یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

183) سوره نساء (4) آیه 99 

فَأُولئِکَ عَسَى اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً

ترجمه

پس در مورد آنان، امید است که خداوند از آنها درگذرد و خداوند بسیار خطابخش و خطاپوش بوده است.

نکات ترجمه

«عسی» کلمه‌ای است که برای اظهار امید و آرزو بیان می‌شود و وقتی در مورد خداوند به کار می‌رود، برای تقویت حالت رجاء و امید به خداوند است و بدین معناست که نسبت به خداوند چنین امیدی می‌رود. (مفردات ألفاظ القرآن، ص567)

«عَفُوًّا غَفُوراً»: این دو کلمه هر دو صیغه مبالغه بر وزن «فعول» هستند:

 «عَفُوّ» از ماده «عفو» است که این ماده در اصل به معنای «ترک و رها کردن» است، خصوصا در جایی به کار می‌رود که کسی مستحق عقوبت باشد اما از عقوبت وی صرف‌نظر شود؛ وقتی از خدا طلب «عافیت» می‌کنیم یعنی می‌خواهیم امور ناخوشایند را از ما برگرداند، و «استعفاء» هم یعنی از کسی که کاری را بر ما تکلیف کرده بخواهیم که از ما صرف نظر کند. گاه این کلمه با بار معنایی منفی در معنای «رشد و زیاد شدن» ‌به کار رفته (اعراف/95) از این جهت که شی‌ای به حال خود رها می‌شود تا هر چقدر خواست رشد کند (کتاب العین، ج2، ص258 ؛ معجم المقاییس اللغة، ج‏4، ص57-60)

«غفور» از ماده «غفر» است که در اصل در معنای «پوشاندن» به کار می‌رود چنانکه به پوششی که زیر کلاهخود بر سر می‌گذاشته‌اند «مِغفَر» گویند (کتاب العین، ج4، ص406؛ معجم المقاییس اللغة، ج‏4، ص: 386) و برخی گفته‌اند معنای اصلی‌اش «محو کردن اثر شیء» است (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏7، ص241)

در تفاوت «عفو» و «مغفرت» گفته شده که در عفو، شخص از مذمت و عذاب کردن منصرف می‌شود، و لذا در مورد انسان‌های عادی هم «عفو کردن و طلب عفو» به کار برده می‌شو؛د اما در مغفرت، گناه شخص را می‌پوشاند و آبروی او را نمی‌برد و در واقع، نحوه‌ای ساقط کردن عذاب است که نوعی پاداش دادن را در دل خود دارد، و لذا کلماتی همچون «مغفرت» و «استغفار» فقط در مورد خداوند به کار می‌رود. (الفروق فی اللغة، ص17 و 230)

حدیث

1) حمزة بن طیّار می گوید: امام جعفر صادق علیه السلام به من فرمود که: «مردمان بر شش قسم‏اند».

عرض کردم که: آیا اجازه می دهید که آنها را بنویسم؟

فرمود: «آرى».

عرض کردم که: چه بنویسم؟

فرمود: «بنویس که: [1و2] کسانی که وعده خدا درباره آنها قطعی شده که اهل بهشت یا اهل جهنم باشند؛

و بنویس [3] کسانی که به گناهانشان اعتراف کردند و اعمال صالح را با اعمال بد جمع کرده‌اند» [ در نامه عملشان هر دو هست] (بقره/102)

گفتم: مثلا چه کسانی؟

فرمود: «وحشی» [قاتل حمزه، که در جریان فتح مکه توبه کرد و مسلمان شد] از آنان است.

 و بنویس: [4] «و دیگرانی که امید به امر خدا دارند که آیا عذابشان کند یا توبه‌شان را بپذیرد» (نساء/106)

فرمود: و بنویس: [5] «مگر مستضعفین از مردان و زنان و فرزندانی که نه چاره‌جویی توانند و نه راه به جایی برند» (نساء/98) یعنی نه حیله و چاره‌ای به سوی کفر دارند و نه راهی به ایمان می‌یابند «پس در مورد آنان، امید است که خداوند از آنها درگذرد و خداوند بسیار خطابخش و خطاپوش بوده است» (نساء/99)

و بنویس: [6] «اصحاب اعراف» (اعراف/48).

گفتم: اصحاب اعراف چیست؟

فرمود: گروهى هستند که خوبی‌ها و بدی‌هایشان برابر است؛ پس اگر خدا ایشان را داخل جهنّم گرداند، به سبب گناهان ایشان است، و اگر ایشان را داخل بهشت گرداند، به واسطه رحمت او است».

