سفارش تبلیغ
صبا ویژن

507) سوره قلم (68) آیه 42 یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَو

بسم الله الرحمن الرحیم

507) سوره قلم (68) آیه 42  

یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطیعُونَ

ترجمه

روزی که ساق پا برهنه گردد [= پرده از روی کار برداشته شود/ آستین بالا، و دامن به کمر زنند/ اوضاع بشدت دشوار گردد] و به سجده خوانده ‌شوند، ولی در خود توانایی‌اش را نیابند.

نکات ترجمه

«یُکْشَفُ»[1]

در جلسه 213 اشاره شد که ماده «کشف» به معنای برداشتن چیزی از روی چیز دیگری است که آن را مخفی کرده بود تا آشکار شود (http://yekaye.ir/al-muminoon-023-075/)

«ساق»

در جلسه173 توضیح داده شد که ماده «سوق» به معنای راندن و به حرکت درآوردن است. «ساقِ» پا هم از همین ریشه است چون عامل راه رفتن و به حرکت درآمدن انسان می‌باشد (http://yekaye.ir/fatir-035-09/).

«یُکْشَفُ عَنْ ساقِ»

برخی این تعبیر را برگرفته از «کشفت الحرب عن ساقها: جنگ آستین خود را بالا زد» یا «قامت الحرب على ساق:‏ جنگ بر پا ایستاد» دانسته‌اند، که کنایه از اوج گرفتن شدت و سختی است؛ (مفردات ألفاظ القرآن، ص436 و 712)

و نیز گفته شده که در اصل اشاره به وضعیتی است که بچه شتر در شکم مادرش مى‏میرد و کسی دستش را در رحم حیوان مى‏کند و با کشیدن ساق پاى جنین، مرده آن را بیرون مى‏آورد و بدین مناسبت در باره هر کار مصیبت‏بار و سختى بکار رفته است. (مفردات ألفاظ القرآن، ص436 و 712)

برخی گفته‌اند اصلش این بوده که وقتی کسی در سختی و شدت قرار می‌گیرد آستین لباس را بالا می‌زند [در فارسی می‌گوییم: دامن همت به کمر می‌زند] (مجمع‌البیان، ج10، ص509؛ لسان العرب، ج10، ص168)

این احتمال هم مطرح شده که اصلا «ساق» در لغت به معنای امر شدید باشد [و ساق پا را بدین جهت که استخوانی بسیار محکم دارد ساق گفته باشند) و تعبیر «کشف ساق» کاملا تعبیر کنایه‌ای است همان گونه که به کسی که بخیل است می‌گویند «یده مغلوله: دستهایش در غل و زنجیر است» در حالی که نه دستی در کار است و نه غل و زنجیری. (لسان العرب، ج10، ص168؛ الکشاف، ج4، ص594)[2]

حدیث

1) از امام رضا ع در تفسیر آیه «روزی که ساق پا برهنه گردد [= پرده از روی کار برداشته شود] و به سجده خوانده ‌شوند، ولی در خود توانایی‌اش را نیابند» روایت شده است:

حجابی از نور است که برداشته می‌شود؛ پس مومنان به سجده می‌افتند ولی اصلاب [= ستون فقرات] منافقان محکم و سخت می‌شود و بر سجده کردن توانایی پیدا نمی‌کنند.

عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج‏1، ص121؛ التوحید (للصدوق)، ص154[3]؛ الإحتجاج، ج‏2، ص411

حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ هِشَامٍ الْمُکَتِّبُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحُسَیْنِ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْکُوفِیُّ الْأَسَدِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ الْبَرْمَکِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ

عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ «یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ» قَالَ ع:

حِجَابٌ مِنْ نُورٍ یُکْشَفُ فَیَقَعُ الْمُؤْمِنُونَ سُجَّداً وَ تَدْمُجُ أَصْلَابُ الْمُنَافِقِینَ فَلا یَسْتَطِیعُونَ السُّجُودَ.


2) از امام صادق ع درباره سخن خداوند عز و جل «روزی که ساق پا برهنه گردد» (قلم/42) فرمودند: خداوند بلندمرتبه‌تر است؛ و اشاره‌ای به ساق پای خود کرده و لباس را از آن برگرفتند.

