کردن لباس است که یک قسمتی را مخفی و قسمت دیگری را آشکار می کند. (مجمع البیان، ج4، ص628)[2]
معنای «غرور» به معنای «خدعه» (نیرنگ و فریب) هم بسیار نزدیک است و اگر چه گاه به جای همدیگر به کار می‌روند، اما در تفاوت این دو گفته‌اند که غرور در اصل در جایی است که با به ایهام انداختن مطلبی بر مخاطب مشتبه شود، اما خدعه غالبا در جایی است که با مخفی کردن بخشی از واقعیت مخاطب را فریب دهند. (الفروق فی اللغة، ص253)
این ماده جمعا 27 بار در قرآن کریم به کار رفته است.
اختلاف قرائت
کلمه «الْغرُور» را عموما به صورت «الْغَرُور» [که صیغه مبالغه است] قرائت کرده‌اند، اما در برخی قرائات غیرمشهور (ابوحیوة و ابوسمال) به صورت «الْغُرُورُ» [که یا جمعِ «غار» است و یا مصدر؛ همانند فَدَلَّاهُما بِغُرُورٍ] هم قرائت شده است. (البحر المحیط، ج9، ص14)[3]
حدیث[4]
1) از امام سجاد ع روایتی از گفتگوی امیرالمومنین ع با برخی از اصحابشان نقل شده است. در فرازی از این گفتگو زید بن صوحان می‌گوید: یا امیرالمومنین، ثابت‌رای‌ترینِ [= کسی که نظراتش چنان صحیح است که براحتی رای و نظرش عوض نمی‌شود] مردم چه کسی است؟
فرمود: کسی که مردم را در مورد خود نفریبد و دنیا هم با آرایش‌هایش او را نفریبد.
گفت: احمق‌ترینِ مردم چه کسی است؟
فرمود: کسی که به دنیا فریفته شود در حالی که وضعیت دگرگونی احوال آن را می‌بیند. ...
الأمالی( للصدوق)، ص394
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ الْقَاسِمِ قِرَاءَةً قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْمُعَلَّى قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بَکْرٍ الْمُرَادِیُّ عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع قَالَ بَیْنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع ذَاتَ یَوْمٍ جَالِسٌ مَعَ أَصْحَابِهِ یُعَبِّیهِمْ لِلْحَرْبِ إِذْ أَتَاهُ شَیْخٌ عَلَیْهِ شَحْبَةُ السَّفَرِ فَقَالَ أَیْنَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع فَقِیلَ هُوَ ذَا فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی أَتَیْتُکَ مِنْ نَاحِیَةِ الشَّامِ وَ أَنَا شَیْخٌ کَبِیرٌ قَدْ سَمِعْتُ فِیکَ مِنَ الْفَضْلِ مَا لَا أُحْصِی وَ إِنِّی أَظُنُّکَ سَتُغْتَالُ فَعَلِّمْنِی مِمَّا عَلَّمَکَ اللَّهُ قَالَ نَعَمْ ...[5]
فَقَالَ لَهُ زَیْدُ بْنُ صُوحَانَ الْعَبْدِیُّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ...[6]
فَأَیُّ النَّاسِ أَثْبَتُ رَأْیاً قَالَ مَنْ لَمْ یَغُرَّهُ النَّاسُ مِنْ نَفْسِهِ وَ لَمْ تَغُرَّهُ الدُّنْیَا بِتَشَوُّفِهَا قَالَ فَأَیُّ النَّاسِ أَحْمَقُ قَالَ الْمُغْتَرُّ بِالدُّنْیَا وَ هُوَ یَرَى مَا فِیهَا مِنْ تَقَلُّبِ أَحْوَالِهَا ...[7]
2) از امیرالمومنین ع روایت شده است که در خطبه‌ای فرمودند:
ای مردم!همانا دنیا سرای ماندن نیست و شما همانند سواره‌هایی هستید که شب پیاده شدند و اطراق کردند و بعد دوباره بانگ رحیل زدند؛ پس صبح و عصر سبکبار به راه افتادند؛ نه چاره‌ای جز رفتن نداشتند و نه بدانچه ترک کردند برگشتند؛ آنان را به شتاب خواندند پس شتافتند و به دنیا متمایل شدند اما بهره‌ای نگرفتند، تا اینکه [مرگ] گلویشان را گرفت؛ پس «مبادا زندگی دنیا مغرورتان سازد» که همانا شما در آن مسافرانی اطراق‌کرده‌اید؛ مرگ در شما رحل اقامت افکنده و تیر‌های بلایش را به سوی شما انداخته، مَرکب‌هایش خوبانتان [یا حکایت شما] را به سرای ثواب و عقاب و جزاء و حساب می‌برد؛ پس خداوند رحمت کند کسی پروردگارش را مراقب است و از گناهش هراسان، با هوای نفس خود در ستیز است و آرزوهایش را رها می‌کند؛ و خداوند رحمت کند کسی را که بر نفس خویش مهاری از تقوا زده و با لگامی از خشیت پروردگارش او را افسار زده؛ با آن زمام نفس را به طاعت [خداوند] می‌کشد و با آن لگام او را از معصیت بازمی‌دارد، جانبِ او را به سوی معاد بالا می‌گیرد و در هر آنی مرگ را انتظار می‌کشد، دائم الفکر است و بسیار شب‌زنده‌دار، رویگردان از دنیاست و کوشا در امر آخرتش، صبر را مَرکبِ نجاتش قرار داده و تقوا را ذخیره وفاتش؛ عبرت گرفت و مقایسه نمود و دنیا و [حرف] مردم را رها کرد؛
ای مردم شما را از دنیا و مغرور شدن بدان برحذر می‌دارم که اندکی نپاید که از شما بگذرد همان گونه که از پیشینیانتان گذشت؛ پس تلاشتان در آن را صرف توشه برداشتن از امروزِ گذرای‌تان برای فردای همیشگی‌تان کنید که همانا آن سرای عمل است و آخرت سرای ماندن و جزاست.
