544) سوره احزاب (33) آیه 55 لا جُناحَ عَلَیهِنَّ فی آبائِهِنَّ
بسم الله الرحمن الرحیم
544) سوره احزاب (33) آیه 55
لا جُناحَ عَلَیهِنَّ فی آبائِهِنَّ وَ لا أَبْنائِهِنَّ وَ لا إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ أَخَواتِهِنَّ وَ لا نِسائِهِنَّ وَ لا ما مَلَکَتْ أَیمانُهُنَّ وَ اتَّقینَ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلی کُلِّ شَیءٍ شَهیداً
ترجمه
گناهی بر آنان نیست در مورد پدران و پسران و برادران و برادرزادگان و خواهرزادگان و زنان و آنچه صاحب اختیارش هستند [= تحت ملکیت و زیر دست آنهاست]، و [ای زنان پیامبر] تقوای الهی پیشه کنید؛ که قطعا خداوند بر هر چیزی شاهد است.
شأن نزول[1]
حدیث
1) از امام صادق ع روایت شده است که:
رسول الله ص نهی کرد که مردان جز با اجازه بر زنان وارد شوند. [یکدفعه و بی‌خبر بر زنان وارد نشوند، بلکه قبل از ورود اطلاع دهند که آنها خود را بپوشانند]
الکافی، ج5، ص528
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ یَدْخُلَ الرِّجَالُ عَلَى النِّسَاءِ إِلَّا بِإِذْنِهِنَّ.
2) از امام صادق ع روایت شده است:
مرد وقتی بر پدرش وارد می‌شود اجازه بگیرد، اما پدر برای ورود بر پسرش نیاز نیست اجازه بگیرد؛ همچنین مردی اگر دختر یا خواهرش ازدواج کرده باشند، برای ورود بر آنها اجازه بگیرد.
الکافی، ج5، ص528
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
یَسْتَأْذِنُ الرَّجُلُ إِذَا دَخَلَ عَلَى أَبِیهِ وَ لَا یَسْتَأْذِنُ الْأَبُ عَلَى الِابْنِ قَالَ وَ یَسْتَأْذِنُ الرَّجُلُ عَلَى ابْنَتِهِ وَ أُخْتِهِ إِذَا کَانَتَا مُتَزَوِّجَتَیْنِ.[2]
3) معاویه بن عمار می گوید با پدرم خدمت امام صادق ع رفته بودیم. بعد از صحبت‌هایی که رد و بدل شد، امام به پدرم فرمود: این پسر توست؟
گفت: بله؛ و گمان می‌کند که اهل مدینه کاری می‌کنند که برایشان حلال نیست.
فرمود: چه کاری؟
خودم گفتم: زن قریشی و هاشمی سوار مرکب می‌شود در حالی که دستش را روی سر و بازویش روی گردن غلامش می‌گذارد. [= برای سوار مرکب شدن، از غلامش کمک می‌گیرد]
فرمود: پسرم! قرآن نخوانده ای؟
گفتم: بله!
فرمود: این آیه را خوانده‌ای که «گناهی بر آنان نیست در مورد پدران و پسران‌شان» تا رسیدند به عبارت «و آنچه صاحب اختیارش هستند [= تحت ملکیت و زیر دست آنهاست]» سپس فرمودند: فرزندم، اشکالی ندارد که غلامش مو و ساق او را ببیند. [برای زن، پوشاندن مو و ساق پا در مقابل غلام خود، واجب نیست.]
الکافی، ج5، ص531
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ وَ یَحْیَى بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع نَحْواً مِنْ ثَلَاثِینَ رَجُلًا إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ أَبِی فَرَحَّبَ بِهِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ أَجْلَسَهُ إِلَى جَنْبِهِ فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ طَوِیلًا ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ لِأَبِی مُعَاوِیَةَ حَاجَةً فَلَوْ خَفَّفْتُمْ فَقُمْنَا جَمِیعاً فَقَالَ لِی أَبِی ارْجِعْ یَا مُعَاوِیَةُ فَرَجَعْتُ
فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع هَذَا ابْنُکَ قَالَ نَعَمْ وَ هُوَ یَزْعُمُ أَنَّ أَهْلَ الْمَدِینَةِ یَصْنَعُونَ شَیْئاً لَا یَحِلُّ لَهُمْ قَالَ وَ مَا هُوَ قُلْتُ إِنَّ الْمَرْأَةَ الْقُرَشِیَّةَ وَ الْهَاشِمِیَّةَ تَرْکَبُ وَ تَضَعُ یَدَهَا عَلَى رَأْسِ الْأَسْوَدِ وَ ذِرَاعَیْهَا عَلَى عُنُقِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع یَا بُنَیَّ أَ مَا تَقْرَأُ الْقُرْآنَ قُلْتُ بَلَى قَالَ اقْرَأْ هَذِهِ الْآیَةَ «لا جُناحَ عَلَیْهِنَّ فِی آبائِهِنَّ وَ لا أَبْنائِهِنَّ» حَتَّى بَلَغَ «وَ لا ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَّ» ثُمَّ قَالَ یَا بُنَیَّ لَا بَأْسَ أَنْ یَرَى الْمَمْلُوکُ الشَّعْرَ وَ السَّاقَ.