الکافی، ج‏2، ص381

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ سُلَیْمٍ مَوْلَى طِرْبَالٍ قَالَ حَدَّثَنِی هِشَامٌ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الطَّیَّارِ قَالَ:

قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع النَّاسُ عَلَى سِتَّةِ أَصْنَافٍ قَالَ قُلْتُ أَ تَأْذَنُ لِی أَنْ أَکْتُبَهَا قَالَ نَعَمْ قُلْتُ مَا أَکْتُبُ قَالَ اکْتُبْ أَهْلَ الْوَعِیدِ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَهْلِ النَّارِ وَ اکْتُبْ «وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً» قَالَ قُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ وَحْشِیٌّ مِنْهُمْ  قَالَ وَ اکْتُبْ «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ» قَالَ وَ اکْتُبْ «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا» لَا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً إِلَى الْکُفْرِ وَ لَا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا إِلَى الْإِیمَانِ «فَأُولئِکَ عَسَى اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ» قَالَ وَ اکْتُبْ أَصْحَابَ الْأَعْرَافِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا أَصْحابُ الْأَعْرافِ قَالَ قَوْمٌ اسْتَوَتْ حَسَنَاتُهُمْ وَ سَیِّئَاتُهُمْ فَإِنْ أَدْخَلَهُمُ النَّارَ فَبِذُنُوبِهِمْ وَ إِنْ أَدْخَلَهُمُ الْجَنَّةَ فَبِرَحْمَتِهِ.[1]

2) کامل بن ابراهیم می‌گوید خدمت امام حسن عسگری رسیدم در حالی که در ذهنم این بود که تنها کسی وارد بهشت می‌شود که آنچه من می‌شناسم بشناسد و همین دیدگاه مرا داشته باشد. پس بر سرورم امام حسن عسگری وارد شدم و [مطالبی را حکایت می کند تا می‌رسد بدینجا که]:

در کنار ورودی‌ای نشسته بودم که پرده‌ای جلویش را پوشانده بود، بناگاه بادی وزید و پرده کنار رفت و نگاهم به چهره زیبای همچون ماه شخصی افتاد که حدودا چهارساله بود.

گفت: کامل بن ابراهیم!

بدنم به لرزش افتاد و الهام شد که بگویم: بله آقای من!

فرمود: نزد ولی خدا و حجت زمانش آمده‌ای تا بپرسی آیا تنها کسی وارد بهشت می‌شود که آنچه تو می‌شناسی بشناسد و همین دیدگاه تو را داشته باشد؟

گفتم: والله همین طور بود.

فرمود: اگر چنین باشد که به خدا سوگند داخل شوندگان آن بسیار کم خواهند بود؛ نه، به خدا سوگند [رحمت خدا بسیار گسترده‌تر است تا حدی که] خداوند حتی گروهی را وارد بهشت می‌کند که به آنها حقیه [یا حافیه: پابرهنه] می‌گویند.

گفتم: آقای من! آنها کیانند؟

فرمود: گروهی‌اند که از محبت به علی ع به حق علی ع سوگند می‌خورند در حالی که نمی‌دانند حق او و فضیلت او چه بوده است...

[صحبتها مقداری ادامه می‌یابد تا اینکه] سپس پرده دوباره افتاد و هرکاری کردم نتوانستم کنارش دهم. امام حسن عسگری با لبخند نگاهی به من کرد و فرمود:

کامل بن ابراهیم! دیگر برای چه نشسته‌ای در حالی که حاجتت را از کسی که حجت بعد از من است گرفتی.

غمگین شدم و از آنجا بیرون آمدم و دیگر هیچگاه ایشان را از نزدیک ندیدم.

الهدایة الکبرى، ص359؛ دلائل الإمامة (للطبرسی)، ص505 ؛ الغیبة (للطوسی)، ص247

أَخْبَرَنِی أَبُو الْحُسَیْنِ مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ بْنِ مُوسَى بْنِ أَحْمَدَ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبِی (رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ)، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی أَبُو نُعَیْمٍ، قَالَ: وَجَّهَتِ الْمُفَوِّضَةُ کَامِلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْمُزَنِیُّ  إِلَى أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) یُبَاحِثُونَ أَمْرَهُ.