مجموعة ورام، ج2، ص149-150
مِنْ کَلَامِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الدُّنْیَا لَیْسَتْ لَکُمْ بِدَارِ قَرَارٍ وَ إِنَّمَا أَنْتُمْ فِیهَا کَرَکْبٍ عَرَّسُوا فَأَنَاخُوا ثُمَّ اسْتَقَلُّوا فَغَدَوْا خِفَافاً وَ رَاحُوا خِفَافاً لَمْ یَجِدُوا عَنْ مُضِیٍّ نُزُوعاً وَ لَا إِلَى مَا تَرَکُوا رُجُوعاً جُدَّ بِهِمْ فَجَدُّوا وَ رَکَنُوا إِلَى الدُّنْیَا فَمَا اسْتَعَدُّوا حَتَّى أُخِذَ بِکَظَمِهِمْ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَإِنَّمَا أَنْتُمْ فِیهَا سَفْرٌ حُلُولٌ الْمَوْتُ بِکُمْ نُزُولٌ یَنْتَصِلُ فِیکُمْ مَنَایَاهُ وَ یُمْضِی بِأَخْیَارِکُمْ [بأخبارکم] مَطَایَاهُ إِلَى دَارِ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ وَ الْجَزَاءِ وَ الْحِسَابِ فَرَحِمَ اللَّهُ امْرَأً رَاقَبَ رَبَّهُ وَ خَافَ ذَنْبَهُ وَ کَابَرَ هَوَاهُ وَ کَذَّبَ مُنَاهُ وَ رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً أَزَمَّ نَفْسَهُ مِنَ التَّقْوَى بِزِمَامٍ وَ أَلْجَمَهَا مِنْ خَشْیَةِ رَبِّهَا بِلِجَامٍ فَقَادَهَا إِلَى الطَّاعَةِ بِزِمَامِهَا وَ قَدَعَهَا عَنِ الْمَعْصِیَةِ بِلِجَامِهَا رَافِعاً إِلَى الْمَعَادِ طَرْفَهُ مُتَوَقِّعاً فِی کُلِّ أَوَانٍ حَتْفَهُ دَائِمَ الْفِکْرِ طَوِیلَ السَّهَرِ عَزُوفٌ عَنِ الدُّنْیَا کَدُوحٌ لِأَمْرِ آخِرَتِهِ جَعَلَ الصَّبْرَ مَطِیَّةَ نَجَاتِهِ وَ التَّقْوَى عُدَّةَ وَفَاتِهِ فَاعْتَبَرَ وَ قَاسَ وَ تَرَکَ الدُّنْیَا وَ النَّاسَ أَیُّهَا النَّاسُ أُحَذِّرُکُمُ الدُّنْیَا وَ الِاغْتِرَارَ بِهَا فَکَانَ قَدْ زَالَتْ عَنْ قَلِیلٍ عَنْکُمْ کَمَا زَالَتْ عَمَّنْ کَانَ قَبْلَکُمْ فَاجْعَلُوا اجْتِهَادَکُمْ فِیهَا التَّزَوُّدَ مِنْ یَوْمِهَا الْقَصِیرِ لِیَوْمِ الْآخِرَةِ الطَّوِیلِ فَإِنَّهَا دَارُ عَمَلٍ وَ الْآخِرَةَ دَارُ الْقَرَارِ وَ الْجَزَاء.
متن این خطبه با سند و به طور کاملتر در الکافی، ج8، ص170-174 آمده است.[8]
3) امیرالمومنین ع یکبار خطبه‌ای خواندند و در فرازی از آن فرمودند:
و بدانید ای مردم! که شما مسافرانید؛ آن ساربان شما را بانگ زده؛ و ساربان بانگ خرابی دنیا سر داده؛ و منادی ندای موت داده؛ پس «مبادا زندگی دنیا شما را مغرور سازد و مبادا آن بسیار فریبکار مغرورتان کند»
همانا این دنیا سرایی است فریبکار و خدعه‌زن؛ هر روز با شوهری نکاح می‌کند و هر شب همسری را می‌کُشد و هر لحظه جماعتی را می‌پراکند؛ پس چه بسیار سبقت‌گیرنده در آن و اعتماد کننده بدان در میان امتهای گذشته، که آنان را در هاویه [آتش دوزخ] انداخت و کاملا هلاک و یرانشان کرد و سرانجامشان را به سعیر [شعله‌های گدازنده] کشاند.
کجاست آنکه جمع کرد تا نگه دارد، و سر کیسه را محکم کرد تا ندهد، و بخل ورزید تا برای خودش بماند؟
بله، کجاست آنکه لشکرها مجهز نمود و کاخ ها ساخت و بر اریکه ها تکیه زد؟
کجاست آنکه خانه ها ساخت و بر کنگره کاخ ها خودنمایی کرد و آلاف و الوف جمع کرد؛
روزها آنان را در خود گرفت و سالها آنان را بلعید، پس مردند و در قبرها پوسیدند، آنچه باقی گذاشتند فراموش شد و بر آنچه از پیش فرستادند ایستادند؛ «سپس به جانب خداوند که مولای حقیقیِ آنان است بازگردانده شدند؛ همانا حُکم از آن اوست و او سریع‌ترینِ حسابرس‌هاست.
