یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

با توجه به اینکه فرازی از مباحث سوره احزاب به پایان رسید و از آیه 28 فراز جدیدی شروع می‌شود؛ فعلا پرداختن به مباحث سیاسی اجتماعی را به همین جا بسنده می‌کنیم و با توجه به حال و هوای ماه مبارک رمضان، ان‌شاءالله از امروز به سراغ سوره مزمل خواهیم رفت.

نکته علوم قرآنی: تعداد آیات سوره

درباره اینکه تعداد آیات این سوره چندتاست عدد 18 و 19 و 20 مطرح شده است. یکی از علل این تفاوت آن است که برخی دو آیه اول را مجموعاً یک آیه دانسته‌اند.

توضیح تخصصی علوم قرآنی

قبلا درباره یکسان‌ساری مصحف در زمان عثمان توضیح داده شد که وی «پنج مصحف» در شهرهای مدینه، مکه، کوفه، بصره و شام قرار داد، که «هفت قرائت»ی که امروزه رایج‌تر است، بر اساس همین پنج مصحف است (در کوفه سه قرائت رواج یافت). (در جلسه280 http://yekaye.ir/al-hegr-15-41/  و سپس جلسه342 http://yekaye.ir/al-balad-90-13/  و نیز در پاورقی اول جلسه356 http://yekaye.ir/al-alaq-96-9-10/#_ftn1  و جلسه375، تدبر4 http://yekaye.ir/al-qiyamah-75-17/ )

اما «درباره تعداد آیات قرآن، شش روایت» وجود دارد که دوتای آنها به عنوان روایت مدینه (مدنی اول، و مدنی اخیر) و چهار‌تای دیگر به عنوان روایت اهل کوفه، مکه، بصره و شام مطرح است. این روایت‌ها بر اساس این بوده است که در یک روایت گاه دو آیه را یک آیه به حساب می‌آورده‌اند یا معتقد بوده‌اند این دو آیه است؛ در مورد دو عدد مربوط به مدینه هم می‌دانیم که قاری اهل مدینه نافع بوده است و وی دو راوی داشته است: ورش و قالون. عدد «مدنی اول» همان است که قرائت قالون را بر اساس آن تنظیم می‌کنند و عدد «مدنی اخیر» آن است که قرائت «ورش» را بر اساس آن تنظیم می‌کنند.

به هر حال، امروزه دقیقا محل تفاوت این دیدگاهها معلوم است. بر این اساس درباره تعداد آیات قرآن این نظرات مطرح شده است:

مکتب کوفی: 6236 آیه

مکتب مکی: 6219

مکتب مدنی: (دو عدد دارد) 6000 و 6214 آیه

مکتب بصری: 6204 آیه

مکتب شامی: 6225 آیه.

شماره‌گذاری مصحف عثمانی (که اکنون رایج‌ترین مصحف است)‌ بر اساس عدد کوفی بوده است.[1] توضیح این بحث به زبان عربی در لینک زیر می‌توانید مطالعه کنید.

http://www.nquran.com/index.php?group=view&rid=21609 [2]

بر همین اساس، در سوره مزمل سه عدد مطرح شده است.

به نظر اهل کوفه و شام و «مدنی اول» 20 آیه است (چنانکه در مصحف کنونی چنین است.) که همگی «یا أیها المزمل» را یک آیه مستقل به حساب آورده‌اند.

به نظر اهل مکه هم 20 آیه است با این تفاوت که آنها نه این آیه، بلکه عبارت «إِنَّا أَرْسَلْنا إِلَیْکُمْ رَسُولاً» در آیه 15 را یک آیه مستقل به حساب آورده‌اند.

به نظر اهل بصره 19 آیه است. چون هیچیک از این دو را مستقل ندانسته‌اند.

به نظر «مدنی اخیر» 18 آیه است. چون علاوه بر موارد فوق، آیه 17 (فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شیبا) را هم مستقل ندانسته و آن را همراه با آیه بعد، یک آیه به حساب آورده است. (مجمع البیان[3]، ج‏10، ص565؛ التبیان فى تفسیر القرآن[4]، ج‏10، ص160)

سوره مزمل را از سوره‌های مکی، و برخی دومین سوره نازل شده (یعنی بلافاصله بعد از سوره علق) دانسته‌اند (شواهد التنزیل، ج‏2، ص414)[5] هرچند برخی معتقدند که مورد یکی دو‌ آیه آن در مدینه نازل شده است و بعدا [به دستور پیامبر ص] در این سوره قرار داده شده است. (از ابن‌عباس و قتاده در مورد آیه10، و از ثعلبی در مورد آیه20 چنین روایت شده است؛ الجامع لأحکام القرآن (قرطبی)، ج‏19، ص31)[6].

اهمیت قرائت سوره مزمل

1) از رسول خدا روایت شده است:

کسی که سوره مزمل را بخواد، تنگنا در دنیا و آخرت از او برداشته می‌شود.

مجمع البیان ، ج‏10، ص565

أبی بن کعب قال قال رسول الله ص:

و من قرأ سورة المزمل رفع عنه العسر فی الدنیا و الآخرة.

2) از امام صادق ع روایت شده است:

کسی که سوره مزمل را در نماز عشاء یا در آخر شب بخواند شب و روز همراه با سوره مزمل براو شاهد خواهند بود و خداوند او را به حیات طیبه زنده کند و به مرگ طیب بمیراند.

ثواب الأعمال، ص120؛ مجمع البیان ، ج‏10، ص565؛ الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا ع، ص343

بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ جَابِرٍ [حازم] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمُزَّمِّلِ فِی الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ أَوْ فِی آخِرِ اللَّیْلِ کَانَ لَهُ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ شَاهِدَیْنِ مَعَ سُورَةِ الْمُزَّمِّلِ وَ أَحْیَاهُ اللَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَ أَمَاتَهُ مِیتَةً طَیِّبَةً.

---

[1] . علامه طباطبایی در المیزان، ج13، ص232-233 چنین توضیح داده‌اند:

و أما عدد الآی فلم یرد فیه نص متواتر یعرف الآی و یمیز کل آیة من غیرها و لا شی‏ء من الآحاد یعتمد علیه، و من أوضح الدلیل على ذلک اختلاف أهل العدد فیما بینهم و هم المکیون و المدنیون و الشامیون و البصریون و الکوفیون.

فقد قال بعضهم: إن مجموع القرآن ستة آلاف آیة، و قال بعضهم: ستة آلاف و مائتان و أربع آیات، و قیل: و أربع عشرة، و قیل: و تسع عشرة، و قیل: و خمس و عشرون، و قیل: و ست و ثلاثون.

و قد روى المکیون عددهم عن عبد الله بن کثیر عن مجاهد عن ابن عباس عن أبی بن کعب، و للمدنیین عددان ینتهی أحدهما إلى أبی جعفر مرثد بن القعقاع و شیبة بن نصاح، و الآخر إلى إسماعیل بن جعفر بن أبی کثیر الأنصاری و روى أهل الشام عددهم عن أبی الدرداء، و ینتهی عدد أهل البصرة إلى عاصم بن العجاج الجحدری، و یضاف عدد أهل الکوفة إلى حمزة و الکسائی و خلف قال حمزة أخبرنا بهذا العدد ابن أبی لیلى عن أبی عبد الرحمن السلمی عن علی بن أبی طالب.

و بالجملة لما کانت الأعداد لا تنتهی إلى نص متواتر أو واحد یعبأ به و یجوز الرکون إلیه و یتمیز به کل آیة عن أختها لا ملزم للأخذ بشی‏ء منها فما کان منها بینا ظاهر الأمر فهو و إلا فللباحث المتدبر أن یختار ما أدى إلیه نظره.

و الذی روی عن علی (ع) من عدد الکوفیین معارض بأن البسملة غیر معدودة فی شی‏ء من السور ما خلا فاتحة الکتاب من آیاتها مع أن المروی عنه (ع) و عن غیره من أئمة أهل البیت (ع) أن البسملة آیة من القرآن و هی جزء من کل سورة افتتحت بها و لازم ذلک زیادة العدد بعدد البسملات.

و هذا هو الذی صرفنا عن إیراد تفاصیل ما ذکروه من العدد هاهنا، و ذکر ما اتفقوا على عدده من السور القرآنیة و هی أربعون سورة و ما اختلفوه فی عدده أو فی رءوس آیة من السور و هی أربع و سبعون سورة و کذا ما اتفقوا على کونه آیة تامة أو على عدم کونه آیة مثل «الر» أینما وقع من القرآن و ما اختلف فیه، و على من أراد الاطلاع على تفصیل ذلک أن یراجع مظانه.

البته اشکال ایشان در مورد بسم الله ظاهرا وارد نیست زیرا در روایات نفرموده اند که بسم الله آیه مستقلی است، در حالی که اینجا بحث بر سر استقلال آیه است.

[2] . توضیح المراد بالاختلاف فی عدّ الآی:

الاختلاف فی علم عدّ الآی یراد به الاختلاف فی تحدید موضع انتهاء الآیات، ولا یعنی زیادة آیات، أو نقصها، أو زیادة ألفاظ، فسورة الإخلاص مثلًا أربع آیات فی العد المدنی الأول، والعد المدنی الثانی، والعد البصری، والعد الکوفی، وخمس آیات فی العد المکی، والعد الشامی، وخلافهم  فی قوله تعالى:  {لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُولَدْ} هل هی آیة أم آیتان؟ فمن عدّها آیة واحدة، فالسورة عنده أربع آیات، ومن عدها آیتین فالسورة عنده خمس آیات.

أهل العدد ستة، وهذ العدد موافق لعدد المصاحف التی وجه بها سیدنا عثمان بن عفان -رضی الله عنه- إلى الأمصار، وتفاصیلها کما یلی:

* العدّ المدنی الأول: وهو ما یرویه نافع، عن شیخیه أبی جعفر، وشیبة بن نصاح؛ ویرویه الکوفیون عنهم، دون تعیین أحد منهم بعینه، وهو العد الذی اعتمدناه لقالون، وأبی جعفر.

واختلف عنه فی "فعقروها" من قوله تعالى: {فَکَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا}[الشمس: 14] ، وقد اعتمدنا عده له.

*  العدّ المدنی الأخیر: هو ما یرویه إسماعیل بن جعفر، وقالون، عن سلیمان بن مسلم بن  جماز، عن شیبة، وأبی جعفر، وهو العد الذی اعتمدناه لورش.  وقد وقع الخلاف بین أبی جعفر، وشیبة فی ستة مواضع، وبیانها:

 1- "تحبون" فی قوله تعالى:{لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ}[آل عمران: 92]، وقد اعتمدنا ترک عدها للمدنی الأول، وعدها للمدنی الأخیر.

2- "إبراهیم" فی قوله تعالى {فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ}[ آل عمران:97 ]، وقد اعتمدنا عدها للمدنی الأول، وترک عدها للمدنی الأخیر.

3- "لیقولون" فی قوله تعالى {وَإِنْ کَانُوا لَیَقُولُونَ}[الصافات: 167]، وقد اعتمدنا ترک عدها للمدنی الأول، وعدها للمدنی الأخیر.

4- "نذیر" فی قوله تعالى {قَالُوا بَلَى قَدْ جَاءَنَا نَذِیرٌ}[الملک:9]، وقد اعتمدنا ترک عده للمدنی الأول، والأخیر.

5- "طعامه" فی قوله تعالى {فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ}[عبس: 24]، وقد اعتمدنا ترک عدها للمدنی الأول، وعدها للمدنی الأخیر.

6- "تذهبون" فی قوله تعالى {فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ}[التکویر: 26]، وقد اعتمدنا ترک عدها للمدنی الأول، وعدها للمدنی الأخیر.

 * العدّ المکی: ما رواه عبد الله بن کثیر، عن مجاهد بن جبر، عن ابن عباس -رضی الله عنه-، عن أبیّ بن کعب -رضی الله عنه-، عن رسول الله صلى الله علیه وسلم، وهو العد الذی اعتمدناه لابن کثیر.

- وقد اختلف عن المکی فی "المسلمین" من قوله تعالى: {وَجَاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاکُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْرَاهِیمَ هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ}[الحج: 78]، وقد اعتمدنا عدها له.

- واختلف عنه فی "قریبا" من قوله تعالى: {إِنَّا أَنْذَرْنَاکُمْ عَذَابًا قَرِیبًا}[النبأ: 40]، وقد اعتمدنا عدها له.

- واختلف عنه فی "فعقروها" من قوله تعالى: {فَکَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا}[الشمس: 14]، وقد اعتمدنا عدها له.

 * العدّ البصری: ما یرویه عاصم الجحدری، وأیوب بن المتوکل، ویعقوب الحضرمی، وهو العد الذی اعتمدناه لأبی عمرو البصری، ویعقوب الحضرمی.

وقد اختلف عن البصری فی "أقول" من قوله تعالى: {قَالَ فَالْحَقُّ وَالْحَقَّ أَقُولُ}[ص: 84]،  وقد اعتمدنا عدم عدها له.

 * العد الکوفی: ما رواه حمزة الزیات، عن ابن أبی لیلى، عن أبی عبد الرحمن السلمی، عن علی بن أبی طالب -رضی الله عنه-، وسفیان الثوری، عن عبد الأعلى، عن  أبی عبد الرحمن السلمی، عن علی بن أبی طالب -رضی الله عنه-، وهو العد الذی اعتمدناه لعاصم، وحمزة، والکسائی، وخلف فی اختیاره.

 * العدّ الدمشقی: وهو ما رواه یحیى بن الحارث الذماری، عن عبد الله بن عامر، عن أبی الدرداء -رضی الله عنه-، وهو العد الذی اعتمدناه لابن عامر.

 وبعضهم یزید عدًّا سابعًا هو العد الحمصی: وهو ما رواه شریح بن یزید، مسندًا إلى خالد بن معدان.

[3] . ثمانی عشرة آیة المدنی الأخیر و تسع عشرة بصری عشرون فی الباقین.

اختلافها: ثلاث آیات «الْمُزَّمِّلُ» کوفی شامی و المدنی الأول «شِیباً» غیر المدنی الأخیر «إِلَیْکُمْ رَسُولًا» مکی.

[4] . و هی عشرون آیة فی الکوفی و المدنی الاول و تسع عشرة فی البصری و ثمانی عشرة فی المدنی الأخیر

[5] . حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ حَبِیبٍ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَغَوِیُّ بِهَا قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو النَّضْرِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْمُلْقَانِیُّ حَدَّثَنَا الْمُطَهَّرُ بْنُ الْحَکَمِ الْکَرَابِیسِیُّ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ وَاقِدٍ، عَنْ أَبِیهِ قَالَ: أَوَّلُ مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ بِمَکَّةَ بِلَا خِلَافٍ «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» ثُمَّ «یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ» [وَ سَاقَ الْکَلَامَ‏] إِلَى [قَوْلِهِ:]. وَ أَوَّلُ مَا نَزَلَ بِالْمَدِینَةِ الْبَقَرَةُ، ثُمَّ الْأَنْفَالُ إِلَى قَوْلِهِ: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ ثُمَّ آلُ عِمْرَانَ، ثُمَّ الْأَحْزَابُ، ثُمَّ الْمُمْتَحِنَةُ، ثُمَّ النِّسَاءُ، ثُمَّ إِذَا زُلْزِلَتْ ثُمَّ الْحَدِیدُ، ثُمَّ مُحَمَّدٌ، ثُمَّ الرَّعْدُ، ثُمَّ الرَّحْمَنُ، ثُمَّ هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ، ثُمَّ الطَّلَاقُ، ثُمَّ لَمْ یَکُنْ، ثُمَّ الْحَشْرُ.

[6] . سورة المزمل وهی سبع و- عشرون آیة مکیة کلها فی قول الحسن و- عکرمة و- عطاء و- جابر. و- قال ابن عباس و- قتادة: إلا آیتین منها: وَ- اصْبِرْ عَلى‏ ما یَقُولُونَ [المزمل: 10] و- التی تلیها، ذکره الماوردی. و- قال الثعلبی: قوله تعالى: إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنى‏ [المزمل: 20] إلى آخر السورة، فإنه نزل بالمدینة.

البته شیخ طوسی (در تبیان، ج10، ص160) می‌گوید : «مکیة فی قول ابن عباس و الضحاک» و استثنای مذکور را نمی‌آورد اما لزوما منافاتی ندارد چون ابن‌عباس هم بقیه سوره را مکی می‌داند.