و درباره «و به سجده خوانده ‌شوند، ولی در خود توانایی‌اش را نیابند» (قلم/42) فرمودند دهانشان [از هر حجتی] بسته می‌شود و هیبت و ترس آنان را فرامی‌گیرد و چشم‌ها خیره می‌گردد و جان‌ها به لب می‌آید «چشم‌هاشان خاضع گردیده، ذلت آنان را فراگرفته؛ در حالی که قبلا به سجده فراخوانده می‌شدند در حالی که سالم بودند» (قلم/43)

التوحید (للصدوق)، ص154؛ مجمع البیان، ج‏10، ص510[4]

أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ «یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ» قَالَ: تَبَارَکَ الْجَبَّارُ؛ ثُمَّ أَشَارَ إِلَى سَاقِهِ فَکَشَفَ عَنْهَا؛

قَالَ «وَ یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ» قَالَ ع: أُفْحِمَ الْقَوْمُ وَ دَخَلَتْهُمُ الْهَیْبَةُ وَ شَخَصَتِ الْأَبْصَارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ «خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ».

توضیح

شیخ صدوق درباره اینکه «حضرت فرمودند: خداوند بلندمرتبه‌تر است؛ و اشاره‌ای به ساق پای خود کرده و لباس را از آن برگرفتند» توضیح داده: یعنی خداوند بلندمرتبه‌تر از آن است که به داشتن «ساق پا»ی اینچنینی توصیف شود.


3) عبید بن زراره می‌گوید: از امام صادق ع درباره این سخن خداوند عز و جل سوال کردم که می‌فرماید: «روزی که ساق پا برهنه گردد» (قلم/42)

حضرت و لباس را از ساق پای خود برگرفتند و دست دیگر را روی سرشان گذاشتند و فرمودند: منزه است پروردگار بلندمرتبه من.

التوحید (للصدوق)، ص155

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَى عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ»

قَالَ کَشَفَ إِزَارَهُ عَنْ سَاقِهِ وَ یَدُهُ الْأُخْرَى عَلَى رَأْسِهِ فَقَالَ ع: سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَى.

توضیح

شیخ صدوق درباره این فرمایش امام توضیح داده است: منظور حضرت، تنزیه خداوند است از اینکه ساق داشته باشد.


4) از امام صادق ع درباره سخن خداوند عز و جل که می‌فرماید «و به سجده خوانده ‌شوند، ولی در خود توانایی‌اش را نیابند» (قلم/42) فرمودند: اصلابِ [= ستون فقراتِ] آنان همچون شاخ گاو [محکم و غیرقابل انعطاف] شود؛

و [درباره اینکه می‌فرماید:] «و قبلا اینان به سجده دعوت می‌شدند در حالی که سالم بودند» (قلم/43) فرمودند: یعنی «در حالی که توانایی‌اش را داشتند.»

التوحید (للصدوق)، ص346

حدّثنا أبى و محمّد بن الحسن بن أحمد بن الولید رضى اللّه عنهما، قالا: حدّثنا سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسى، عن علیّ بن حدید الأزدیّ، عن جمیل بن دراج، عن زرارة،

عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی قول اللّه عزّ و جلّ: «وَ یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ» قال: صارت أصلابهم کصیاصى البقر، یعنى قرونها، «وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ» قال: و هم مستطیعون.[5]


5) روایت شده که از رسول الله ص سوال شد درباره اینکه چرا اذان برای نماز قرار داده شده اما برای هیچیک از سایر عبادات اذان و فراخوانی قرار داده نشده است؟

فرمودند: چون نماز شبیه احوالات روز قیامت است:

اذان شبیه نفخه اول است که با آن خلائق می‌میرند؛ و

اقامه شبیه نفخه دوم است آن گونه که خداوند متعال می‌فرماید «و بشنو روزی را که منادی از مکانی نزدیک ندا می‌دهد» (ق/41)؛ و

قیام برای نماز همانند قیام خلائق است آن گونه که خداوند متعال می‌فرماید «روزی که مردم برای [= در محضر] پروردگار عالَمیان می‌ایستند» (مطففین/6)؛ و