الأمالی (للطوسی)، ص684-685؛ مجموعه ورام، ج2، ص88
أَخْبَرَنَا أَبُو الْحَسَنِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْمُفَضَّلِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ أَبِی الْحَسَنِ النَّحْوِیِّ الرَّازِیِّ، قَالَ: أَخْبَرَنِی الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ الزُّفَرِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنِی الْعَبَّاسُ بْنُ بَکَّارٍ الضَّبِّیُّ، قَالَ: حَدَّثَنِی أَبُو بَکْرٍ الْهُذَلِیُّ، عَنْ عِکْرِمَةَ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فَقَالَ: ...[9]
وَ اعْلَمُوا أَیُّهَا النَّاسُ أَنَّکُمْ سَیَّارَةٌ، قَدْ حَدَا بِکُمُ الْحَادِی، وَ حَدَا لِخَرَابِ الدُّنْیَا حَادِی، وَ نَادَاکم لِلْمَوْتِ مُنَادِی، فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا، وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ.
أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْیَا دَارٌ غَرَّارَةٌ خَدَّاعَةٌ، تَنْکِحُ فِی کُلِّ یَوْمٍ بَعْلًا، وَ تَقْتُلُ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ أَهْلًا، وَ تُفَرِّقُ فِی کُلِّ سَاعَةٍ شَمْلًا، فَکَمْ مِنْ مُنَافِسٍ فِیهَا، وَ رَاکِنٍ إِلَیْهَا مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ، قَدْ قَذَفَتْهُمْ فِی الْهَاوِیَةِ، وَ دَمَّرَتْهُمْ تَدْمِیراً، وَ تَبَّرَتْهُمْ تَتْبِیراً، وَ أَصْلَتْهُمْ سَعِیراً.
أَیْنَ مَنْ جَمَعَ فَأَوْعَى، وَ شَدَّ فَأَوْکَى، وَ مَنَعَ فَأَکْدَى بَلَى أَیْنَ مَنْ عَسْکَرَ الْعَسَاکِرَ، وَ دَسْکَرَ الدَّسَاکِرَ ، وَ رَکِبَ الْمَنَابِرَ، أَیْنَ مَنْ بَنَى الدُّورَ، وَ شَرَّفَ الْقُصُورَ، وَ جَمْهَرَ الْأُلُوفَ قَدْ تَدَاوَلَتْهُمْ أَیَّامُهَا، ابْتَعَلَتْهُمْ أَعْوَامُهَا، فَصَارُوا أَمْوَاتاً، وَ فِی الْقُبُورِ رُفَاتاً، قَدْ نَسُوا مَا خَلَّفُوا، وَ وَقَفُوا عَلَى مَا أَسْلَفُوا، ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ، أَلا لَهُ الْحُکْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبِینَ...[10]
تدبر
1) «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ»
در آیات قبل، ابتدا از رحمت ابتدایی خداوند بر مردم سخن گفت و مردم را به نعمت و روزی دادن خداوند بدانها تذکر داد، سپس پیامبرش را دلداری داد که از تکذیب مردم دلسرد نشود؛ دوباره هشدار را متوجه مردم کرد و این بار به سراغ عاقبت انسانها رفت و فرمود ای مردم! به یقین وعده خداوند حق است؛
و در برابر این عاقبت‌اندیشی و جدی گرفتن وعده خدا، دو فریبکار را برشمرد که کارشان غافل کردن انسانهاست از این وعده: یکی خود زندگی دنیا، یعنی دلبستن به دنیا و آن را نهایت همت خود قرار دادن؛ و دیگری آنکه بسیار فریبکار است، یعنی شیطان.
2) «إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا»
زندگی دنیا زمانی ارزشمند است که مزرعه آخرت شود؛
اگر این زندگی مایه فراموشی وعده خدا شود، فریبکاری است که مانع سعادت انسان می‌شود.
3) «إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ ... وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ»
خداوند وعده حق می‌دهد؛ و شیطان فریب می‌دهد و مغرور می‌کند؛
وعده حق را کسی جدی می‌گیرد که حق‌جو باشد و دل در گروی رسیدن حق داده باشد؛
کسی که چنین نباشد، طبیعی است که رو به شیطان آورد و فریب او را بخورد.
4) «وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ»
غَرور، صیغه مبالغه است و به معنای کسی است که بسیار فریبکار است.
مقصود از غَرور را عموما شیطان دانسته‌اند، بویژه که در آیه بعد انسانها را از او برحذر می‌دارد؛ اما برخی هم احتمال داده‌اند که مقصود از آن خود دنیا باشد که در جمله قبل بدان اشاره شد و این آیه تاکیدی بر مضمون جمله قبل باشد. (المیزان، ج17، ص18)
5) «فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ»
گروهى با زندگى مادّى و دنیوى فریب مىخورند، امّا گروهى زرق و برق دنیا آنان را گول نمىزند، بلکه شیطان فریبکار منحرفشان مىنماید. (تفسیر نور، ج9، ص476)
به تعبیر دیگر، در گروهی دنیاطلبی بقدری زیاد است که همان کافی است برای منحرف شدنشان؛ اما گروهی هستند که خود شیطان باید وارد عرصه شود تا بتواند آنان را فریب دهد.
