572) سوره لیل (92) آیه12 إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدی
بسم الله الرحمن الرحیم
ترجمه
بیتردید برعهده ماست هدایت کردن.
اختلاف قرائت[2]
حدیث
1) بزنطی میگوید: از امام رضا ع درباره این آیه که « بیتردید برعهده ماست هدایت کردن» سوال کردم.
امام ع پاسخ داد: «همانا خداوند هدایت میکند هرکه را بخواهد، و گمراه میکند هر که را بخواهد.» (اقتباس از آیه4 سوره ابراهیم)
گفتم: خدا خیرتان دهد! گروهی از اصحاب ما گمان میکنند معرفت [= وصول به هدایت]، امری اکتسابی است؛ و آنها اگر از وجه درستی نظر کنند [= واقعا دغدغه داشته باشند] بدان دست مییابند.
ایشان این را انکار کرد و فرمود: پس آنها را چه شده که خوبی برای خودشان کسب نمیکنند [سرنوشت خوب و هدایت قطعی را برای خودشان رقم نمیزنند]؟ هیچیک از مردم نیست مگر اینکه دوست دارد بهتر باشد از کسی که از او بهتر است؛ مثلا این بنی هاشم را ببین؛ جایگاهشان همان است که هست، خویشاوندیشان هم همان است که هست؛ و [بر همین اساس ممکن است به نظر برسد که] آنها به این امر [پذیرش امامت] سزاوارتر از شمایند [با این حال بسیاری از آنها به این امر هدایت نشدهاند]. آیا به نظرت میرسد که آنها دغدغه خودشان را ندارند؟ در حالی که شما به معرفت رسیدهاید و آنها به این معرفت نرسیدهاند! [به این جهت است که] امام باقر ع میفرمود: اگر مردم استطاعت داشتند [امورشان کاملا به دست خودشان بود] حتما ما را دوست میداشتند!
قرب الإسناد، ص356
أَحْمَدُ بن محمد عن أحمد بن محمد بن أبی نصر الْبَزَنْطِی قَالَ: وَ سَمِعْتُ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ فِی تَفْسِیرِ «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشى» ...[3] فَقُلْتُ لَهُ: قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى: «إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدى» قَالَ: «إِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَ یُضِلُّ مَنْ یَشَاءُ».
فَقُلْتُ لَهُ: أَصْلَحَکَ اللَّهُ إِنَّ قَوْماً مِنْ أَصْحَابِنَا یَزْعُمُونَ أَنَّ الْمَعْرِفَةَ مُکْتَسَبَةٌ، وَ أَنَّهُمْ إِذَا نَظَرُوا مِنْ وَجْهِ النَّظَرِ أَدْرَکُوا، فَأَنْکَرَ ذَلِکَ وَ قَالَ: «فَمَا لِهَؤُلَاءِ الْقَوْمِ لَا یَکْتَسِبُونَ الْخَیْرَ لِأَنْفُسِهِمْ؟ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا وَ هُوَ یُحِبُّ أَنْ یَکُونَ خَیْراً مِمَّنْ هُوَ خَیْرٌ مِنْهُ، هَؤُلَاءِ بَنُو هَاشِمٍ مَوْضِعُهُمْ مَوْضِعُهُمْ، وَ قَرَابَتُهُمْ قَرَابَتُهُمْ، وَ هُمْ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ، أَ فَتَرَوْنَ أَنَّهُمْ لَا یَنْظُرُونَ لِأَنْفُسِهِمْ، وَ قَدْ عَرَفْتُمْ وَ لَمْ یَعْرِفُوا؟! قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَوِ اسْتَطَاعَ النَّاسُ لَأَحَبُّونَا»
2) نباتة بن محمد بصری میگوید: میسر بن عبدالعزیز مرا خدمت امام صادق ع برد و در خانه حدود چهل نفر بودند. میسر شروع به معرفی افراد کرد و میگفت: فدایت شوم: این فلانی پسر فلانی است که فلان خاندان، تا رسید به من و گفت: این کسی است که در خاندانشان غیر از خودش هیچکس این امر [ضرورت اذعان به امامت اهل بیت ع] را نمیشناسد.
امام صادق ع فرمود: هنگامی که خداوند خیر بندهای را بخواهد فرشتهای را بر او میگمارد تا دستش را بگیرد و در این امر وارد کند. [یعنی این گونه نیست که حتما باید در خانوادهاش افراد هدایتشدهای باشند تا هدایت شود.]