بلند کردن دست در تکبیرة‌الاحرام شبیه بالا بردن دست برای گرفتن نامه عمل در روز قیامت است؛ و

قرائت در نماز شبیه قرائت نامه عمل در پیشگاه پروردگار عالَمیان است آن گونه که خداوند متعال می‌فرماید «نامه عملت را بخوان که خودت برای حسابرسی از خودت کافی هستی» (اسراء/14)؛ و

رکوع شبیه خضوع خلائق برای پروردگار عالمیان است آن گونه که خداوند عَزَّ ذِکْرُهُ می‌فرماید «و چهره‌ها در پیشگاه آن زنده پابرجا، فروافتاد [خوار و خاضع شد]» (طه/111)؛ و

سجده شبیه سجده برای پروردگار عالمیان است آن گونه که خداوند جَلَّ ذِکْرُهُ می‌فرماید «روزی که پرده کنار رود و به سجده فراخوانده شوند» (قلم/42)؛ و

تشهد شبیه نشستن در پیشگاه پروردگار عالمیان است آن گونه که خداوند جَلَّ ذِکْرُهُ می‌فرماید «گروهی در بهشتند و گروهی در آتش شعله‌ور.» (شوری/7)

جامع الأخبار(للشعیری)، ص79

سُئِلَ رَسُول اللَّهِ ص مَا الْحِکْمَةُ فِی أَنَّهُ جُعِلَ لِلصَّلَاةِ الْأَذَانُ وَ لَمْ یُجْعَلْ لِسَائِرِ الْعِبَادَاتِ أَذَانٌ‏ وَ لَا دُعَاءٌ؟

قَالَ ص: لِأَنَّ الصَّلَاةَ شَبِیهٌ بِأَحْوَالِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ لِأَنَّ الْأَذَانَ شَبِیهٌ بِالنَّفْخَةِ الْأَوْلَى بِمَوْتِ الْخَلَائِقِ وَ الْإِقَامَةَ شَبِیهٌ بِالنَّفْخَةِ الثَّانِیَةِ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى «وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ» وَ الْقِیَامَ إِلَى الصَّلَاةِ شَبِیهٌ بِقِیَامِ الْخَلَائِقِ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى «یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ» وَ رَفْعَ الْأَیْدِی عِنْدَ التَّکْبِیرَةِ الْأُولَى شَبِیهٌ بِرَفْعِ الْیَدِ لِأَخْذِ الْکِتَابِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ الْقِرَاءَةَ فِی الصَّلَاةِ شَبِیهٌ بِقِرَاءَةِ الْکُتُبِ بَیْنَ یَدَیْ رَبِّ الْعَالَمِینَ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى «اقْرَأْ کِتابَکَ کَفى‏ بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً» وَ الرُّکُوعَ شَبِیهٌ لِخُضُوعِ الْخَلَائِقِ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ کَمَا قَالَ عَزَّ ذِکْرُهُ «وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَیِّ الْقَیُّومِ» وَ السُّجُودَ یُشْبِهُ السُّجُودَ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ کَمَا قَالَ جَلَّ ذِکْرُهُ «یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ» وَ التَّشَهُّدَ شَبِیهٌ بِالْجُلُوسِ بَیْنَ یَدَیْ رَبِّ الْعَالَمِینَ کَمَا قَالَ جَلَّ ذِکْرُهُ «فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ».

تدبر

1) «یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ»

مقصود از این تعبیر چیست؟

الف. روزی که ترس‌ها و شدت‌ها آشکار می‌گردد (مجمع‌البیان، ج10، ص509)

ب. روزی که از امر شدید وحشتناکی پرده برداشته می‌شود. (ابن عباس و الحسن و مجاهد و قتادة و سعید بن جبیر به نقل مجمع‌البیان، ج10، ص509)

ج. این تعبیر برگرفته از تعبیری است که در مورد برپا شدن جنگ به کار می‌رود و کنایه از اوج گرفتن شدت و سختی است. (ابن‌عباس، به نقل مجمع‌البیان، ج10، ص509)