نکته تخصصی اجتماعی (درباره منحرفان درون جامعه اسلامی)
شاید این تعبیر برای اشاره به دو صنف منحرفین در جامعه اسلامی باشد:
کسانی که جذب دنیا شده‌اند و خودشان هم می‌دانند منحرف‌اند؛ خواه از ابتدا اسلام آوردنشان غیر واقعی باشد، مانند معاویه و اصحابش؛ یا ابتدا واقعا اسلام آورده باشند، اما بتدریج از اسلام منحرف، و دلداده دنیا شده باشند، مانند زبیر و اصحاب جمل. وجه مشترک اینها آن است که هم خودشان می‌دانند و هم اندک تاملی در کار و بارشان معلوم می‌کند که هم و غم اصلی‌شان دنیاست؛ و دشمنی‌شان با حق و حقیقت از باب دنیاطلبی است.
و کسانی که در ظاهر دغدغه دین دارند و ظاهرا دنبال مال و مقام نیستند اما در باطن شیطان بر آنان سوار شده است. (مانند خوارج)
6) «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ»
سه آیه گذشته به ترتیب بیان توحید و نبوت و معاد بود.
در آیه3 هشداری دادن به اینکه اصل وجود (خلقت) و بقای شما (روزی) تنها از خداست؛
در آیه 4 از سنت فرستادن پیامبران سخن گفت و تکذیب آنان توسط مردمان؛
و در این آیه از وعده نهایی خدا و هشدار به فریب دنیا را نخوردن و آماده آخرت شدن.
[1] . این قسمت از توضیحات در جلسه 160 http://yekaye.ir/al-araf-007-51/ گذشت و اینجا اندکی اصلاح شد.
[2] . برخی معتقدند که همه معانی مختلف آن، به سه معنا برمی‌گردد:
یکی «مثال و الگو»، چنانکه «وَلَدَتْ فلانة أولادَها على غرار واحد» یعنی بچه‌هایش یکی پس از دیگری با یک روال و شبیه هم به دنیا آمدند؛ و این معناست که در مورد «غَرّ: شکاف در هر چیزی ویا محل تا خوردن لباس» (از این جهت که با تا کردن، نمونه لباس دوباره تکرار می‌شود) یا «غریر: ضامن، کسی که ضمانت کس دیگر را انجام می‌دهد» (که گویی او مثال و نمونه کسی است که مورد ضمانت قرار گرفته) به کار رفته است؛ و دوم «نقصان»، که مخصوصا کاربرد این معنا در حوزه معاملات معروف است «بیع غَرَر: معامله‌ای که ابهام و ریسک آن زیاد و وضعیت امور مورد معامله دچار ابهام باشد و احتمال ضرر کردن در آن جدی باشد»؛ و و سوم «کرامت و ارج»، چنانکه «غُرّه ی هر چیزی به معنای آن بخش اررشمند آن است چنان غره هر ماه، سه شب اول ماه است یا غره اسب، سفیدی روی پیشانی او را گویند) (معجم المقاییس اللغة، ج4، ص380-382) اما به نظر می‌رسد واقعا معنای اول را چنانکه در متن بیان شد بتوان به معنای دوم برگرداند؛ و معنای سوم را هم بدین صورت به معنای دوم برگردانده‌اند که زیبایی و کمال هر چیزی غفلتی از توجه به سایر ابعاد آن چیز در مخاطب ایجاد می‌کند. (مفردات ألفاظ القرآن، ص604)
[3] . قرأ الجمهور: الْغَرُورُ بفتح الغین، و فسره ابن عباس بالشیطان. و قرأ أبو حیوة، و أبو السمال: بضمها جمع غار، أو مصدرا، کقوله: فَدَلَّاهُما بِغُرُورٍ، و تقدم الکلام على ذلک فی آخر لقمان.
[4] فراز پایانی این آیه عینا در سوره لقمان، آیه 33 نیز آمده است و ان شاءالله برخی از احادیث مربوطه در آنجا خواهد آمد.