المحاسن، ج1، ص: 203
عَنْهُ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ نُبَاتَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِیِّ قَالَ: أَدْخَلَنِی مُیَسِّرُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ فِی الْبَیْتِ نَحْوٌ مِنْ أَرْبَعِینَ رَجُلًا فَجَعَلَ مُیَسِّرٌ یَقُولُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ کَذَا وَ کَذَا حَتَّى انْتَهَى إِلَیَّ؛ فَقَالَ إِنَّ هَذَا لَیْسَ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ أَحَدٌ یَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ غَیْرَهُ!
فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَیْراً وَکَّلَ بِهِ مَلَکاً فَأَخَذَ بِعَضُدِهِ فَأَدْخَلَهُ فِی هَذَا الْأَمْر.
3) از امام صادق ع روایت شده است:
هنگامی که خداوند خیر بندهای را بخواهد در دلش نقطه نورانیای قرار میدهد که دل به تکاپو میافتد و دنبال حق میگردد؛ آنگاه سرعت چنین کسی [برای رسیدن] به این امر شما [= هدایتی که شما بدان دست یافتهاید] بیشتر است از سرعت پرنده [برای رسیدن] به آشیانه خود.
المحاسن، ج1، ص: 201
عَنْهُ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع:
إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً نَکَتَ فِی قَلْبِهِ نُکْتَةً بَیْضَاءَ فَجَالَ الْقَلْبُ یَطْلُبُ الْحَقَّ ثُمَّ هُوَ إِلَى أَمْرِکُمْ أَسْرَعُ مِنَ الطَّیْرِ إِلَى وَکْرِه.[4]
تدبر
1) «إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدى»
چون «علینا» مقدم بر «الهدی» آمده پس دلالت بر حصر (یا لااقل: تاکید) دارد.
اینکه تاکید عبارت بر «علینا» باشد (و در همین هم، تاکید بر «علی» باشد یا بر «نا») یا تاکید بر «لَلهدی»، در معنا تاثیر میگذارد و چون استفاده از یک لفظ در چند معنا ممکن است، احتمالا همه این معانی مد نظر باشد. بدین ترتیب، برخی از معانی این آیه این گونه خواهد شد:
الف. برعهده ما (نه بر عهده کس دیگر) هدایت کردن است. یعنی هدایت حقیقی تنها توسط خداوند انجام میشود و او این را به مقتضای حکمت بر خود واجب کرده است؛ چرا که او آنان را آفرید تا عبادتش کنند «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» (ذاریات/56) و عبادت خود را غایت آفرینش آنان قرار داد و صراط مستقیمی به سوی آن گشود «إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ» (آلعمران/51) پس بر خود واجب ساخت که راه را بدانها بنمایاند «وَ اللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَ هُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ» (احزاب/4). (المیزان، ج20، ص303)
ب. برعهده ما (نه به نفع ما) هدایت کردن است (قابل استنباط از تقابل «عَلَینا» در این آیه با «لَنا» که در آیه بعدی آمده است) یعنی اگر شما را هدایت میکنیم برای نفعرسانی به شماست نه اینکه این هدایت نفع و سودی برای خود ما داشته باشد.
ج. برعهده ما هدایت کردن است، نه کاری دیگر. (تدبر5)
2) «إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدى»
«هدی» دارای حرف «الـ» است؛ این «الـ»، میتواند:
الف. علامت معرفه بودن باشد؛ یعنی هدایتی که برعهده ماست، یک هدایت خاص و معین است (این معنا با روایاتی که این آیه را بر هدایت به امیرالمومنین ع تطبیق داده اند مناسب است؛ حدیث2 و 3؛ و نیز تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ص781)[5]
ب. علامت جنس باشد؛ یعنی جنس هدایت کردن و حقیقت هدایت کردن تنها و تنها از ما برمیآید؛ و اگر انبیاء و دیگران هم اقدام به هدایت کردن میکنند («وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» شورى/52) کاملا به اذن ماست.
ج. علامت استغراق باشد؛ یعنی هرگونه هدایت کردنی، اعم از هدایت تشریعی، تکوینی، هدایت به کمک عقل و ... (المیزان، ج20، ص304)
د. ...