د. این تعبیر اشاره به وضعیتی است که بچه شتر در شکم مادرش مى‏میرد و کسی دستش را در رحم حیوان مى‏کند و با کشیدن ساق پاى جنین، مرده آن را بیرون مى‏آورد و بدین مناسبت در باره هر کار مصیبت‏بار و سختى بکار رفته است. (قتیبی، به نقل مجمع‌البیان، ج10، ص509)

ه. کسی آماده مواجهه با سختی و شدت می‌شود آستین لباس را بالا می‌زند [در فارسی می‌گوییم: دامن همت به کمر می‌زند] (مجمع‌البیان، ج10، ص509؛ المیزان، ج19، ص384)، همان گونه که به کسی که بخیل است می‌گویند «یده مغلوله: دستهایش در غل و زنجیر است» در حالی که نه دستی در کار است و نه غل و زنجیری. (الکشاف، ج4، ص594)

و. حجابی از نور کنار زده می‌شود و حقایقی بر همگان آشکار می گردد. (حدیث1)

ز. ...

تذکر تفسیری

دوری از اهل بیت در فهم قرآن کریم و غلبه ظاهرگرایی در میان برخی از مسلمانان اهل سنت موجب گردید که عده‌ای از اهل حدیث برای خدا دست وپا قائل شوند و در کتابهای معتبرشان در تفسیر این آیه احادیثی بیاورند درباره اینکه نعوذ بالله خداوند از روی ساق پای خودش کشف حجاب می‌کند! (مثلا صحیح بخاری، ج6، ص159[6]؛ سنن دارمی، ج3، ص1848[7]) و حتی تا به امروز نیز بر این تفاسیر اصرار بورزند (مثلا: فتح القدیر (شوکانی)، ج‏5، ص331)

رواج این گونه برداشت‌های باطل بوده است که موجب گردیده هنگامی که افراد از ائمه اطهار ع درباره این آیه سوال کنند، اولین تذکر آنان این باشد که خداوند منزه از آن است که این آیه بخواهد بگوید که خداوند لباسی را از روی پایش کنار داده است. (حدیث2 و حدیث3)

خوشبختانه رواج تعابیر کنایه‌آمیز این‌چنینی در اشعار عربی بقدری بوده است که برخی از مفسران اهل سنت با برشمردن اشعار متعدد در ذیل این آیه تذکر داده‌اند که نه پایی در کار است و نه بالا زدن شلواری (الکشاف، ج4، ص594؛ البحر المحیط، ج‏10، ص247)


2) «یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ»

چه ارتباطی است بین کنار رفتن پرده‌ها [یا شدت گرفتن سختی‌ها] و دعوت به سجده، که این دو در کنار هم ذکر شده است؟

الف. سعادت اخروی با خضوع و سجده در پیشگاه خداوند حاصل می‌شود. آنجا که قرار است پرده‌ها کنار زده شود و سعادتمندان معلوم گردند، باید دید که چه کسی اهل سجده کردن است (اقتباس از المیزان، ج19، ص385)

ب. شدت و هول و هراس آن روز اقتضایش این است که آنها به سجده بیفتند همان گونه که در دنیا هم وقتی هول و هراسی بر انسان غلبه می‌کند انسان ناخودآگاه به سجده می‌افتد. (مجمع‌البیان، ج10، ص510)

ج. باطن و حقیقت سجده کردن همان رسیدن به مقام قرب الهی است چنانکه در آیه‌ای که سجده واجب دارد فرمود: «وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ: سجده کن و نزدیک آی» (علق/19) وقتی حجاب‌ها کنار رود، و محبوب حقیقی خود را بر دلها آشکار سازد، همه می‌خواهند به او نزدیک شوند؛ و این خواستن، انعکاسِ همان دعوتی است که به سجده می‌شوند.

د. ...