[5] . یَا شَیْخُ مَنِ اعْتَدَلَ یَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ وَ مَنْ کَانَتِ الدُّنْیَا هِمَّتَهُ اشْتَدَّتْ حَسْرَتُهُ عِنْدَ فِرَاقِهَا وَ مَنْ کَانَ غَدُهُ شَرَّ یَوْمَیْهِ فَمَحْرُومٌ وَ مَنْ لَمْ یُبَالِ بِمَا رُزِئَ مِنْ آخِرَتِهِ إِذَا سَلِمَتْ لَهُ دُنْیَاهُ فَهُوَ هَالِکٌ وَ مَنْ لَمْ یَتَعَاهَدِ النَّقْصَ مِنْ نَفْسِهِ غَلَبَ عَلَیْهِ الْهَوَى وَ مَنْ کَانَ فِی نَقْصٍ فَالْمَوْتُ خَیْرٌ لَهُ یَا شَیْخُ إِنَّ الدُّنْیَا خَضِرَةٌ حُلْوَةٌ وَ لَهَا أَهْلٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ لَهَا أَهْلٌ ظَلَفَتْ أَنْفُسَهُمْ عَنْ مُفَاخَرَةِ أَهْلِ الدُّنْیَا لَا یَتَنَافَسُونَ فِی الدُّنْیَا وَ لَا یَفْرَحُونَ بِغَضَارَتِهَا وَ لَا یَحْزَنُونَ لِبُؤْسِهَا یَا شَیْخُ مَنْ خَافَ الْبَیَاتَ قَلَّ نَوْمُهُ مَا أَسْرَعَ اللَّیَالِیَ وَ الْأَیَّامَ فِی عُمُرِ الْعَبْدِ فَاخْزُنْ لِسَانَکَ وَ عُدَّ کَلَامَکَ یَقِلَّ کَلَامُکَ إِلَّا بِخَیْرٍ یَا شَیْخُ ارْضَ لِلنَّاسِ مَا تَرْضَى لِنَفْسِکَ وَ آتِ إِلَى النَّاسِ مَا تُحِبُّ أَنْ یُؤْتَى إِلَیْکَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ أَ مَا تَرَوْنَ إِلَى أَهْلِ الدُّنْیَا یُمْسُونَ وَ یُصْبِحُونَ عَلَى أَحْوَالٍ شَتَّى فَبَیْنَ صَرِیعٍ یَتَلَوَّى وَ بَیْنَ عَائِدٍ وَ مَعُودٍ وَ آخَرَ بِنَفْسِهِ یَجُودُ وَ آخَرَ لَا یُرْجَى وَ آخَرَ مُسَجًّى وَ طَالِبِ الدُّنْیَا وَ الْمَوْتُ یَطْلُبُهُ وَ غَافِلٍ وَ لَیْسَ بِمَغْفُولٍ عَنْهُ وَ عَلَى أَثَرِ الْمَاضِی یَصِیرُ الْبَاقِی
[6] . أَیُّ سُلْطَانٍ أَغْلَبُ وَ أَقْوَى قَالَ الْهَوَى قَالَ فَأَیُّ ذُلٍّ أَذَلُّ قَالَ الْحِرْصُ عَلَى الدُّنْیَا قَالَ فَأَیُّ فَقْرٍ أَشَدُّ قَالَ الْکُفْرُ بَعْدَ الْإِیمَانِ قَالَ فَأَیُّ دَعْوَةٍ أَضَلُّ قَالَ الدَّاعِی بِمَا لَا یَکُونُ قَالَ فَأَیُّ عَمَلٍ أَفْضَلُ قَالَ التَّقْوَى قَالَ فَأَیُّ عَمَلٍ أَنْجَحُ قَالَ طَلَبُ مَا عِنْدَ اللَّهِ قَالَ فَأَیُّ صَاحِبٍ شَرٌّ قَالَ الْمُزَیِّنُ لَکَ مَعْصِیَةَ اللَّهِ قَالَ فَأَیُّ الْخَلْقِ أَشْقَى قَالَ مَنْ بَاعَ دِینَهُ بِدُنْیَا غَیْرِهِ قَالَ فَأَیُّ الْخَلْقِ أَقْوَى قَالَ الْحَلِیمُ قَالَ فَأَیُّ الْخَلْقِ أَشَحُّ قَالَ مَنْ أَخَذَ الْمَالَ مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ فَجَعَلَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ قَالَ فَأَیُّ النَّاسِ أَکْیَسُ قَالَ مَنْ أَبْصَرَ رُشْدَهُ مِنْ غَیِّهِ فَمَالَ إِلَى رُشْدِهِ قَالَ فَمَنْ أَحْلَمُ النَّاسِ قَالَ الَّذِی لَا یَغْضَبُ قَالَ
[7] . قَالَ فَأَیُّ النَّاسِ أَشَدُّ حَسْرَةً قَالَ الَّذِی حُرِمَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ قَالَ فَأَیُّ الْخَلْقِ أَعْمَى قَالَ الَّذِی عَمِلَ لِغَیْرِ اللَّهِ یَطْلُبُ بِعَمَلِهِ الثَّوَابَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَأَیُّ الْقُنُوعِ أَفْضَلُ قَالَ الْقَانِعُ بِمَا أَعْطَاهُ اللَّهُ قَالَ فَأَیُّ الْمَصَائِبِ أَشَدُّ قَالَ الْمُصِیبَةُ بِالدِّینِ قَالَ فَأَیُّ الْأَعْمَالِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ قَالَ فَأَیُّ النَّاسِ خَیْرٌ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ أَخْوَفُهُمْ لِلَّهِ وَ أَعْمَلُهُمْ بِالتَّقْوَى وَ أَزْهَدُهُمْ فِی الدُّنْیَا قَالَ فَأَیُّ الْکَلَامِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ کَثْرَةُ ذِکْرِهِ وَ التَّضَرُّعُ إِلَیْهِ وَ دُعَاؤُهُ قَالَ فَأَیُّ الْقَوْلِ أَصْدَقُ قَالَ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قَالَ فَأَیُّ الْأَعْمَالِ أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ التَّسْلِیمُ وَ الْوَرَعُ قَالَ فَأَیُّ النَّاسِ أَکْرَمُ قَالَ مَنْ صَدَقَ فِی الْمَوَاطِنِ ثُمَّ أَقْبَلَ ع عَلَى الشَّیْخِ فَقَالَ یَا شَیْخُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ خَلْقاً ضَیَّقَ الدُّنْیَا عَلَیْهِمْ نَظَراً لَهُمْ فَزَهَّدَهُمْ فِیهَا وَ فِی حُطَامِهَا فَرَغِبُوا فِی دَارِ السَّلَامِ الَّذِی دَعَاهُمْ إِلَیْهِ وَ صَبَرُوا عَلَى ضِیقِ الْمَعِیشَةِ وَ صَبَرُوا عَلَى الْمَکْرُوهِ وَ اشْتَاقُوا إِلَى مَا عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْکَرَامَةِ وَ بَذَلُوا أَنْفُسَهُمْ ابْتِغَاءَ رِضْوَانِ اللَّهِ وَ کَانَتْ خَاتِمَةُ أَعْمَالِهِمُ الشَّهَادَةَ فَلَقُوا اللَّهَ وَ هُوَ عَنْهُمْ رَاضٍ وَ عَلِمُوا أَنَّ الْمَوْتَ سَبِیلُ مَنْ مَضَى وَ مَنْ بَقِیَ فَتَزَوَّدُوا لِآخِرَتِهِمْ غَیْرَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ لَبِسُوا الْخَشِنَ وَ صَبَرُوا عَلَى الْقُوتِ وَ قَدَّمُوا الْفَضْلَ وَ أَحَبُّوا فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَبْغَضُوا فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أُولَئِکَ الْمَصَابِیحُ وَ أَهْلُ النَّعِیمِ فِی الْآخِرَةِ وَ السَّلَامُ فَقَالَ الشَّیْخُ فَأَیْنَ أَذْهَبُ وَ أَدَعُ الْجَنَّةَ وَ أَنَا أَرَاهَا وَ أَرَى أَهْلَهَا مَعَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ جَهِّزْنِی بِقُوَّةٍ أَتَقَوَّى بِهَا عَلَى عَدُوِّکَ فَأَعْطَاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع سِلَاحاً وَ حَمَلَهُ فَکَانَ فِی الْحَرْبِ بَیْنَ یَدَیْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع یَضْرِبُ قُدُماً وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع یَعْجَبُ مِمَّا یَصْنَعُ فَلَمَّا اشْتَدَّتِ الْحَرْبُ أَقْدَمَ فَرَسَهُ حَتَّى قُتِلَ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ اتَّبَعَهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع فَوَجَدَهُ صَرِیعاً وَ وَجَدَ دَابَّتَهُ وَ وَجَدَ سَیْفَهُ فِی ذِرَاعِهِ فَلَمَّا انْقَضَتِ الْحَرْبُ أَتَى أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع بِدَابَّتِهِ وَ سِلَاحِهِ وَ صَلَّى أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع عَلَیْهِ وَ قَالَ هَذَا وَ اللَّهِ السَّعِیدُ حَقّاً فَتَرَحَّمُوا عَلَى أَخِیکُمْ.
[8] . عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْمُؤَدِّبُ وَ غَیْرُهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی الْحَارِثِ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْخَافِضِ الرَّافِعِ الضَّارِّ النَّافِعِ الْجَوَادِ الْوَاسِعِ الْجَلِیلِ ثَنَاؤُهُ الصَّادِقَةِ أَسْمَاؤُهُ الْمُحِیطِ بِالْغُیُوبِ وَ مَا یَخْطُرُ عَلَى الْقُلُوبِ الَّذِی جَعَلَ الْمَوْتَ بَیْنَ خَلْقِهِ عَدْلًا وَ أَنْعَمَ بِالْحَیَاةِ عَلَیْهِمْ فَضْلًا فَأَحْیَا وَ أَمَاتَ وَ قَدَّرَ الْأَقْوَاتَ أَحْکَمَهَا بِعِلْمِهِ تَقْدِیراً وَ أَتْقَنَهَا بِحِکْمَتِهِ تَدْبِیراً إِنَّهُ کَانَ خَبِیراً بَصِیراً هُوَ الدَّائِمُ بِلَا فَنَاءٍ وَ الْبَاقِی إِلَى غَیْرِ مُنْتَهًى یَعْلَمُ مَا فِی الْأَرْضِ وَ مَا فِی السَّمَاءِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّرى أَحْمَدُهُ بِخَالِصِ حَمْدِهِ الْمَخْزُونِ بِمَا حَمِدَهُ بِهِ الْمَلَائِکَةُ وَ النَّبِیُّونَ حَمْداً لَا یُحْصَى لَهُ عَدَدٌ وَ لَا یَتَقَدَّمُهُ أَمَدٌ وَ لَا یَأْتِی بِمِثْلِهِ أَحَدٌ أُومِنُ بِهِ وَ أَتَوَکَّلُ عَلَیْهِ وَ أَسْتَهْدِیهِ وَ أَسْتَکْفِیهِ وَ أَسْتَقْضِیهِ بِخَیْرٍ وَ أَسْتَرْضِیهِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْهُدى وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ؛ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ
أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الدُّنْیَا لَیْسَتْ لَکُمْ بِدَارٍ وَ لَا قَرَارٍ إِنَّمَا أَنْتُمْ فِیهَا کَرَکْبٍ عَرَّسُوا فَأَنَاخُوا ثُمَ اسْتَقَلُّوا فَغَدَوْا وَ رَاحُوا دَخَلُوا خِفَافاً وَ رَاحُوا خِفَافاً لَمْ یَجِدُوا عَنْ مُضِیٍّ نُزُوعاً وَ لَا إِلَى مَا تَرَکُوا رُجُوعاً جُدَّ بِهِمْ فَجَدُّوا وَ رَکَنُوا إِلَى الدُّنْیَا فَمَا اسْتَعَدُّوا حَتَّى إِذَا أُخِذَ بِکَظَمِهِمْ وَ خَلَصُوا إِلَى دَارِ قَوْمٍ جَفَّتْ أَقْلَامُهُمْ لَمْ یَبْقَ مِنْ أَکْثَرِهِمْ خَبَرٌ وَ لَا أَثَرٌ قَلَّ فِی الدُّنْیَا لَبْثُهُمْ وَ عُجِّلَ إِلَى الْآخِرَةِ بَعْثُهُمْ فَأَصْبَحْتُمْ حُلُولًا فِی دِیَارِهِمْ ظَاعِنِینَ عَلَى آثَارِهِمْ وَ الْمَطَایَا بِکُمْ تَسِیرُ سَیْراً مَا فِیهِ أَیْنٌ وَ لَا تَفْتِیرٌ نَهَارُکُمْ بِأَنْفُسِکُمْ دَءُوبٌ وَ لَیْلُکُمْ بِأَرْوَاحِکُمْ ذَهُوبٌ فَأَصْبَحْتُمْ تَحْکُونَ مِنْ حَالِهِمْ حَالًا وَ تَحْتَذُونَ مِنْ مَسْلَکِهِمْ مِثَالًا فَ«لا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا» فَإِنَّمَا أَنْتُمْ فِیهَا سَفْرٌ حُلُولٌ الْمَوْتُ بِکُمْ نُزُولٌ تَنْتَضِلُ فِیکُمْ مَنَایَاهُ وَ تَمْضِی بِأَخْبَارِکُمْ مَطَایَاهُ إِلَى دَارِ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ وَ الْجَزَاءِ وَ الْحِسَابِ فَرَحِمَ اللَّهُ امْرَأً رَاقَبَ رَبَّهُ وَ تَنَکَّبَ ذَنْبَهُ وَ کَابَرَ هَوَاهُ وَ کَذَّبَ مُنَاهُ امْرَأً زَمَّ نَفْسَهُ مِنَ التَّقْوَى بِزِمَامٍ وَ أَلْجَمَهَا مِنْ خَشْیَةِ رَبِّهَا بِلِجَامٍ فَقَادَهَا إِلَى الطَّاعَةِ بِزِمَامِهَا وَ قَدَعَهَا عَنِ الْمَعْصِیَةِ بِلِجَامِهَا رَافِعاً إِلَى الْمَعَادِ طَرْفَهُ مُتَوَقِّعاً فِی کُلِّ أَوَانٍ حَتْفَهُ دَائِمَ الْفِکْرِ طَوِیلَ السَّهَرِ عَزُوفاً عَنِ الدُّنْیَا سَأَماً کَدُوحاً لآِخِرَتِهِ مُتَحَافِظاً امْرَأً جَعَلَ الصَّبْرَ مَطِیَّةَ نَجَاتِهِ وَ التَّقْوَى عُدَّةَ وَفَاتِهِ وَ دَوَاءَ أَجْوَائِهِ فَاعْتَبَرَ وَ قَاسَ وَ تَرَکَ الدُّنْیَا وَ النَّاسَ یَتَعَلَّمُ لِلتَّفَقُّهِ وَ السَّدَادِ وَ قَدْ وَقَّرَ قَلْبَهُ ذِکْرُ الْمَعَادِ وَ طَوَى مِهَادَهُ وَ هَجَرَ وِسَادَهُ مُنْتَصِباً عَلَى أَطْرَافِهِ دَاخِلًا فِی أَعْطَافِهِ خَاشِعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُرَاوِحُ بَیْنَ الْوَجْهِ وَ الْکَفَّیْنِ خَشُوعٌ فِی السِّرِّ لِرَبِّهِ لَدَمْعُهُ صَبِیبٌ وَ لَقَلْبُهُ وَجِیبٌ شَدِیدَةٌ أَسْبَالُهُ تَرْتَعِدُ مِنْ خَوْفِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْصَالُهُ قَدْ عَظُمَتْ فِیمَا عِنْدَ اللَّهِ رَغْبَتُهُ وَ اشْتَدَّتْ مِنْهُ رَهْبَتُهُ رَاضِیاً بِالْکَفَافِ مِنْ أَمْرِهِ یُظْهِرُ دُونَ مَا یَکْتُمُ وَ یَکْتَفِی بِأَقَلَّ مِمَّا یَعْلَمُ أُولَئِکَ وَدَائِعُ اللَّهِ فِی بِلَادِهِ الْمَدْفُوعُ بِهِمْ عَنْ عِبَادِهِ لَوْ أَقْسَمَ أَحَدُهُمْ عَلَى اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ لَأَبَرَّهُ أَوْ دَعَا عَلَى أَحَدٍ نَصَرَهُ اللَّهُ یَسْمَعُ إِذَا نَاجَاهُ وَ یَسْتَجِیبُ لَهُ إِذَا دَعَاهُ جَعَلَ اللَّهُ الْعَاقِبَةَ لِلتَّقْوَى وَ الْجَنَّةَ لِأَهْلِهَا مَأْوًى دُعَاؤُهُمْ فِیهَا أَحْسَنُ الدُّعَاءِ سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ دَعَاهُمُ الْمَوْلَى عَلَى مَا آتَاهُمْ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.