3) «إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدى»
ارتباط این آیه با آیات قبل چیست؟
الف. در مقام بیان علت آیات قبلی (آسانی و دشواریای که خداوند برای مومن بخشنده و کافر بخیل پیش میآورد) است؛ یعنی اگر ما آسانی را برای عدهای میسر می کنیم از این باب است که هدایت برعهده ماست و کسی نمیتواند مانع هدایتگری ما شود؛ و اگر سختی و عذاب را برای عدهای میسر میکنیم چون آنان در مقابل هدایتگریِ ما بیاعتنایی و سرکشی کردهاند. (المیزان، ج20، ص303-304)
ب. آنچه واقعا نیاز انسان را برطرف میکند مال و ثروت نیست؛ بلکه مشمول هدایت خداوند قرار گرفتن است.
ج. ...
4) «إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدى»
هدایت فقط برعهده خداست، نه حتی برعهده پیامبر (إِنَّکَ لا تَهْدی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَهْدی مَنْ یَشاءُ؛ قصص/55). البته پیامبر (چه رسد به من و امثال من) باید وظیفهاش را انجام دهد؛ اما اینکه حالا پس اینکه ابلاغ کرد، هدایت هم حاصل بشود یا نشود، برعهده خود خداست نه بر عهده ما.
ثمره اجتماعی
اگر در کار فرهنگی وظیفهمان را درست شناختیم و درست عمل کردیم، ولی تاثیری در مخاطب ندیدیم، ناراحت نشویم. ما کارمان را درست انجام دهیم، خدا خودش بلد است کار خودش را درست انجام دهد.
5) «إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدى»
چون «علینا» مقدم بر «الهدی» آمده پس دلالت بر حصر دارد؛ یعنی تنها کاری که در قبال ما برعهده خداست، هدایت کردن است. پس، آیا خدا هیچ کار دیگری برای ما نمیکند؟!
الف. منظور این است که ما هدایت می کنیم خواه آنان این راه را در پیش گیرند یا از آن منحرف شوند: «وَ عَلَى اللَّهِ قَصْدُ السَّبِیلِ وَ مِنْها جائِرٌ»(نحل/9)، «إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً»: (إنسان/3) (المیزان، ج20، ص304) به تعبیر دیگر، هدایت کردن از جانب خدا حتمی است، اما پذیرش آن از جانب ما حتمی نیست: «وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى عَلَى الْهُدى: و اما ثمود، پس آنان را هدایت کردیم اما آنان کوری را بر هدایت ترجیح دادند؛ فصلت/17) (تفسیر نور، ج10، ص510)
ب. هدایت کردن یعنی به مقصد رساندن؛ و خدا برای مخلوقاتش در مجموع دو کار انجام میدهد: آنها را میآفریند و هدایت میکند (رَبُّنَا الَّذی أَعْطى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى؛ طه/50) پس هدایت کردن یعنی همه آن کارهایی که خدا بعد از آفرینش برای ما انجام میدهد. یعنی اگر خوب بنگریم روزی دادن، امکان شغل و ازدواج و ... مهیا کردن و ... همگی جزء هدایت کردن خداست.
نکته تخصصی دینشناسی: دین حداقلی و حداکثری
اگر هر کاری خدا برای ما میکند جزء هدایت کردن اوست، پس هدایت کردن فقط آموزش نماز و روزه نیست.
برخی از این سخن صحیح که «همه مطالب دین فقط برای هدایت کردن است» برداشت کردهاند که «نیاز نیست دین در همه عرصههای زندگی حضور و مداخله داشته باشد!» مشکل اینان آن است که تلقی صحیحی از مفهوم هدایت ندارند. اگر انسان توجه کند که در دنیا آمده تا مسیر لقاءالله را گام به گام بپیماید و تمام اعمالش - تاکید میکنم: تمام اعمالش- در روز قیامت مورد محاسبه قرار خواهد گرفت، آیا معنی دارد که عرصهای از عرصههای زندگی از حضور و نقشآفرینی دین خالی باشد.
البته حضور و نقشآفرینی دین بدین معنا نیست که همه جا صرفاً امر و نهی کند؛ بلکه تعیین مباحات هم نوعی نقشآفرینی است؛ به تعبیر دیگر، مباح به این معنا نیست که در این عرصه ما هیچ رجوعی به دین نداشتهایم؛ بلکه خود همین که «حکم شارع در این عرصه، اباحه [= آزادی عمل] است» و «چون شریعت آن را مباح اعلام کرده من خود را مجاز به انجام هر کاری در آن محدوده میبینم»، مصداق مراجعه ما به شریعت در آن عرصه است.
ج. ...
6) «إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدى»
خدا ما را آفرید و رهایمان نکرد. (أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدى؛ قیامت/36) بلکه هدایت ما را برعهده گرفت.
اما ما چقدر این اقدام خدا را جدی میگیریم؟ چقدر به هدایت او تن میدهیم؟ خوشحالیم که خدا ما را هدایت کرده یا ناراحتیم و ترجیح میدهیم کاری به ما کاری نداشته باشد؟ آیا مفهوم «آزادی» را درست فهمیدهایم؟
7) «إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدى»
اگر خدا با ما جز هدایت کاری نمیکند (تدبر5)، پس هیچ سختیای سختی نیست و در دل هر سختیای آسانی است (إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرا؛ انشراح/5)؛ و هیچ مصیبتی مصیبت نیست.
شاید این باشد معنای «فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْری» (پس بزودی او را برای راحتترین [وضعیت] آماده میسازیم)
کسی که کار خدا با خود و اطرافیان خود را جز هدایت نمیبیند طبیعی است که در سختترین مصیبتها فریاد «ما رایت الا الجمیل: جز زیبایی ندیدم» سر دهد.
8) «إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدى»
اگر خدا هدایت ما را برعهده گرفته، آیا نیاز است این در و آن در بزنیم و دنبال هر دعوتی راه بیفتیم؟
اگر هدایت، همه نیازهای مادی و معنوی ما را شامل میشود (تدبر5، بندب)، پس فقط باید سراغ خودش برویم (إِیَّاکَ نَسْتَعین؛ حمد/5)؛ راه خودش هم را از طریق پیام به پیامآورش (پیامبرش) داده که به ما بدهد، آن هم با عشق! (قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ؛ آلعمران/31)
تاملی با خویش
حیف نیست که آدم این راه را جدی نگیرد و مرتب معترض باشد که چرا خدا برای هدایت من (از جمله برای روزی من، برای ازدواج من، برای ...) کاری نمیکند و بعد هرکس یک وضعیت بزککردهای را بیاورد، دل ما را ببرد؟
[1] . این آیه در اوایل کار در جلسه21 مورد بررسی قرار گرفت اما از آنجا که بررسیهای اوایل کار بسیار مختصر بود صلاح دیدیم که در اینجا مجددا به آن بپردازیم. http://yekaye.ir/12-92-al-lail/
[2]. عَلَیْنا / عَلِیّاً
در روایات زیر برخی مطلب به صورت قرائت دیگر آمده و برخی به عنوان تفسیر آیه:
وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ الْبَرْقِیُّ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ فَیْضِ بْنِ مُخْتَارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَرَأَ إِنَّ عَلِیّاً لَلْهُدَی وَ إِنَّ لَهُ الْآخِرَةَ وَ الْأُولَی وَ ذَلِکَ حَیْثُ سُئِلَ عَنِ الْقُرْآنِ قَالَ فِیهِ الْأَعَاجِیبُ فِیهِ وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ بِعَلِیٍّ وَ فِیهِ إِنَّ عَلِیّاً لَلْهُدَی وَ إِنَّ لَهُ الْآخِرَةَ وَ الْأُولَی. (تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ص781)
جَاءَ مَرْفُوعاً عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ... وَ أَمَّا قَوْلُهُ إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدی یَعْنِی أَنَّ عَلِیّاً هُوَ الْهُدَی (تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ص781؛ فراز اول این روایت در روایت1 جلسه562 گذشت.)
وَ بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَى الثِّقَاتِ الَّذِینَ کَتَبُوا الْأَخْبَارَ أَنَّهُمْ وَضَحَ لَهُمْ فِیمَا وَجَدُوا وَ بَانَ لَهُمْ مِنْ أَسْمَاءِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع ثَلَاثُمِائَةِ اسْمٍ فِی الْقُرْآنِ مِنْهَا مَا رَوَاهُ بِالْإِسْنَادِ الصَّحِیحِ عَنِ ابْنِ مَسْعُود ... وَ قَوْلُهُ: إِنَّ عَلِیّاً لَلْهُدَی وَ إِنَّ لَهُ لَلْآخِرَةَ وَ الْأُولى (الفضائل (لابن شاذان القمی)، ص174؛ الروضة فی فضائل أمیرالمؤمنین ع (لابن شاذان القمی)، ص231)
قَالَ فرات حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ بْنِ عُبَیْدٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى ... إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدى إِنَّ عَلِیّاً هَذَا الْهُدَى وَ إِنَّ لَنا [لَهُ] لَلْآخِرَةَ وَ الْأُولى ... (تفسیر فرات الکوفی، ص568؛ فراز ابتدایی این روایت در روایت2 جلسه571 گذشت).