3) «یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطیعُونَ»

عده‌ای در روز قیامت به سجده فراخوانده می‌شوند، و با اینکه دلشان می‌خواهد سجده کنند، اما نمی‌توانند؛ و طبق روایات، گویی ستوان فقراتشان چنان خشک می‌گردد که امکان هرگونه خم شدن را از آنان سلب می‌کند. (حدیث4)

نکته تخصصی انسان‌شناسی

اینکه انسان اختیار داشته باشد که هر کاری انجام دهد، مربوط به این دنیاست که جایگاه امتحان و آزمایش است. ما با انتخاب‌های خود در این دنیا، وضعیت اخروی‌مان را رقم می‌زنیم و آنجا دیگر این گونه نیست که هر کاری بخواهیم بتوانیم انجام دهیم، حتی اگر این خواستن، میل به سجده کردن در پیشگاه خداوند باشد.

البته به تعبیر دقیق‌تر، انسان‌ها با انتخاب‌های خود در دنیا وجود خود را به نحوی رقم می‌زنند که دار آخرت برای آنها سرای اختیار باشد یا اجبار. آیات فراوان قرآن کریم نشان می‌دهد که این جهنمیان هستند که هیچ چیزی مطابق میلشان نیست و انواع عذاب‌ها را بر آنان تحمیل می‌کنند؛ اما بهشتیان هر چه دلشان بخواهد برایشان مهیا می‌شود؛ یعنی اختیارشان همچنان برقرار است اما موقعیت آنجا به نحوی است که هیچ لذت حقیقی‌ای برای آنان ممنوع نیست؛ و باطل بودنِ لذت‌های دروغین هم چنان آشکار شده، که کسی میلی بدانها ندارد؛ لذا هیچ گناهی نمی‌ماند که کسی بخواهد میلی بدان پیدا کند؛ لذا بهشتیان اختیار تام پیدا می‌کنند بدون اینکه این اختیارشان ذره‌ای گناه برای آنها به همراه بیاورد.

در واقع، ما با اختیار کردن‌های خود، نهایتا این سرنوشت را برای خود رقم می‌زنیم که بعد از مرگ همچنان امکان اختیار کردن بر اساس دلخواه خود را داشته باشیم، یا دیگر این امکان را از ما سلب کنند و همواره با اجبار و اکراه با ما برخورد کنند.


4) «یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطیعُونَ»

روزی که پرده از روی کار برداشته شود و اوضاع بشدت دشوار گردد؛ و ما را به سجده می خوانند، اما عده‌ای در خود توانایی‌اش را نمی‌یابند.

تاملی با خویش

تا زمانی که توانایی‌اش را داریم، لذت سجده در پیشگاه پروردگار عالمیان را تجربه کنیم!



[1] . اختلاف قرائت:

و قرئ: یوم نکشف بالنون. و تکشف بالتاء على البناء للفاعل [تَکشِف] و المفعول [تُکشَف] جمیعا، و الفعل للساعة أو للحال، أى: یوم تشتدّ الحال أو الساعة، کما تقول: کشفت الحرب عن ساقها على المجاز. و قرئ: تُکشِف بالتاء المضمومة و کسر الشین، من أکشف: إذا دخل فی الکشف. و منه. أکشف الرجل فهو مکشف، إذا انقلبت شفته العلیا. (الکشاف، ج4، ص595)

و قوله: یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ. القراء مجتمعون على رفع الیاء [حدثنا محمد «4»] قال: حدثنا الفراء قال: حدثنى سفیان عن عمرو ابن دینار عن ابن عباس أنه قرأ: «یوم تکشف عن ساق» یرید: القیامة و الساعة لشدته. (معانی القرآن، ج‏3، ص177)


[2] . این ترکیب دوبار در قرآن کریم به کار رفته است. یکبارش در معنای حقیقی آن (کَشَفَتْ عَنْ ساقَیْه: دامن به کمر زد، پاچه لباس را بالا آورد؛ نمل/44) و یکبار هم در آیه حاضر در معنای کنایه‌ای.

[3] . شروع سند در توحید چنین است:

حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ ...