[9] . الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یَحْوِیهِ مَکَانٌ، وَ لَا یَحُدُّهُ زَمَانٌ، عَلَا بِطَوْلِهِ، وَ دَنَا بِحَوْلِهِ، سَابِقٌ کُلَّ غَنِیمَةٍ وَ فَضْلٍ، وَ کَاشِفٌ کُلَّ عَظِیمَةٍ وَ أَزْلٍ ، أَحْمَدُهُ عَلَى جُودِ کَرَمِهِ، وَ سُبُوغِ نِعَمِهِ، وَ أَسْتَعِینُهُ عَلَى بُلُوغِ رِضَاهُ، وَ الرِّضَا بِمَا قَضَاهُ، وَ أُؤْمِنُ بِهِ إِیمَاناً، وَ أَتَوَکَّلُ عَلَیْهِ إِیقَاناً. وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، الَّذِی رَفَعَ السَّمَاءَ فَبَنَاهَا، وَ سَطَحَ الْأَرْضَ فَطَحَاهَا، أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها، وَ الْجِبالَ أَرْساها، لَا یَئُودُهُ خَلْقٌ، وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ. وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، أَرْسَلَهُ بِالْهُدَى الْمَشْهُورِ، وَ الْکِتَابِ الْمَسْطُورِ، وَ الدِّینِ الْمَأْثُورِ، إِبْلَاءً لِعُذْرِهِ، وَ إِنْهَاءً لِأَمْرِهِ، فَبَلَّغَ الرِّسَالَةَ، وَ هَدَى مِنَ الضَّلَالَةِ، وَ عَبَدَ رَبَّهُ حَتَّى أَتَاهُ الْیَقِینُ، فَصَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ کَثِیراً. أُوصِیکُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ، فَإِنَّ التَّقْوَى أَفْضَلُ کَنْزٍ، وَ أَحْرَزُ حِرْزٍ، وَ أَعَزُّ عِزٍّ، فِیهَا نَجَاةُ کُلِّ هَارِبٍ، وَ دَرَکُ کُلِّ طَالِبٍ، وَ ظَفَرُ کُلِّ غَالِبٍ، وَ أَحُثُّکُمْ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ، فَإِنَّهَا کَهْفُ الْعَابِدِینَ، وَ فَوْزُ الْفَائِزِینَ، وَ أَمَانُ الْمُتَّقِینَ.
[10] . وَ کَأَنِّی بِهَا وَ قَدْ أَشْرَقَتْ بِطَلَائِعِهَا، وَ عَسْکَرَتْ بِفَظَائِعِهَا، فَأَصْبَحَ الْمَرْءُ بَعْدَ صِحَّتِهِ مَرِیضاً، وَ بَعْدَ سَلَامَتِهِ نَقِیضاً، یُعَالِجُ کَرْباً، وَ یُقَاسِی تَعَباً، فِی حَشْرَجَةِ السِّبَاقِ، وَ تَتَابُعِ الْفُوَاقِ، وَ تَرَدُّدِ الْأَنِینِ، وَ الْذُّهُولِ عَلَى الْبَنَاتِ وَ الْبَنِینَ، وَ الْمَرْءُ قَدِ اشْتَمَلَ عَلَیْهِ شُغُلٌ شَاغِلٌ، وَ هَوْلٌ هَائِلٌ، قَدِ اعْتُقِلَ مِنْهُ اللِّسَانُ، وَ تَرَدَّدَ مِنْهُ الْبَنَانُ، فَأَصَابَ مَکْرُوهاً، وَ فَارَقَ الدُّنْیَا مَسْلُوباً، لَا یَمْلِکُونَ لَهُ نَفْعاً، وَ لَا لِمَا حَلَّ بِهِ دَفْعاً، یَقُولُ اللَّهُ (عَزَّ وَ جَلَّ) فِی کِتَابِهِ: «فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» . ثُمَّ مِنْ دُونِ ذَلِکَ أَهْوَالُ الْقِیَامَةِ، وَ یَوْمُ الْحَسْرَةِ وَ النَّدَامَةِ، یَوْمَ تُنْصَبُ الْمَوَازِینُ، وَ تُنْشَرُ الدَّوَاوِینُ، بِإِحْصَاءِ کُلِّ صَغِیرَةٍ، وَ إِعْلَانِ کُلِّ کَبِیرَةٍ، یَقُولُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ: «وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً» .
ثُمَّ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ، الْآنَ الْآنَ مِنْ قَبْلِ النَّدَمِ، وَ مِنْ قَبْلِ «أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِی لَکُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِینَ أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَى الْعَذابَ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً فَأَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ»، فَیَرُدُّ الْجَلِیلُ (جَلَّ ثَنَاؤُهُ): «بَلى قَدْ جاءَتْکَ آیاتِی فَکَذَّبْتَ بِها وَ اسْتَکْبَرْتَ وَ کُنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ» ، فَوَ اللَّهِ مَا سَأَلَ الرُّجُوعَ إِلَّا لِیَعْمَلَ صَالِحاً، وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً.
ثُمَّ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ، الْآنَ الْآنَ، مَا دَامَ الْوَثَاقُ مُطْلَقاً، وَ السِّرَاجُ مُنِیراً، وَ بَابُ التَّوْبَةِ مَفْتُوحاً، وَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَجِفَّ الْقَلَمُ، وَ تُطْوَى الصَّحِیفَةُ، فَلَا رِزْقٌ یَنْزِلُ، وَ لَا عَمَلٌ یَصْعَدُ، الْمِضْمَارُ الْیَوْمَ، وَ السِّبَاقُ غَداً، فَإِنَّکُمْ لَا تَدْرُونَ إِلَى جَنَّةٍ، أَوْ إِلَى نَارٍ، وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ.
[11] . این دو روایت هم از خطبه های حضرت است که در آنها بدین آیه استشهاد فرموده است