[3] . این روایت همان حکایت ابوالدحداح است که در شأن نزول جلسه562 بدان اشاره شد و متن ابتدای روایت در پاورقی همانجا آمد.
[4] . در الکافی، ج1، ص165-167 بابی است با عنوان «بَابُ الْهِدَایَةِ أَنَّهَا مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ» که احادیثی در آن آمده که چون هضمش برای اغلب افراد دشوار است و ممکن است برداشت جبر کنند صرفا در پاورقی اشاره میشود.
1- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ السَّرَّاجِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ ثَابِتِ بْنِ سَعِیدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع یَا ثَابِتُ مَا لَکُمْ وَ لِلنَّاسِ کُفُّوا عَنِ النَّاسِ وَ لَا تَدْعُوا أَحَداً إِلَى أَمْرِکُمْ فَوَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ أَهْلَ السَّمَاوَاتِ وَ أَهْلَ الْأَرَضِینَ اجْتَمَعُوا عَلَى أَنْ یَهْدُوا عَبْداً یُرِیدُ اللَّهُ ضَلَالَتَهُ مَا اسْتَطَاعُوا عَلَى أَنْ یَهْدُوهُ وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ السَّمَاوَاتِ وَ أَهْلَ الْأَرَضِینَ اجْتَمَعُوا عَلَى أَنْ یُضِلُّوا عَبْداً یُرِیدُ اللَّهُ هِدَایَتَهُ مَا اسْتَطَاعُوا أَنْ یُضِلُّوهُ کُفُّوا عَنِ النَّاسِ وَ لَا یَقُولُ أَحَدٌ عَمِّی وَ أَخِی وَ ابْنُ عَمِّی وَ جَارِی فَإِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَیْراً طَیَّبَ رُوحَهُ فَلَا یَسْمَعُ مَعْرُوفاً إِلَّا عَرَفَهُ وَ لَا مُنْکَراً إِلَّا أَنْکَرَهُ- ثُمَّ یَقْذِفُ اللَّهُ فِی قَلْبِهِ کَلِمَةً یَجْمَعُ بِهَا أَمْرَهُ.
2- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَیْراً- نَکَتَ فِی قَلْبِهِ نُکْتَةً مِنْ نُورٍ وَ فَتَحَ مَسَامِعَ قَلْبِهِ وَ وَکَّلَ بِهِ مَلَکاً یُسَدِّدُهُ وَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ سُوءاً نَکَتَ فِی قَلْبِهِ نُکْتَةً سَوْدَاءَ وَ سَدَّ مَسَامِعَ قَلْبِهِ وَ وَکَّلَ بِهِ شَیْطَاناً یُضِلُّهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ.
3- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ اجْعَلُوا أَمْرَکُمْ لِلَّهِ وَ لَا تَجْعَلُوهُ لِلنَّاسِ فَإِنَّهُ مَا کَانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِلَّهِ وَ مَا کَانَ لِلنَّاسِ فَلَا یَصْعَدُ إِلَى اللَّهِ وَ لَا تُخَاصِمُوا النَّاسَ لِدِینِکُمْ فَإِنَّ الْمُخَاصَمَةَ مَمْرَضَةٌ لِلْقَلْبِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ لِنَبِیِّهِ ص إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ قَالَ أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّى یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ ذَرُوا النَّاسَ فَإِنَّ النَّاسَ أَخَذُوا عَنِ النَّاسِ وَ إِنَّکُمْ أَخَذْتُمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص إِنِّی سَمِعْتُ أَبِی ع یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا کَتَبَ عَلَى عَبْدٍ أَنْ یَدْخُلَ فِی هَذَا الْأَمْرِ کَانَ أَسْرَعَ إِلَیْهِ مِنَ الطَّیْرِ إِلَى وَکْرِهِ.
4- أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع نَدْعُو النَّاسَ إِلَى هَذَا الْأَمْرِ فَقَالَ لَا یَا فُضَیْلُ إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَیْراً أَمَرَ مَلَکاً فَأَخَذَ بِعُنُقِهِ فَأَدْخَلَهُ فِی هَذَا الْأَمْرِ طَائِعاً أَوْ کَارِهاً.
ضمنا همین احادیث به اضافه چند حدیث دیگر در المحاسن، ج1، ص200-203 (3 باب الهدایة من الله عز و جل) آمده است که دو موردی که در متن اشاره شد نیز از همین باب بود.
[5] . احادیثش در پاورقی مربوط به «اختلاف قرائتها» گذشت.