قَالَ کَامِلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: فَقُلْتُ فِی نَفْسِی لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَ مَعْرِفَتِی وَ قَالَ بِمَقَالَتِی. فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَى سَیِّدِی أَبِی مُحَمَّدٍ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) ... وَ جَلَسْتُ إِلَى بَابٍ مُرْخًى عَلَیْهِ سِتْرٌ، فَجَاءَتْ الرِّیحُ فَکَشَفَتْ طَرَفَهُ، فَإِذَا أَنَا بِفَتًى کَأَنَّهُ قَمَرٌ، مِنْ أَبْنَاءِ أَرْبَعٍ، أَوْ مِثْلِهَا، فَقَالَ: یَا کَامِلَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ، فَاقْشَعْرَرْتُ مِنْ ذَلِکَ، وَ أُلْهِمْتُ أَنْ قُلْتُ: لَبَّیْکَ یَا سَیِّدِی، فَقَالَ: جِئْتَ إِلَى وَلِیِّ اللَّهِ وَ حُجَّةِ زَمَانِهِ، تَسْأَلُهُ: هَلْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَ مَعْرِفَتَکَ، وَ قَالَ بِمَقَالَتِکَ؟ فَقُلْتُ: إِی وَ اللَّهِ. قَالَ: إِذَنْ- وَ اللَّهِ- یَقِلُّ دَاخِلُهَا، وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَیَدْخُلُهَا قَوْمٌ یُقَالُ لَهُمْ: الْحَقِّیَّةُ [الحافیة] قُلْتُ: یَا سَیِّدِی: وَ مَنْ هُمْ؟ قَالَ: هُمْ قَوْمٌ مِنْ حُبِّهِمْ لِعَلِیٍّ یَحْلِفُونَ بِحَقِّهِ وَ لَا یَدْرُونَ مَا حَقُّهُ وَ فَضْلُهُ... ثُمَّ رَجَعَ وَ اللَّهِ السِّتْرُ إِلَى حَالَتِهِ، فَلَمْ أَسْتَطِعْ کَشْفَهُ.

ثُمَّ نَظَرَ إِلَیَّ أَبُو مُحَمَّدٍ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) مُبْتَسِماً وَ هُوَ یَقُولُ: یَا کَامِلَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ، مَا جُلُوسُکَ وَ قَدْ أَنْبَأَکَ بِحَاجَتِکَ حُجَّتِی مِنْ بَعْدِی؟! فَانْقَبَضْتُ وَ خَرَجْتُ، وَ لَمْ أُعَایِنْهُ بَعْدَ ذَلِکَ.

تدبر

1) «فَأُولئِکَ عَسَى اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً»

دایره عفو (بخشیدن خطا) و غفران (پوشاندن و محو کردن خطا) الهی بسیار وسیع است. ممکن است افرادی در مسیر سعادت حقیقی قرار نگیرند اما نهایتا به بهشت بروند.

بحث تخصصی فلسفه دین

پلورالیسم (تکثرگرایی) دینی، انواع مختلفی دارد. این سه آیه مجموعا نشان می‌دهند که اسلام اگرچه «پلورالیسم حقانیت» (یعنی همه ادیان در عرض هم حقیقت باشند) را قبول ندارد، و کسانی را که می‌توانستند با تحقیق، دین حقیقی را شناسایی کنند و نکردند جهنمی معرفی می‌کند (آیه97)؛ اما در عین حال، «پلورالیسم نجات» (اینکه راه نجات متکثر است) را تاحدودی می‌پذیرد، یعنی چنین نیست که هرکس متدین به دین حق نبود، حتما جهنمی است؛ بلکه بسیاری از افراد ممکن است به دین حق نرسیده باشند اما واقعا در این نرسیدن مقصر نباشند (آیه98؛) که اینها هم مشمول عفو و مغفرت الهی قرار می‌گیرند (آیه99)؛ و اتفاقا اکثر مردمان جهان را این گونه افراد تشکیل می‌دهند، نه کسانی که کاملا به حق رسیده یا آگاهانه مسیر باطل را در پیش گرفته‌اند. (حدیث1 و 2)

2) «فَأُولئِکَ عَسَى اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ ...»

با اینکه در آیه پیش، عذر این مستضعفان واقعی را پذیرفت، چرا در این آیه مجددا سخن از عفو و مغفرت به میان آورد. مگر آنها که عذرشان پذیرفته شده، گناهکارند که عفو نیاز داشته باشند؟

الف. انسان فقط دو راه پیش رو دارد: سعادت و شقاوت؛ و گزینه سومی در کار نیست. اگر آنان در مسیر سعادت قرار نگرفته‌اند، پس به نحوی دچار شقاوت شده‌اند و عفو باید آنها را از این وضعیت درآورد و به بهشت برساند (المیزان، ج5، ص52) به تعبیر دیگر، اینکه عذرشان پذیرفته است، یعنی جهنم نمی‌روند؛ اما برای بهشت رفتن نیاز به عنایت جدیدی دارند.

ب. آیه قبل، در مقام ایمان آنها بود، نه اعمال آنها:

این مستضعفان، از دست‌یابی به برنامه الهی (شریعت) محروم مانده بودند، اما این گونه هم نبودند که هر آنچه فطرتشان حکم می‌دهد عمل کنند. درواقع، آنها هم - مانند بسیاری از متدینان- اعمال خوب و بد داشته‌اند (خوب و بدهایی که فطرت تشخیص می دهد و دانستنش لزوما نیازمند شریعت نیست) و اینها هم شبیه متدینان گناهکار، نیازمند مغفرتند.

ج. ...

3) «کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً»

تعبیر غفور بعد از عفو نشان می‌دهد که خداوند نه‌تنها از گناهان انسانها درمیگذرد، بلکه آنها را مشمول رحمتهای ویژه خود هم می‌کند. (توضیح بیشتر درباره این دو کلمه در نکات ترجمه گذشت)

انصافا با وجود چنین خدای مهربانی، خجالت نمی‌کشیم که در محضرش و در حالی که ما را می‌بیند، گناه می‌کنیم؟

انصافا که سعدی بسیار زیبا سروده است:

خداوند بخشنده‌ی دستگیر                     کریم خطا بخش پوزش پذیر ...

اگر با پدر جنگ جوید کسی                    پدر بی گمان خشم گیرد بسی

وگر خویش راضی نباشد ز خویش            چو بیگانگانش براند ز پیش

وگر بر رفیقان نباشی شفیق                  به فرسنگ بگریزد از تو رفیق

وگر ترک خدمت کند لشکری                  شود شاه لشکرکش از وی بری

ولیکن خداوند بالا و پست                      به عصیان در رزق بر کس نبست

ادیم زمین، سفره عام اوست                 چه دشمن بر این خوان یغما، چه دوست...

چنان پهن‌خوان کرم گسترد                    که سیمرغ در قاف قسمت خورد...

پس پرده بیند عملهای بد                      همو پرده پوشد به آلای خود ...

وگر در دهد یک صلای کرم                    عزازیل گوید نصیبی برم

به درگاه لطف و بزرگیش بر                    بزرگان نهاده بزرگی ز سر

فروماندگان را به رحمت قریب                 تضرع کنان را به دعوت مجیب

بر احوال نابوده، علمش بصیر                   بر اسرار ناگفته، لطفش خبیر

به قدرت، نگهدار بالا و شیب                   خداوند دیوان روز حسیب

نه مستغنی از طاعتش پشت کس          نه بر حرف او جای انگشت کس

قدیمی نکوکار نیکی پسند                     به کلک قضا در رَحِم نقش‌بند ...

مورد زیر را در کانال نیاوردم

4) «... عَسَى اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً»

با توجه به اینکه عذر مستضعفان واقعی پذیرفته شده است، چرا قاطعانه از عفو خدا سخن نگفت و فرمود «امید است» که خدا آنها را ببخشد؟

الف. با تعبیری که در جمله بعد آورد (که خدا بسیار خطابخش و بسیار خطاپوش است) عملا بخشیدن آنها را تضمین کرد، اما قرآن به نحوی سخن نمی‌گوید که انسانها از خدا طلبکار شوند. کسی از خدا طلبکار نیست و در واقع، عفو الهی یک امتیاز است و خدا در دادن امتیاز مجبور نیست. هرچند چون عَفُوّ و غفور است، می‌دانیم که‌ این امتیاز را می‌دهد.

ب. شروع این آیات با تهدید و مذمت افرادی بود که به بهانه استضعاف، دین را جدی نمی‌گرفتند. (آیه97) چون انسانها متمایل به توجیه وضعیت خود هستند، لحن آیه همچنان غیرقطعی باقی ماند تا همچنان مخاطبان این‌چنین را در خوف و رجا نگهدارد و باب توجیه برای افراد باز نکند. خصوصا که قرآن در موارد دیگری نیز به این روحیه سوءاستفاده از رحمت خدا اشاره کرده است (مومنون/75)

ج. ...

---

[1] این حدیث هم خلاصه حدیث فوق است:

مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: النَّاسُ عَلَى سِتِّ فِرَقٍ مُسْتَضْعَفٍ وَ مُؤَلَّفٍ وَ مُرْجِئٍ وَ مُعْتَرِفٍ بِذَنْبِهِ وَ نَاصِبٍ وَ مُؤْمِنٍ. الخصال ج 1 ص 162