4) جبر بن عبدالله انصاری می‌گوید:
پیامبر به سمت خانه فاطمه س راه افتاد و من همراهش بودم. وقتی به دم در رسیدیم، در زد و فرمود: السلام علیکم.
حضرت فاطمه س فرمود: علیک السلام یا رسول الله.
فرمود: داخل شوم؟
پاسخ داد: بفرمایید.
فرمود: هم من و هم کسی که همراهم است؟
فرمود: یا رسول الله مقنعه‌‌ام همراهم نیست.
فرمود: پس با چیزی سرت را بپوشان [تا ما بتوانیم وارد شویم]. و او چنین کرد. پیامبر ص دوباره فرمود: السلام علیکم.
حضرت فاطمه س فرمود: علیک السلام یا رسول الله.
فرمود: داخل شوم؟
پاسخ داد: بفرمایید.
فرمود: هم من و هم کسی که همراهم است؟
فرمود: بله هر دو بفرمایید.
جابر می‌گوید: رسول الله وا رد شد و من هم وارد شدم و دیدم صورت حضرت زهرا از زردی به رنگ شکم ملخ شده بود. رسول الله ص به او فرمود: چرا رویت چنین زرد شده است؟ فرمود: یا رسول الله، از گرسنگی است ...
الکافی، ج5، ص528
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ بْنِ شُرَیْحٍ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ:
خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ ص یُرِیدُ فَاطِمَةَ ع وَ أَنَا مَعَهُ فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَى الْبَابِ وَضَعَ یَدَهُ عَلَیْهِ فَدَفَعَهُ ثُمَّ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَدْخُلُ قَالَتْ ادْخُلْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَدْخُلُ أَنَا وَ مَنْ مَعِی فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْسَ عَلَیَّ قِنَاعٌ فَقَالَ یَا فَاطِمَةُ خُذِی فَضْلَ مِلْحَفَتِکِ فَقَنِّعِی بِهِ رَأْسَکِ فَفَعَلَتْ ثُمَّ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَدْخُلُ قَالَتْ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَنَا وَ مَنْ مَعِی قَالَتْ وَ مَنْ مَعَکَ قَالَ جَابِرٌ فَدَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ دَخَلْتُ وَ إِذَا وَجْهُ فَاطِمَةَ ع أَصْفَرُ کَأَنَّهُ بَطْنُ جَرَادَةٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَا لِی أَرَى وَجْهَکِ أَصْفَرَ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْجُوعُ ...[3]
تدبر
1) «لا جُناحَ عَلَیهِنَّ فی آبائِهِنَّ وَ لا أَبْنائِهِنَّ وَ لا إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ أَخَواتِهِنَّ وَ لا نِسائِهِنَّ وَ لا ما مَلَکَتْ أَیمانُهُنَّ وَ اتَّقینَ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلی کُلِّ شَیءٍ شَهیداً»
برخی در شأن نزول این آیه گفته‌اند که وقتی آیه حجاب نازل شد پدران و فرزندان و نزدیکان زنان پیامبر ص گفتند آیا ما هم باید از پس پرده با آنان سخن بگوییم؟ آنگاه این آیه نازل شد.
با این حال، بسیاری از مفسران، حتی با اینکه شأن نزول فوق را بعید ندانسته‌اند، با این حال این آیه را به عنوان ذکر موارد استثنای پوشش هر زنی (نه فقط زنان پیامبر ص) در مقابل نامحرم قلمداد کرده‌اند و احادیث نیز چنین برداشتی را تایید می‌کند. (حدیث3)
نکته تخصصی فلسفه احکام
گاه حُکمی در جایی به دلیلی واجب می‌شود اما به دلیل دیگری استثناء می خورد؛ و وجود یک استثناء در یک حکم، نمی‌توان فلسفه آن حکم را زیر سوال برد و آن حکم را یک حکم تعبدی محض و بدون دلیل قلمداد کرد. بلکه گاه آن فلسفه همچنان باقی است اما چون با یک مساله دیگری تزاحم و درگیر شده، اهم و مهم می‌شود و از یکی صرف نظر می‌گردد. مثلا حکم حجاب (چه به معنی صحبت از پشت پرده برای زنان پیامبر باشد یا به معنای حجاب اصطلاحی برای همه زنان) در این آیه با استثنائاتی مواجه شده است. واضح است که فلسفه اصلی این استثنائات، عسر و حرجی است که دامن‌گیر زنان می‌شود، چرا که این افراد، افرادی‌اند که دائما در درون خانه آنان حضور پیدا می‌کنند . حشر و نشر فراوان با زنان دارند.