[4] . در مجمع‌البیان چنین آمده است:

روی عن أبی جعفر و أبی عبد الله (ع) أنهما قالا فی هذه الآیة أفحم القوم و دخلتهم الهیبة و شخصت الأبصار و بلغت القلوب الحناجر لما رهقهم من الندامة و الخزی و المذلة و قد کانوا یدعون إلى السجود و هم سالمون أی یستطیعون الأخذ بما أمروا به و الترک لما نهوا عنه و لذلک ابتلوا

[5] . مرحوم طبرسی در تفسیر جوامع الجامع، ج‏4، ص343 حدیثی آورده است که کاملا با مضمون فوق موافق است:

و فى الحدیث: یبقى أصلابهم طبقا واحدا أی: فقارة واحدة لا تنشنی

همچنین علی بن ابراهیم قمی در تفسیر القمی، ج‏2، ص383 توضیحی داده که با توجه به حدیث فوق احتمال زیاد دارد که این توضیح برگرفته از کلام معصوم ع باشد:

یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ قَالَ: یَوْمَ یُکْشَفُ عَنِ الْأُمُورِ الَّتِی خَفِیَتْ- وَ مَا غَصَبُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ- وَ یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ قَالَ یُکْشَفُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع فَتَصِیرُ أَعْنَاقُهُمْ مِثْلَ صَیَاصِی الْبَقَرِ یَعْنِی قُرُونَهُ فَلا یَسْتَطِیعُونَ أَنْ یَسْجُدُوا وَ هِیَ عُقُوبَةٌ- لِأَنَّهُمْ لَمْ یُطِیعُوا اللَّهَ فِی الدَّنْیَا فِی أَمْرِهِ- وَ هُوَ قَوْلُهُ: وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ قَالَ إِلَى وَلَایَتِهِ فِی الدُّنْیَا وَ هُمْ یَسْتَطِیعُون‏

[6] . حَدَّثَنَا آدَمُ، حَدَّثَنَا اللَّیْثُ، عَنْ خَالِدِ بْنِ یَزِیدَ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَبِی هِلاَلٍ، عَنْ زَیْدِ بْنِ أَسْلَمَ، عَنْ عَطَاءِ بْنِ یَسَارٍ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: سَمِعْتُ النَّبِیَّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَقُولُ: «یَکْشِفُ رَبُّنَا عَنْ سَاقِهِ، فَیَسْجُدُ لَهُ کُلُّ مُؤْمِنٍ وَمُؤْمِنَةٍ، فَیَبْقَى کُلُّ مَنْ کَانَ یَسْجُدُ فِی الدُّنْیَا رِیَاءً وَسُمْعَةً، فَیَذْهَبُ لِیَسْجُدَ، فَیَعُودُ ظَهْرُهُ طَبَقًا وَاحِدًا»

[7] . أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَزِیدَ الْبَزَّازُ، عَنْ یُونُسَ بْنِ بُکَیْرٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِی ابْنُ إِسْحَاقَ، قَالَ: أَخْبَرَنِی سَعِیدُ بْنُ یَسَارٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا هُرَیْرَةَ، یَقُولُ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَقُولُ: " إِذَا جَمَعَ اللَّهُ الْعِبَادَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ، نَادَى مُنَادٍ: لِیَلْحَقْ کُلُّ قَوْمٍ بِمَا کَانُوا یَعْبُدُونَ، فَیَلْحَقُ کُلُّ قَوْمٍ بِمَا کَانُوا یَعْبُدُونَ، وَیَبْقَى النَّاسُ عَلَى حَالِهِمْ، فَیَأْتِیهِمْ فَیَقُولُ: مَا بَالُ النَّاسِ ذَهَبُوا وَأَنْتُمْ هَا هُنَا؟ فَیَقُولُونَ: نَنْتَظِرُ إِلَهَنَا، فَیَقُولُ: هَلْ تَعْرِفُونَهُ؟ فَیَقُولُونَ: إِذَا تَعَرَّفَ إِلَیْنَا، عَرَفْنَاهُ، فَیَکْشِفُ لَهُمْ عَنْ سَاقِهِ فَیَقَعُونَ سُجُودًا، فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى {یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ سَاقٍ وَیُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلَا یَسْتَطِیعُونَ} [القلم: 42] یَبْقَى کُلُّ مُنَافِقٍ فَلَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَسْجُدَ، ثُمَّ یَقُودُهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ "