یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

412) سوره انبیاء (21) آیه 105 

وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ

ترجمه

و به تحقیق، در زبور بعد از «ذکر» نوشتیم که همانا زمین را بندگان شایسته‌ام به ارث خواهند برد.

حدیث

1) از امام صادق ع درباره این سخن خداوند عز و جل که می‌فرماید: «و به تحقیق، در زبور بعد از ذکر نوشتیم» سوال شد که زبور و ذکر چیست؟

فرمودند: ذکر نزد خداست؛ و زبور آن است که بر حضرت داود ع نازل شد و هر کتابی که نازل شده نزد اهل علم است و ماییم آنها.

[اینکه ذکر نزد خداست؛ شاید منظور از «ذکر»، «لوح محفوظ» باشد]

الکافی، ج‏1، ص226؛ بصائر الدرجات، ج‏1، ص136[1]

مُحَمَّدٌ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ» مَا الزَّبُورُ وَ مَا الذِّکْرُ؟

قَالَ الذِّکْرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الزَّبُورُ الَّذِی أُنْزِلَ عَلَى دَاوُدَ وَ کُلُّ کِتَابٍ نَزَلَ فَهُوَ عِنْدَ أَهْلِ الْعِلْمِ وَ نَحْنُ هُمْ.[2]

2) عبد الرحمن بن بکار می‌گوید: حج بجا آوردم سپس به مدینه رفتم و وارد مسجدالنبی ص شدم و دیدم مردم دور مالک بن انس جمع شده، از او استفتاء می‌کنند و او به آنها فتوا می‌دهد. به سمت او رفتم که یکدفعه دیدم مردی خوش‌سیما در سمت دیگر مسجد است و عده‌ای دور و بر ایشان‌اند و مردم را از ایشان دور می کنند. از کسانی که آنجا بود پرسیدم: او کیست؟

گفتند: موسی بن جعفر ع.

مالک را رها کردم و دنبال او رفتم و سعی کردم راهم را به سوی او باز کنم تا به وی چسبیدم؛ گفتم:

یا ابن رسول الله! من مردی از اهالی مغرب‌ام، از شیعیان شما و کسی که با ولایت شما به دین خدا متدین است.

فرمود: فلانی از من فاصله بگیر؛ اینجا مامورانی را بر من گمارده‌اند که از ایشان بر تو نگرانم!

گفتم: بسم الله؛ من می‌خواهم سوال از شما بپرسم!

فرمود: بپرس.

گفتم: برای ما روایت کرده‌اند که مهدی از شماست؛ قیامش چه موقع است و از کجا قیام می‌کند؟

فرمود: مَثَلِ کسی که درباره‌اش از من سوال کردی مَثَلِ عمودی است که از آسمان بیفتد، سرش در مغرب باشد و اصلش در مشرق؛ پس به نظرت این عمود وقتی بایستد از کجا می‌ایستد ؟

گفتم: از سمت سرش.

فرمود: همین برایت کافی است. از مغرب می‌ایستد و اصلش از مشرق است و آنجا ایستادنش سامان می‌گیرد و کارش تمام می‌شود.

همین طور است حضرت مهدی علیه‌السلام؛ از مشرق شروع می‌شود و سپس به مغرب هجرت می‌کند و از آن جهت قیام می‌کند و در مشرق کارش تمام می‌شود؛ و از ذریه‌اش کسی قیام می‌کند که خداوند به او، آن را در آنجا به پایان می‌رساند و زمین را برای او به ارث می‌گذارد آن طور که خداوند عز و جل در کتاب مبین خود فرمود: «و به تحقیق، در زبور بعد از «ذکر» نوشتیم که همانا زمین را بندگان شایسته‌ام به ارث  خواهند برد.» و همه آن به حضرت مهدی علیه‌السلام منسوب می‌شود چرا که او کلید آن است و با دعوت اوست که کارش گسترش می‌یابد؛ و هر قیام‌کننده‌ای بعد از او مهدی‌ای است که خداوند عز و جل آنها را هدایت کرده است و به وسیله آنها بندگانش را به سوی خویش هدایت نموده است؛ پس ایشان امامانی هدایت‌شده‌اند و بندگان صالحی‌اند که خداوند در کتابش از آنان یاد کرد که زمین را برای آنان به ارث خواهد گذاشت و او در وعده‌اش تخلف نخواهد کرد.

شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام، ج‏3، ص365

عبد الرحمن بن بکار الأقرع القیروانی، قال: حججت، فدخلت المدینة، فأتیت مسجد رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله، فرأیت الناس مجتمعین على مالک بن أنس یسألونه و یفتیهم. فقصدت نحوه، فاذا أنا برجل و سیم حاضر فی المسجد و حوله حفدة یدفعون الناس عنه، فقلت لبعض من حوله: من هذا؟

قالوا: موسى بن جعفر.

فترکت مالکا، و تبعته، و لم أزل أتلطف حتى لصقت به، فقلت:

یا ابن رسول اللّه إنی رجل من أهل المغرب من شیعتکم و ممن یدین اللّه بولایتکم.

قال لی: إلیک عنی یا رجل، فانه قد وکّل بنا حفظة أخافهم علیک.

قلت: باسم اللّه، و انما أردت أن أسألک.

فقال: سل عما ترید؟

قلت: إنا قد روینا أن المهدی منکم، فمتى یکون قیامه، و أین یقوم؟

فقال: إن مثل من سألت عنه مثل عمود سقط من السماء رأسه من المغرب و أصله فی المشرق، فمن أین ترى العمود یقوم إذا اقیم؟

قلت: من قبل رأسه.

قال: فحسبک، من المغرب یقوم و أصله من المشرق و هناک یستوی قیامه و یتم أمره.

و کذلک کان المهدی علیه السلام و نشأته بالمشرق ثم هاجر الى المغرب، فقام من جهته. و بالمشرق یتم أمره، و یقوم من ذریته من یتم اللّه به ذلک فیما هناک، و یورثه الأرض کما قال عزّ و جلّ فی کتابه المبین: «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ» و کله ینسب الى المهدی علیه السلام لانه مفتاحه و بدعوته امتدّ أمره، و کل قائم من ولده من بعده مهدی قد هداهم اللّه عزّ و جلّ ذکره، و هدى بهم عباده إلیه سبحانه، فهم الائمة المهدیّون و العباد الصالحون الذین ذکرهم اللّه فی کتابه أنه یورثهم الارض و هو لا یخلف المیعاد.

3) از امام باقر ع روایت شده است:

اینکه خداوند عز و جل می‌فرماید «همانا زمین را بندگان شایسته‌ام به ارث  خواهند برد» منظور آل محمد ص است.

و نیز از ایشان روایت شده است:

منظور اصحاب مهدی ع در آخر الزمان است.

تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ص326؛ مجمع البیان، ج‏7، ص106

قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُخَارِقٍ عَنْ أَبِی الْوَرْدِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ ص.

و قَالَ ایضاً حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ‏ حُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ هُمْ أَصْحَابُ الْمَهْدِیِّ فِی آخِرِ الزَّمَانِ.

4) از امام کاظم ع در مورد آیه «و به تحقیق، در زبور بعد از «ذکر» نوشتیم که همانا زمین را بندگان شایسته‌ام به ارث  خواهند برد» روایت شده است:

منظور آل محمد ص است و کسانی که بر راه و روش‌ آنان بوده‌اند؛ و این زمین زمین بهشت است.

تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ص326

قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عِیسَى بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ قَالَ:

آلُ مُحَمَّدٍ ص وَ مَنْ تَابَعَهُمُ عَلَى مِنْهَاجِهِمْ وَ الْأَرْضُ أَرْضُ الْجَنَّةِ.

5) از پیامبر اکرم ص روایت شده است: زمین را برای من جمع کردند و شرق و غرب آن را نشانم دادند و ملک امتم بدانچه برای من نشان داده شد خواهد رسید.

مجمع البیان، ج‏7، ص106

عن ابن عباس قال ص زویت لی الأرض فأریت مشارقها و مغاربها و سیبلغ ملک أمتی ما زوی لی منها.

6) از پیامبر اکرم ص در کتب مختلف شیعه و سنی روایت شده است:

اگر از دنیا جز یک روز باقی نمانده باشد، خداوند آن روز را بقدری طولانی می‌کند که مرد شایسته‌ای از اهل بیتم را برانگیزاند که زمین را از عدل و قسط پر کند بعد از آنکه از ظلم و جور پر شده باشد.

مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏7، ص106

عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّى یَبْعَثَ فیه رَجُلًا صالحاً مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْما

و قد أورد الإمام أبو بکر أحمد بن الحسین البیهقی فی کتاب البعث و النشور أخبارا کثیرة فی هذا المعنى حدثنا بجمیعها عنه حافده أبو الحسن عبید الله بن محمد بن أحمد فی شهور سنة ثمانی عشرة و خمسمائة ما حدثنا أبو الحسن حافده عنه قال أخبرنا أبو علی الروذباری قال أخبرنا أبو بکر بن داسة قال حدثنا أبو داود السجستانی فی کتاب السنن عن طرق کثیرة ذکرها ثم قال کلهم عن عاصم المقری عن زید عن عبد الله عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّى یَبْعَثَ فیه رَجُلًا منی أو مِنْ أَهْلِ بَیْتِی - و فی بعضها یواطئ اسمه اسمی - یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْما.[3]

تدبر

1) «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ»

این مساله که زمین نهایتا از آن صالحان خواهد بود، از زمره سرنوشت‌هایی است که در کتب آسمانی قبلی هم تاکید شده است.

نکته تخصصی انسان‌شناسی

خداوند به انسان اختیار داده است و چون انسان اختیار دارد به هر سمت و سویی ممکن است برود و همین است که انسان و جوامع انسانی را تا حدود زیادی پیش‌بینی‌ناپذیر کرده است.

اما در عین حال، این گونه نیست که سرنوشت نهایی انسان روی زمین نامشخص باشد. خداوند در آفرینش انسان هدفی قرار داده و آن این است که انسان مقام خلیفة‌اللهی را در زمین نمایان سازد؛ به همین جهت، امدادهای غیبی‌ای در کار است که جهت‌دهی خاصی به عالم بکند. یکی از آن امدادهای غیبی،‌ امامی است که خدا او را برای تحقق این واقعیت ذخیره کرده است؛ و این مطلبی است که چون خداوند اراده کرده، حتما محقق خواهد شد، هرچند خلاف خواست بسیاری از قدرت‌مداران و زالوصفتان باشد.

2) «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ»

مقصود از «زبور» و «ذکر» چیست؟

الف. زبور کتاب حضرت داود؛ و ذکر لوح محفوظ است (شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الإمامیة، ص74)

ب. منظور از زبور، کتابهای انبیاست و مقصود این است که بعد از اینکه در ذکر (که همان ام‌الکتاب یا لوج محفوظ است) مقدر کردیم، در کتابهای انبیا هم این را بیان کردیم. (نظر سعید بن جبیر و مجاهد و ابن‌زید و الزجاج، به نقل از مجمع‌البیان، ج7، ص106)

ج. ذکر تورات است و زبور کتابهای آسمانی‌ای که بعد از تورات نازل شد. (ابن‌عباس و ضحاک، به نقل از مجمع‌البیان، ج7، ص106)

د. زبور، زبور داود است و تورات، تورات موسی (شعبی[4]، به نقل از مجمع‌البیان، ج7، ص106)

ه. ...

3) «أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ»

مقصود از «زمین» در این آیه چیست؟

الف. کل زمین است در دوره ظهور (حدیث2 و 3)

ب. منظور زمین بهشت است (حدیث4)

ج. ...[5]

4) «أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ»

منظور از به ارث بردن زمین چیست؟

الف. مراد از ارث بردن، تسلط بر زمین و منافع آن و استفاده از برکات آن است. و این برکات اعم است از برکات دنیوی (پاک شدن زمین از شرک و گناه و برقراری حکومت عدل صالحان؛ که در آیه 55 سوره نور بدان اشاره شده : ِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ‏ ... یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئ‌: آنان را در زمین جانشین می‌کنیم ... تا مرا بپرستند و به من شرک نورزند) و برکات اخروی (مقامات قرب و جایگاه بهشتی‌ای که با اعمال دنیوی‌شان به دست می‌آورند که در آیه74 سوره زمر تعبیر کرده است: أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ: زمین را به آنها به ارث خواهیم داد تا در هر جایی از بهشت که بخواهند جای گیرند.) و دلیلی ندارد که این را فقط مربطو به دنیا یا آخرت بدانیم (المیزان، ج14، ص330)

ب. ...

5) «أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ»

چرا این مطلب را که صالحان بر زمین حکومت خواهند کرد با تعبیر «به ارث می‌برد» اشاره کرد؟

الف. شاید بدین جهت که به این واقعیت اشاره کند که پیش از ایشان غیرصالحان در زمین قدرت را به دست داشتند، و حالا اینها جای آنها را خواهند گرفت. یعنی خدا توجه دارد که در طول تاریخ در بسیاری از مقاطع ظالمان در زمین حکومت می‌کرده‌اند و اصل سخن فرشتگان - که پرسیدند آیا در زمین کسانی می‌گذاری که خونریزی و فساد کنند - بیراه نبوده است.

ب. ...

6) «أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ»

می‌توانست بسادگی بفرماید صالحان زمین را به ارث می‌برند؛ اما فرمود «بندگان» صالح «من». چرا؟

الف. تاکید کند که کسی که وارث زمین می‌شود، قبل از آنکه صالح باشد، بنده خاص خداست و نه بنده و سرسپرده هیچکس دیگر. در واقع، ‌معیار می‌دهد که اگر کسی می‌خواهد اصلاح در زمین ایجاد کند، نمی‌تواند بندگی خدا را جدی نگیرد!

ب. ...

---

[1] . سندشان یکی است اما عبارت در بصائر اندکی تفاوت دارد: قَالَ الذِّکْرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الزَّبُورُ الَّذِی نَزَلَ عَلَى دَاوُدَ وَ کُلُّ کِتَابٍ نَزَلَ فَهُوَ عِنْدَ الْعَالِمِ.

[2] . در إلزام الناصب فی إثبات الحجة الغائب عجل الله تعالى فرجه الشریف، ج‏1، ص75 آمده است:

قوله تعالى وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ عن الصادق علیه السّلام: الکتب کلّها ذکر اللّه أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ قال: القائم علیه السّلام و أصحابه

همچنین این مطلب هم در تفسیر القمی، ج‏2، ص297 آمده است که لحن بیان به گونه‌ای است که ظاهرا توضیح آیه مربوط به بحث هم از امام صادق ع می‌باشد:

و قوله وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً قال: الإحسان رسول الله ص و قوله بِوالِدَیْهِ إنما عنى الحسن و الحسین ع ثم عطف على الحسین ع فقال: حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً و ذلک‏ أَنَّ اللَّهَ أَخْبَرَ رَسُولَ اللَّهِ ص وَ بَشَّرَهُ بِالْحُسَیْنِ ع قَبْلَ حَمْلِهِ وَ أَنَّ الْإِمَامَةَ تَکُونُ فِی وُلْدِهِ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ أَخْبَرَهُ بِمَا یُصِیبُهُ مِنَ الْقَتْلِ وَ الْمُصِیبَةِ فِی نَفْسِهِ وَ وُلْدِهِ ثُمَّ عَوَّضَهُ بِأَنْ جَعَلَ الْإِمَامَةَ فِی عَقِبِهِ وَ أَعْلَمَهُ أَنَّهُ یُقْتَلُ ثُمَّ یَرُدُّهُ إِلَى الدُّنْیَا وَ یَنْصُرُهُ حَتَّى یَقْتُلَ أَعْدَاءَهُ وَ یَمْلِکَهُ الْأَرْضَ وَ هُوَ قَوْلُهُ «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ» الْآیَةَ، قَوْلُهُ: «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ» فَبَشَّرَ اللَّهُ نَبِیَّهُ ص أَنَّ أَهْلَ بَیْتِکَ یَمْلِکُونَ الْأَرْضَ وَ یَرْجِعُونَ إِلَى الدُّنْیَا وَ یَقْتُلُونَ أَعْدَاءَهُمْ وَ أَخْبَرَ رَسُولُ اللَّهِ ص فَاطِمَةَ ع بِخَبَرِ الْحُسَیْنِ وَ قَتْلِهِ فَحَمَلَتْهُ کُرْهاً، ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع فَهَلْ رَأَیْتُمْ أَحَداً یُبَشَّرُ بِوَلَدٍ ذَکَرٍ فَتَحْمِلُهُ کُرْها.

[3] . و بالإسناد قال حدثنا أبو داود قال حدثنا أحمد بن إبراهیم قال حدثنی عبد الله بن جعفر الرقی قال حدثنی أبو الملیح الحسن بن عمر عن زیاد بن بیان عن علی بن نفیل عن سعید بن المسیب عن أم سلمة قالت سمعت رسول الله ص یقول المهدی من عترتی من ولد فاطمة (ع)

[4] . قول دیگری از وی رسیده است: روی عنه أیضا أن الذکر القرآن و بعد بمعنى قبل.

[5] . برخی با توجه به حدیث5 گفته‌اند منظور فتوحاتی است که بعد از رحلت پیامبر ص رخ داد. (به نقل از مجمع‌البیان، ج7، ص106) اما اولا بسیاری از سردمداران این حکومتها اساسا انسانهای صالحی نبودند، بویژه حکومتهای بنی‌امیه و بنی‌عباس. ثانیا اینها تمام زمین نبود در حالی که ظاهر آیه ناظر به تمام زیمن است. ثالثا آن روایت وعده می‌دهد که در امت من چنین خواهد شد، و این شامل مهدویت هم می‌شود و لزوما دلالت ندارد بر بلافاصله بعد از پیامبر ص.