2) «لا جُناحَ عَلَیهِنَّ فی ... وَ لا نِسائِهِنَّ»
مقصود از «نسائهن: زنانِ آن زنان» در این آیه - که استثناء شده‌اند - چیست؟
الف. مقصود مطلق زنان است. یعنی زنانی همانند خودشان. (مجمع‌البیان، ج8، ص577)
ب. زنان مومن (مجمع‌البیان، ج8، ص577؛ البحر المحیط، ج8، ص501؛ المیزان، ج16، ص) ، چنانکه در آیه 31 سوره نور که درباره استثناءهای وجوب پوشاندن زینت از نامحرمان سخن گفته، نیز همین تعبیر «نساءهن» آمده است و در آنجا بسیاری گفته‌اند مقصود، زنان مومنان است و در احادیث هم تاکید شده که زنان مسلمان در مقابل زنان غیرمسلمان خود را بپوشانند چون ممکن است آنها زیبایی‌های این زنان را برای مردانشان تعریف کنند (مثلا: کافی، ج5، ص519)[4]
ج. زنان از خویشاوندان و نزدیکانشان (البحر المحیط، ج8، ص501)
د. ...
3) «لا جُناحَ عَلَیهِنَّ فی آبائِهِنَّ ... وَ اتَّقینَ اللَّهَ»
چرا خطاب بحث از غایب (هنّ) به مخاطب (اتقین) تغییر کرد؟
الف. برای تشدید و جدی کردن حکم المیزان، ج16، ص) که گویی با این تغییر می‌خواهد اشاره کند به جمله محذوفی مانند اینکه: پس شما به همین موارد که بیان شد بسنده کنید و تقوای الهی پیشه کنید و از اینها تجاوز نکنید. (البحر المحیط، ج8، ص502)
ب. ...
4) «وَ اتَّقینَ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلی کُلِّ شَیءٍ شَهیداً»
توجه به شاهد بودن خدا بر اعمال انسان، بهترین عامل و اهرم رعایت تقواست. (تفسیر نور، ج9، ص395)
[1] . و لما نزلت آیة الحجاب قال الآباء و الأبناء و الأقارب یا رسول الله و نحن أیضا نکلمهن من وراء حجاب فأنزل الله تعالى الأیة (مجمع البیان، ج8، ص577)
[2] . این روایت هم قابل توجه است:
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع الرَّجُلُ یَسْتَأْذِنُ عَلَى أَبِیهِ قَالَ نَعَمْ قَدْ کُنْتُ أَسْتَأْذِنُ عَلَى أَبِی وَ لَیْسَتْ أُمِّی عِنْدَهُ إِنَّمَا هِیَ امْرَأَةُ أَبِی تُوُفِّیَتْ أُمِّی وَ أَنَا غُلَامٌ وَ قَدْ یَکُونُ مِنْ خَلْوَتِهِمَا مَا لَا أُحِبُّ أَنْ أَفْجَأَهُمَا عَلَیْهِ وَ لَا یُحِبَّانِ ذَلِکَ مِنِّی السَّلَامُ أَصْوَبُ وَ أَحْسَنُ. (الکافی، ج5، ص528)
[3] . فَقَالَ ص اللَّهُمَّ مُشْبِعَ الْجَوْعَةِ وَ دَافِعَ الضَّیْعَةِ أَشْبِعْ فَاطِمَةَ بِنْتَ مُحَمَّدٍ قَالَ جَابِرٌ فَوَ اللَّهِ لَنَظَرْتُ إِلَى الدَّمِ یَنْحَدِرُ مِنْ قُصَاصِهَا حَتَّى عَادَ وَجْهُهَا أَحْمَرَ فَمَا جَاعَتْ بَعْدَ ذَلِکَ الْیَوْمِ.
[4] . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَا یَنْبَغِی لِلْمَرْأَةِ أَنْ تَنْکَشِفَ بَیْنَ یَدَیِ الْیَهُودِیَّةِ وَ النَّصْرَانِیَّةِ فَإِنَّهُنَّ یَصِفْنَ ذَلِکَ لِأَزْوَاجِهِن