یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

700) سوره فاطر

ان‌شاءالله به توفیق الهی از امروز تدبر در آیات سوره فاطر را در پیش خواهیم گرفت. امروز را به برخی توضیحات اولیه درباره خود سوره و اهمیت آن اختصاص می‌دهیم:

مقدمه

سوره فاطر از سوره‌هایی است که در مکه نازل شده، و از حسن بصری نقل شده که دو آیه آن (آیات «إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتابَ اللَّهِ ... ، 29» و «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ ... ،33 ») در مدینه نازل شده است (مجمع‌البیان، ج8، ص624)؛ هرچند که برخی بر این باورند که از سیاق آیات چنین مطلبی برنمی‌آید (المیزان، ج17، ص6)

این سوره علاوه بر «سوره فاطر»، به اسم «سوره ملائکه» هم شناخته می‌شود، چنانکه در برخی از کتب تفسیری، اساسا به این اسم آمده است. (مثلا تفسیر صافی، ج4، ص229)

تعداد آیاتش بر اساس روایات مکی و کوفی و بصری و مدنی اول 45 آیه؛ و بر اساس روایات شامی و مدنی اخیر 46 آیه است. [1]

اگر شماره‌گذاری قرآن‌های عثمان طه را مقیاس قرار دهیم، محل‌های اختلاف به بیان زیر است:

آیه 7 در روایت بصری و شامی، دو آیه است («الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ» + «وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبیر»)

آیات 16-17 (إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدیدٍ، وَ ما ذلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزیز)، و نیز آیات 19-21 (وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمى‏ وَ الْبَصیرُ، وَ لاَ الظُّلُماتُ وَ لاَ النُّورُ، وَ لاَ الظِّلُّ وَ لاَ الْحَرُورُ)، در روایت بصری، هر کدام یک آیه است.

آیات 22-23 (وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لاَ الْأَمْواتُ إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ، إِنْ أَنْتَ إِلاَّ نَذیرٌ) در روایت شامی، یک آیه است.

آیه 41 در روایت بصری، دو آیه است («إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا» + «وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلیماً غَفُورا»)

آیه 43 نیز در روایات بصری و شامی و مدنی اخیر دو آیه است («اسْتِکْباراً فِی الْأَرْضِ وَ مَکْرَ السَّیِّئِ وَ لا یَحیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ سُنَّتَ الْأَوَّلینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدیلاً» + «وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْویلا»)

مجمع‌البیان، ج8، ص624[2]

حدیث

1) از پیامبر اکرم ص روایت شده است:

کسی که سوره ملائکه [= سوره فاطر] را بخواند روز قیامت سه در از درهای بهشت او را به سوی خود می‌خواند که از هر دری که می خواهی وارد شو!

مجمع‌البیان، ج8، ص624؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏4، ص533[3]

أبی بن کعب عن النبی ص قال من قرأ سورة الملائکة دعته یوم القیامة ثلاثة أبواب من الجنة أن أدخل من أی الأبواب شئت.

2) از امام صادق ع روایت شده است:

دو حمد با همدیگر، یعنی حمدِ سبأ و حمد فاطر [کنایه از دو سوره سبأ و فاطر، از این جهت که هر دو با تعبیر الحمدلله شروع شده‌اند] را اگر کسی در شبی بخواند مادام که در آن شب بسر می‌برد در حفظ و امان خداوند است؛ و کسی که آن دو را در روزش بخواند در آن روز امر ناخوشایندی به او نرسد، و از خیر دنیا و خیر آخرت چیزی به او داده می‌شود که بر دلش خطور نکرده و افق آرزوهایش بدان نرسیده باشد.

ثواب الأعمال، ص110؛ أعلام الدین فی صفات المؤمنین، ص373

حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَکِّلِ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ [ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنِ ابْنِ أَبِی أُذَیْنَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الحمدین [لِلْحَمْدَیْنِ‏] جَمِیعاً حَمْدِ سَبَإٍ وَ حَمْدِ فَاطِرٍ مَنْ قَرَأَهُمَا فِی لَیْلَةٍ لَمْ یَزَلْ فِی لَیْلَتِهِ فِی حِفْظِ اللَّهِ وَ کِلَاءَتِهِ فَمَنْ قَرَأَهُمَا فِی نَهَارِهِ لَمْ یُصِبْهُ فِی نَهَارِهِ مَکْرُوهٌ وَ أُعْطِیَ مِنْ خَیْرِ الدُّنْیَا وَ خَیْرِ الْآخِرَةِ مَا لَمْ یَخْطُرْ عَلَى قَلْبِهِ وَ لَمْ یَبْلُغْ مُنَاهُ.

غرض سوره                       

غرض این سوره بیان اصول سه‏گانه دین است: یگانگى خداى تعالى در ربوبیت، و رسالت پیامبر، و معاد و برگشتن به سوى او؛ و بر استدلال این سه مساله؛ و این منظور بعد از برشمردن تعدادی از نعمت‏هاى بزرگ آسمانى و زمینى، و اشاره‌ای به تدبیر متقن امر جهان به طور عام، و امر انسانها به طور خاص، انجام می‌شود.

و مقدم بر این بیان تفصیلی، اشاره‌ای اجمالی می‌کند به اینکه گشایش باب رحمت و بستن آن، و افاضه نعمت یا ندادن آن تنها به دست اوست؛ و مقدم بر این اشاره‌ای می‌کند به واسطه‌های این رحمتها و نعمتها که همان فرشتگان‌اند. (المیزان، ج‏17، ص5)

---

[1] . درباره مراد از این اصطلاحات و اختلاف نظر درباره تعداد آیات قبلا در جلسه 446 توضیحاتی ارائه شد: http://yekaye.ir/al-muzzammil-73-1-2/

[2] . سورة فاطر مکیة قال الحسن إلا آیتین «إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتابَ اللَّهِ» الآیة «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ» الآیة.

عدد آیها: ست و أربعون آیة شامی و المدنی الأخیر و خمس فی الباقین

اختلافها: سبع آیات «الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ» بصری شامی «جَدِیدٍ» و «الْبَصِیرُ» و «النُّورُ» ثلاثهن غیر البصری «مَنْ فِی الْقُبُورِ» غیر شامی «أَنْ تَزُولا» بصری «تَبْدِیلًا» بصری شامی و المدنی الأخیر

[3] . در تفسیر برهان این روایت را از کتاب خواص القران نقل کرده و تتمه‌ای دارد که در دو روایت دیگر هم آن تتمه را آورده است:

من (خواص القرآن): روی عن النبی (صلى الله علیه و آله) أنه قال: «من قرأ هذه السورة یرید بها ما عند الله تعالى نادته یوم القیامة ثمانیة أبواب الجنة، و کل باب یقول: هلم ادخل منی إلى الجنة، فیدخل من أیها شاء، و من کتبها فی قارورة، و جعلها فی حجر من شاء من الناس، لم یقدر أن یقوم من مکانه حتى ینزعها من حجره، بإذن الله تعالى».

قال رسول الله (صلى الله علیه و آله): «من کتبها و ترکها فی قارورة خشب، و ترکها فی حجر من أراد من الناس بحیث لا یعلم به، لم یقدر أن یقوم حتى ینزعها».

قال الصادق (علیه السلام): «من کتبها فی قارورة و أحرز ما علیها، و جعلها مع من أراد، لم یخرج من مکانه حتى یرفعها عنه، و إن ترکها فی حجر رجل على غفلة، لم یقدر أن یقوم من موضعه حتى یرفع عنه، بإذن الله تعالى».